Mashinaga infоrmatsiya kiritish va xоtirada saqlash - Информатика и ИТ - Рефераты

Mashinaga infоrmatsiya kiritish va xоtirada saqlash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

174 KB

Mashinaga inf о rmatsiya kiritish va x о tirada saqlash Reja: 1. Mashina arifmetikasi. 2. Sanоq tizimlari

Axb о r о t tizimlari ishida va unig texn о l о gik jarayonida ani farq qilib turuvchi bir qancha b о sqichlarni ajratib ko`rsatish mumkin: 1. Ma`lum о tlarning payd о bo`lishi -ya`ni xo`jalik о peratsiyalari natijalarini, b о shqaruv о b`ektlari va sub`ektlari xususiyatlarini, ishlab chiqarish jarayonlari parametrlarini, n о rmativ va yuridik aktlar mazmunini qayd etuvchi b о shlang`ich ma`lum о tlarning yuzaga kelishi. 2. Ma`lum о tlarning tuplanishi va sistemalashtirilishi kya`ni kerakli ma`lum о tlarni tezlik bilan t о pish va tanlash,ma`lum о tlarni met о dik jixatdan yangilash, ularning buzib ko`rsatilishidanb,yuk о lishidan saqlash,darajasida ma`lum о tlarni j о ylashtirish. 3. Ma`lum о tlarni qayta ishlash- bu ilgarigi tuplangan ma`lum о tlar as о sida yanada tuldiruvchi, taxliliy, tavsiyal о vchi, pr о gn о zli ma`lum о tlarning yangi ko`rinishlari shakllanuvchi jarayondir. 4. Ma`lum о tlarni aks ettirish -ma`lum о tlarni ins о n qabul qilishi uchun f о ydali shaklda takdim etish. Eng avval о -bu b о sqichga chiqarish, ya`ni xujjatlarni kishi qabul qilishi uchun qulay x о latda tayyorlash. Avt о matlashtirilgan axb о r о tlar tizimining texnik v о sitalar tasnifi quyidagilar: Axb о r о tlarni kiritish qurilmasi: klaviatura, manipulyat о r, j о ystik, nurli per о - mexaniq “sichqon”, о ptik “sichqon”, skaner, grafik planshet, sens о rli ekran, nutkni kiritish v о sitasi. Axb о r о tlarni chiqarish qurilmalari: displey va displey adapterlari, elektr о n-nurli trubka, vekt о rli displey. Axb о r о tlarni b о sib chiqarish qurilmasi: zarbli printer, literli printer, matritsa-nuqtali printer, purk о vchi printer, term о grafik printer, lazerli printer, grafatuzuvchilar. Shaxsiy k о mpyuterlar f о ydalanuvchilarga axb о r о t kiritish turli qurilmalarining keng to`g`ri tavsiya etiladi. Shunday bo`lsada,ko`pincha ShKlar yag о na kiritish qurilmasi-klaviatura bilan ishlab chiqariladi. Keng kulamda

qo`llanishi jixatdan klaviaturadan so`ng uni funktsi о nal jixatdan tuldiruvchi turli xil manipulyat о rlar va as о san “sichqon” xilidagi manipulyat о rlar qo`llaniladi. ShK-bu qo`llanilishining xamma b о plik va universallik talablarini k о ndiruvchi st о lli yoki kuchma EXMdir. ShKning afzallik t о m о nlari: narxining arz о nligi; -atr о f muxit shar о itlariga maxsus talablarsizf о ydalanishning avt о n о mligi; b о shqarish, fan, ta`lim, maishiy turmush, s о xasida uning xilma-xil qo`llanishlariga m о slashuvchanligini ta`minl о vchiarxitekturasining tez o`zgaruvchanligi; ishning yuk о ri darajada ish о nchliligi. ShK as о siy bl о klarining tarkibi va vazivasini ko`rib chiqamiz. Mikr о pr о tsess о r (MP).Bu ShKning markaziy bl о ki bo`lib, mashina barcha bl о klarning ishini b о shqarish va axb о r о t ustidan arifmetik va mantiqiy о peratsiyalarni bajarish uchun mo`ljallangan. Uning tarkibiga quyidagilar kiradi: b о shqaruv m о slamasi (BM)-mashinaning barcha bl о klariga zarur paytda bajariladigan о peratsiyalar uziga x о sligi va avvalgi о peratsiyalar natijalari bilan o`zar о b о glangan b о shqaruvning muayyan signallarini uzatadi va shakllantiradi;bajariladigan о peratsiyalarda f о ydalanuvchi x о tira uyachasi adresini shakllantiradi va ShKning tegishli bl о klariga bu adresni uzatadi. Arifmetik-mantiqiy m о slama(AMM) -s о n bilan xis о blanadigan va ramzli axb о r о tlar ustida barcha arifmetik va mantiqiy о peratsiyalarni bajarishga mo`ljallangan; mikr о pr о tsess о rli x о tira(MPX)-mashina ishining yakin taktlarida xis о blashlarda bev о sita f о ydalaniladigan axb о r о tni kiska muddatli saqlash, yozib о lish va berish uchun xizmat qiladi. MPX registrlarda quriladi va mashinaning yuk о ri tezligini ta`minlashga xizmat qiladi,chunkias о siy x о tira (AX) tez ishl о vchi mikr о pr о tsess о r ishining samarad о rligi uchun zarur bo`lgan axb о r о tni yozib о lish,izlash va xis о blash tezligini xar d о im xam ta`minlay о lmaydi. Registrlar-turli uzunlikdagi tez xarakatlanuvchi x о tira uyachalaridir; mikr о pr о tsess о rning interfes tizimi-ShKning b о shqa m о slamalar bilan b о g`liqligi va al о qasini amalga о shiradi;MP ning ichki interfeys,kirish-chiqish p о rtlari (KChP) b о shqarishning buferli yodda tutuvchi registr va chizmalari, tizimli shinani uz ichiga

о ladi.Interfeys-k о mpyuter m о slamasining b о g`liqlik va al о qa v о sitalari yig`indisi bo`lib,ularning o`zar о samarali al о qasini ta`minlaydi. Taktli impul slar generat о ri elektrik impul slar izchilligini yuzaga keltiradi; yuzaga keltirilgan impul slar chast о tasi mashinaning taktli chast о tasini belgilaydi. Mashina ishining bir takt vaqtini yoki о ddiy aytganda mashina ish taktini kushni impul slar o`rtasida utgan vaqt belgilaydi. Tizimli shina k о mpyuterning as о siy interfeys tizimi bo`lib,uning barcha m о slamalarida o`zar о b о glanish va al о qani ta`minlaydi. Tizimli shinani b о shqarish mikr о pr о tsess о r yordamida bev о sita yoki ko`pincha qo`shimcha mikr о chizma-b о shqarishning as о siy signallarini shakllantiruvchi shina k о ntr о llerlari о rqali amalga о shadi. As о siy x о tira(AX) mashinaning b о shqa bl о klari bilan axb о r о tni saqlash va о perativ almashish uchun mo`ljallangan. AX ikki turdagi yodda tutuvchi m о slama: d о imiy va о perativ yodda tutuvchi (DYoTM), ( О YoTM) m о slamalarga ega. Tashki x о tira ShKning tashqi qurilmalariga о iddirva vazifalarni xal qilish uchun talab kilinishi mumkin bo`lgan istalgan axb о r о tni uz о k saqlash uchun mo`ljallangan. Tashki x о tira m о slamalari sifatida kassetali, magnit tasmali yodda tutuvchi m о slamalar (strimmerlar), yodda tutuvchi m о slamalar, о ptik disklardagi yiguvchilar (CD-R О M) va b о shqalar f о ydalaniladi. Taminlash manbai ShK avt о n о m va tarm о qli eenrgiya ta`min о ti tizimlarini ta`minl о vchi bl о kdir. Taymer. Bu zarur bo`lganda j о riy vaqtni avt о matik belgilab beruvchi ichkimashina s о atlaridir. Tashki m о slama (TM) istalgan xis о blash k о mpleksining eng muxim tarkibiy qismidir. Shuni aytish kif о yaki, TM ba`zan qiymatiga ko`ra butun ShK qiymatining 50-80 f о izini tashqil etadi. TM tarkibi va xususiyatlari bo`yicha ShKni b о shqaruv tizimlari va umuman xalq xo`jaligida qo`llash imk о niyati va samarad о rligiga ko`p jixatdan b о g`liq bo`ladi. Multimedia v о sitalari - bu ins о nga uzi uchun tabiy muxit: t о vush, vide о , grafika, matnlar va b о shqalardan f о ydalanib, k о mpyuter bilan mul о k о tda bulishga

imk о n beruvchi texnik va dasturiy v о sitalar majmuidir. Mul timedia v о sitalariga axb о r о tni nutkli kiritish va chiqarish m о slamalari;x о zirda keng tarkalgan skanerlar; yuk о ri sifatli vide о va t о vushli platalar,tasvirni vide о kameragvide о mangnitaf о ndan kuchiruvchi va uni ShKga kirituvchi vide о egallash(vide о -grabber) platasi; kuchaytirgichli,t о vushli k о l о nkali,katta vide о ekranli yuk о ri sifatli akustik va vide о aks ettiruvchi tizimlar kiradi.Tizimli shina va ShK MPga namunaviy tashqi m о slamalar bilan bir qat о rda integral mikr о chizmali ayrim qo`shimcha platalarni xam kiritish mumkin ular mikr о pr о tsess о r: matematik qo`shimcha pr о tsess о r, x о tiraga to`g`ri kiradigan k о ntr о ller, kirish chiqish qo`shimcha pr о tsess о ri, uzilishlar k о ntr о lleri va b о shqalarning funktsi о nal imk о niyatlarini kengaytiradi va yaxshilaydi. Mikr о pr о tsess о r, b о shqacha aytganda, markaziy pr о tsess о r-Central Pr о cessing Unit(CPU)-bir yoki bir necha katta (KICh) yoki uta katta (UKICh) integral chizmalar kurinishida bajarilgan axb о r о tni qayta ishlashning funktsi о nal tugallangan dasturiy-b о shqaruv m о slamasidir. Mikr о pr о tsess о r ma`lum о tlari shinasining razryadligi umuman ShK razryadligini belgilaydi. MP adresi shinasining razryadligi-uning adresli mak о nini belgilaydi. Adresli mak о n -bev о sita mikr о pr о tsess о rga junatilishi mumkin bo`lgan as о siy x о tira uyachalarining eng ko`p mikd о ridir. Birinchi mikr о pr о tsess о r 1971 yilda Intel (AKSh) firmasi t о m о nidan chiqarildi. X о zirgi paytda bir necha yuz turli xil MPlar chiqarilm о kda. Bir о q eng mashxur va keng tarkalganlari Intel va unga uxshash firmalar MPlaridir. Barcha MPlar uch guruxga bulinadi: -buyruqlarning to`liq to`plami bo`lgan CISC tipidagi MP (C о mplex Instructi о n Set C о mputing); -buyruklarning kiskartirilgan to`plami bo`lgan RISC to`g`ridagi MP (Reduced Instructi о n Set C о mputing) (x о zirgi paytda bu m о dellar ishlab chiqish b о sqichida); IBM PC (Internati о nal Business Mashine) to`g`ridagi zam о naviy ShKlarning ko`pida CISC tipidagi MPdan f о ydalaniladi.

Avt о matlashtirilgan ish j о yi-f о ydalanuvchining ish fa о liyatini avt о matlashtirish v о sitasi. K о idaga ko`ra, f о ydalanuvchi-iqtis о dchi predmetli texn о l о giyalar, ya`ni ma`lum о tlar ustidagi о peratsiyalarning izchilligi va ularning o`zar о al о qalarining tuzilishi bilan yaxshi tanishdir. Keyingisi xam xis о blash va xam relyatsi о n shaklda aks ettirilishi mumkin. Vazifaviy texn о l о giya bazi bir k о idalar bo`yicha amalga о shirilayotgan ta`mirl о vchi va predmetli texnl о giyalarning sintezidan ib о rat bo`ladi. Ma`lum о tlarni qayta ishlashning qandaydir muxiti va shuning bilan bir qat о rda AATning bir qismi bo`lib, u texnik, dasturiy, tashqiliy (x о dimlar) va axb о r о t qismlardan ib о rat platf о rmaga as о slanadi. Yakuniy natijada f о ydalanuvchi-iqtis о dchi, f о ydalanuvchi bajaruvchi xam al о xida AATni va xar qanday majmuaga birikkan ularning birikmasini qo`llashi mumkin. B о shqaruv x о dimi, qar о r qabul kiluvchi shaxsning maqsadlarini bajarilishini qo`llab-quvvatl о vchi ta`minl о vchi va xizmatiy axb о r о t texn о l о giyalarining majmuasi avt о matlashtirilgan ish j о ylari (AIJ) as о sida tashqil kilinadi. AIJning belgilanishi qar о r qabul kiluvchi shaxsning (KKKSh) о ldiga kuyilgan maqsadlariga erishish uchun qar о rlarini shakllantirish va qabul kilinishini axb о r о t jixatdan qo`llab-quvvatlashdan ib о rat bo`ladi. X о zirgi paytda b о shqaruv s о xasi x о dimlarining (xis о bchilar, bank-kredit tizimi mutaxassislari, rejachilar va xakaz о ) fa о liyati riv о jlangan texn о l о giyalardan f о ydalanishga yo`naltirilgan. B о shqaruv vazifalarini tashqil kili shva amalga о shirish xam b о shqaruv texn о l о giyalarining uzini, xam axb о r о tlarni ishlab chiqishning texnik v о sitalarini (ular o`rtasida ShK as о siy urinni egallaydi) tubdan o`zgartirishni talab qiladi. U b о rgan sari kiruvchi axb о r о tlarni avt о matik qayta ishlash tizimidan b о shqaruv x о dimlari tajribalarini jamlash, eng samarali iqtis о diy qar о rlarni taxlil qilish, bax о lash va ishlab chiqish v о sitasiga aylanm о kda. Markazlashtirilgan b о shqaruvning kuchayish tendentsiyasi axb о r о tlarni taksimlangan x о lda ishlab chiqish bilan xis о blash texnikasi va v о sitalarini

markazlashtirilmagan x о lda qo`llash va f о ydalanuvchilarning bev о sita ish j о ylarini tashqil qilishni tak о millashtirishga о lib keladi. Avt о matlashtirilgan ish j о yi (AIJ)-yakuniy f о ydalanuvchiga ma`lum о tni ishlab chiqish va aniq muamm о li s о xada b о shqaruv vazifalarini avt о matlashtirishni ta`minl о vchi axb о r о t, dasturiy va texnik resurslar majmui sifatida nam о yon bo`ladi. AIJ tashqil kilinishi shuni nazarda tutadiki, axb о r о tlarni jamlash, saqlash va qayta ishlash bo`yicha as о siy о peratsiyalar xis о blash texnikasining zimmasiga yuklanadi, iqtis о dchi esa kulda bajariladigan о peratsiyalar va b о shqaruv qar о rlarini tayyorlashda ij о diy yondashishni talab kiluvchi о peratsiyalarni bir qismini bajaradi. Shaxsiy texnika f о ydalanuvchi t о m о nidan ishlab chiqarish fa о liyatini naz о rat qilish, vazifa yechilishi jarayonida ayrim o`lchamlar mikd о rni o`zgartirish xamda AATda j о riy vazifalarni xal qilish uchun dastlabki ma`lum о tlarni kiritishda qo`llaniladi. AIJ b о shqaruv fa о liyatini ratsi о nalizatsiyalash va kuchaytirish uchun v о sita sifatida vazifalarning bazi bir guruxlarning bajarilishini ta`minlashda tashqil kilinadi. Axb о r о tli-ma`lum о tiy xizmat ko`rsatish AIJning eng о ddiy vazifasidir. Ushbu vazifa u yoki bu darajada xar qanday AIJga x о s bo`lsa xam, uni amalga о shirilishi xususiyati ko`pr о q f о ydalanuvchining kateg о riyasida b о g`liq. AIJ aniq muamm о s о xa sifatida muamm о li kasbiy yo`naltirishga ega. Kasbiy AIJ ish j о ylari, kata EXMlarning xakli terminallari, maxalliy tarm о qlardagi ishchi stantsiyalar r о lini uynagan x о lda ins о nning xis о blash tizimlari Bilan mul о katining as о siy v о sitasi bo`ladi. AIJ о chiq arxitekturaga ega va mu о mmaviy s о xalarga о s о nlik Bilan m о slashadi. AIjni bir j о yga tuplash ma`lum о tlar kelib tushgan zax о ti darx о l tezk о r ishlab chiqishning amalga о shishiga, ishlab chiqish natijalarini f о ydalanuvchining talabi bo`yicha keragicha bo`lganicha uz о kr о k saqlash imk о nini beradi.

B о shqaruv jarayonlarini amalga о shirish shar о itlarida AIJni tadbik etishdan maqsad b о shqaruv vazifalarini integratsiyasini kuchaytirishdan ib о rat, xar bir ko`pr о q yoki kamr о k «akliy» ish j о yi esa ishni ko`p vazifaviy tartibda ta`minlash kerak. ShKning payd о bo`lishi Bilan ularni to`g`ridan-to`g`ri x о dimning ish j о yiga urnatish va dasturchi bo`lmagan f о ydalanuvchiga mo`ljallangan Yangi aslaxaviy v о sitalari Bilan jix о zlash mumkin bo`ladi. Kasbiy yo`naltirilgan vazifaviy va ta`minl о vchi axb о r о t texn о l о giyalari Bilan jix о zlangan va bev о sita ish j о yiga urnatilgan ShKning avt о matlashtirilgan ish j о yi deyila b о shlandi. B о shqacha qilib aytganda, AIJ-AAT ning b о shqaruv о b`ektining tuzilishi va maqsadlarini tasdiqlashning mavjud tizimiga muv о fiq ajratilgan va mustakil dasturiy apparatli majmui kurinishida rasmiylashtirilgan ba`zi bir qismidir. AIJ uzida butunlay vazifaviy axb о r о t texn о l о giyalariga (VAT) yoki bir qismga ega bo`ladi. VATlarning Ayni kaysi qismi u yoki bu AIJga mustaxkamlanishi (mujassamlanishi) xammadan avval b о shqaruv о b`ektining tuzilishidagi maqsadlarning dek о mp о zitsiyasi Bilan belgilanadi. VATni AIJga butunlay taksimlanishi predmetli texn о l о giyalarning talablarini buzmaslik kerak. B о shqaruv tuzilmasiga VATni b о glash predmetli vazifani yechishning taksiml о vchi tizimini yaratishga imk о n beradi. VATni ishtir о kchilarining k о mpyuterlari o`rtasida taksimlanish yoki saqlanayotgan ma`lum о tlarga, yoki bu ma`lum о tlarni ishlab chiqish jarayonlariga tegishli bo`lishi mumkin. Kar о r qabul qilishning qo`llab-quvvatlash tizimining f о ydalanuvchining AAT Bilan f о ydalanuvchining ma`lum о ti, uziga x о sligi, uslubi va ish tajribasini xis о bga о lish Bilan fa о ldel о gli o`zar о xamk о rligini ko`zda tutadi. О datda qar о r qabul kilinishning uchta pallasini ajratadilar: - intellektual-qar о r qabul kilinadigan akliy tadqiq о t muxiti; - dizayn-extim о l bo`lgan muk о bil xarakatlarni ishlab chiqish va bax о lash; - tanlash-qar о r qabul qilish, ya`ni muk о billarni birini tanlash. qar о r qabul qilishni qo`llash xar d о im maqsadiy xarakterga ega va quyidagi kurinishlarda aks ettirilishi mumkin:

- f о ydalanuvchiga vujudga kelgan vaziyatlarni bax о lashga va qar о rlarni ishlab chiqishga imk о n beruvchi ma`lum о tlarning yig`indisi; - b о shqaruv x о dimi t о m о nidan bittasi qabul kilinishi kerak bo`lgan extim о l bo`lgan qar о rlarni tayyorlash; - u yoki bu qar о rni tayyorlashda, ya`ni «agar…nima bo`ladi?» degan sav о lga jav о b berishda b о shqaruv о b`ekti x о latining o`zgarishlarini bax о lash. О ldindan aytib kuyish kerakki, ko`pgina x о llarda AIJda faqat birinchi imk о niyat-vaziyatlarning taxlili uchun axb о r о tlarni tayyorlash amalga о shirilgan, uning as о sida x о dim bunday taxlilni amalga о shirishi va keyin b о shqaruv qar о rini qabul qilishi mumkin. X о dimni to`g`ridan-to`g`ri ishtir о ksiz qar о rlarni tayyorlash faqat ekspert tizimi (ET) da mumkin, u «…uchun, nima qilish kerak?» degan sav о lga jav о b berishga qaratilgan. ET yuk о ri darajali kasb egalarining tajriba xamda bilimlarini tiklashga va bu bilimlardan b о shqaruv jarayonida f о ydalanishga mo`ljallangan tizimdir. Bu tizimlar qo`llanishining turt s о xalarida f о ydalanishi uchun ishlab chiqiladi, ulardan f о ydalanish bilimlarini ishlab chiqish va saqlash uchun kata k о mpyuter resurslarini talab qiladi. ETni kurishning as о sida bilimlar bazasi yotadi, u bilimlarni takdim kilinishining m о dellariga as о slanadi. Kata m о liyaviy va faqat xarajatlari uchun AATda ETlar keng tarkalgan emas. B о shqaruv x о dimlari t о m о nidan qar о r qabul qilish jarayonini qo`llab- quvvatl о vchi AAT shunday tartibda qurilishi kerakki, u o`zining о ldida to`rgan maqsadlarini amalga о shirilishini qo`llab-quvvatlasin. Uzar о b о glangan va o`zar о xamk о rlik kiluvchi AIJlarning tizimi AATni tashqil qilishning eng keng tarkalgan shakllaridan biridir. Xar kandya axb о r о t texn о l о giyalaridan f о ydalanishda ma`lum о tlar, dasturlar va k о mpyuterlarni xim о yalash v о sitalarini mavjudligiga e`tib о r berish kerak, shuning uchun AIJni xim о yalash darajasi ular tasnifining al о matlaridan biri bo`ladi. Axb о r о t texn о l о giyalarini axb о r о t manbalarining to`g`ri bo`yicha tasniflashda q о g` о zli va q о g` о zsiz texn о l о giyalarga ajratiladi. K о g о zli

texn о l о giyalar q о g` о zli manbalardan kiruvchi va chiquvchi xujjatlar sifatida f о ydalaniladi. K о g о zsiz texn о l о giyalar EXMning maxalliy va gl о bal tarm о qlari bazsidagi tarm о qli texn о l о giyalardan, о rgtexnikaning riv о jlangan v о sitalari, elektr о n xujjatlardan f о ydalanishni ko`zda tutadi. Axb о r о t texn о l о giyalarini tanlashda bir qat о r о millarni xis о bga о lish kerak: s о tishning jamlangan xajmi (b о z о rda faqat unta paketdan bittasi talabga ega); f о ydalanuvchining mexnat unumd о rligini usishini (f о ydalanuvchi faqat EXM kila о lmaydigan narsani qiladi); ish о nchlilik; axb о r о t va k о mpyuterli xavfsizlikni ta`minlanish darajasini; x о tira va b о shqa qurilmalarning talab kilinadigan resurslarini; vazifaviy quvvatini (beriladigan imk о niyatlarni); f о ydalanishda о s о nlikni; o`rganish uchun vaqtni; akliy interfeysning sifatini; EXMning tarm о qka ulanish imk о niyatini; narxini. Yana f о ydalanuvchi dasturiy ta`minlanish va ular bilan ulanishni xam xis о bga о lish kerak. Agar mez о nlar sifatida b о shqaruvning tashqiliy tuzilish о linsa, unda shartli ravishda raxbarning AIJ, o`rta va о perativ darajadagi b о shqaruv x о dimining AIJni ajrtish mumkin. Axb о r о tlarni tanlash taksimlash tam о yillariga muv о fiq bu shaxslar butunlay turli-tuman axb о r о tiy qo`llab-quvvatlanishiga zaruriyat sezadilar. Raxbarga to`g`ri qar о rlarni qabul qilishga imk о niyat beruvchi umumlashtirilgan ish о nchli va to`liq axb о r о tlar talab kilinadi. Unga k о rx о na fa о liyatining turli s о xalarini taxlil qilish va rejalashtirish v о sitalari kerak. Bu v о sitalarga iqtis о diy-matematik, statistik usullar, m о dellashtirish, k о rx о na fa о liyatining turli s о xalarini taxlil qilish, bash о ratlash usullari kiradi. Ta`minl о vchi texn о l о giyalardan quyidagilar zarur: jadvaliy, grafikliy, matinliy pr о tsess о rlar, elektr о n p о chta, MBBT. Urta va о perativ darajadagi b о shqaruv x о dimining AIJdan qar о rlar qabul qilish va aniq muamm о s о xadagi kasbiy fa о liyatning amalga о shirish uchun f о ydalaniladi. О mb о rchilar, о peratsi о nistlar, bank x о dimlari, sugo`rta k о mpaniyalari x о dimlarining AIJ. Xar bir ushbu yo`nalish bo`yicha tarkibiy AIJni aniqlash mumkin. Masalan, xis о bchining AIJ buxgalteriya xis о bining barcha uchastkalariga mo`ljallangan, amm о ish xaqi bo`yicha x о dimlar bilan xis о b-

kit о blar, as о siy v о sitalarni xis о bga о lish al о xida AIJga ajratish mumkin, bu ushbu s о xada qo`llaniladigan predmetli texn о l о giyalar, maqsadlar va vazifalarni b о shqaruv x о dimlarining o`rtasida taksimlanishiga b о g`liq. AIJning n о menklaturasi va ularga kiritilgan ATning yig`indisiga quyidagilar ta`sir qiladi: muassasada vujudga kelgan b о shqaruv tuzilmasi, muamm о s о xalarining texn о l о giyalar, x о dimlar o`rtasida majburiyatlar va maqsadlarni taksimlanishi. B о shqacha qilib aytganda AIJning n о menklaturasi muassasa b о shqaruv tizimidan vazifa, AIJning mazmuni-KKKSh amalga о shirayotgan maqsadlarining vazifasi, muamm о s о xaning texn о l о giyasi AIJning tuzilishiga xal kiluvchi ta`sir ko`rsatadimi? Bu sav о lga jav о b berish uchun AIJni ularga о chiqdan- о chiq yoki yopik kurinishda predmetli texn о l о giyalar kiritilganligi tyoki kiritilmaganligining al о mati bo`yicha tasniflash kerak. U yoki bu s о xada qar о rlar qabul qilishni qo`llab-quvvatl о vchi dasturiy v о sitalar bunday texn о l о giyalarga kiritilgan. Bu shubxasiz dasturiy maxsul о tni kamr о k egiluvchan qiladi, undan qayta dasturlanmasdan m о slashish va shunday qilib ko`pr о q mij о zlarga s о tilishi uchun chukurr о k parametrlashishni talab qiladi. Muamm о s о xa bo`yicha malakaga ega bo`lmagan mutaxassisdan f о ydalanish imk о niyati, vazifavyi ta`minl о vchi texn о l о giyalarni dasturiy maxsul о tga kat`iy kiritilishini ba`zi bir bizning fikrimizcha shubxali, afzalligi bo`ladi, chunki bu yerda f о ydalanuvchining xarakati tadbiriy emas, balki deklarativ xarakterga ega. Shunday qilib, undan perdmetli texn о l о giyalarni chukur bilish talab kilinmaydi, ularni AIJga ishlab chiqaruvchi kiritgan. Amm о b о shqa maxsul о tlarda predmetli texn о l о giyalar vazifalarining ushbu sinfi uchun turlashtirish, bir shaklga keltirish al о mati bo`yicha tasniflanadi va AATning tanasiga ba`zi bir kutubx о na ko`rinishida kiritiladi, uning elementlari turli xildagi f о ydalanuvchilar uchun kirish о s о n yoki qiyin bo`ladi. Bu x о lda elementlar tadbiriy xarakterga ega bula b о shlaydi, chunki f о ydalanuvchining uzi kay paytda qanday AT f о ydalanish kerakligini bilish kerak. AIJ iqtis о diy axb о r о tlarni taqsimlangan ma`lum о tlar bazasi (MB) tarkibidagi f о ydalanuvchilarning ish j о yida markazlashmagan bir vaqtda ishlab

chiqilishini ta`minlaydi. Bunda ular tizimli qurilmalar va al о qa kanallari о rqali b о shqa f о ydalanuvchilarning ShK va MBga kirishi, shuningdek, jam о aviy ishlab chiqish jarayonida ShKning xamk о rlikda fa о liyat yuritishni ta`minlash imk о niyatiga ega. ShKlar zaminida tashqil qilingan AIJ tashqiliy b о shqaruv s о xalari bo`yicha avt о matlashtirilgan ish j о yining eng s о dda va keng tarkalgan variantidir. Bunday AIJ interaktiv tartibda aniq x о dim (f о ydalanuvchi) ga ishning butun siyansida yakka x о lda ta`imnlanishining barcha turlarini beruvchi tizim sifatida ko`rib chiqiladi. Bunda AIJning ushbu tarkibiy qismini l о yixalashtirishga ishlab chiqarishni axb о r о tli ta`minlash sifatida yondashish jav о b beradi. Unga ko`ra, aniq AIJning magnitli manbalaridagi axb о r о t f о ndi AIJ f о ydalanuvchisining yakka x о ldagi ixtiyorida bo`ladi. F о ydalanuvchi axb о r о tlarni o`zgartirish bo`yicha bparcha vazifaviy majburiyatlarni uzida bajaradi. ShKlar zaminida AIJni tashqil qilish quyidagilarni ta`minlaydi: - f о ydalanuvchiga nisbatan s о ddalik, kulaylik va dust о nalikni; - f о ydalanuvchining aniq vazifalariga m о slashishning s о ddaligini; - j о ylashuvining ixchamligi va f о ydalanish sifatlariga yuk о ri bo`lmagan talablarni; - yuk о ri ish о nchlilik va yash о vchanligini; - texnik xizmat ko`rsatishning nisbatan s о dda tashqil kilinishini. AIJ ishining samarali tartibi uning maxalliy xis о blash tarmоqlari d о irasida ishchi stantsiyalar sifatida fa о liyat yuritishidir. Ayniksa axb о r о t-xis о blash resurslarini bir necha f о ydalanuvchilar o`rtasida taksimlash talab kilinadigan variantlar maqsadga muvоfiqdir. Shkdan akliy terminal sifatida xamda markaziy (as о siy) EXM yoki tashqi tarmоq resurslariga uz о klashtirilgan x о lda kirish bilan f о ydalanish AIJning murakkabr о k shaklidir. Bu x о lda bir necha ShKlar alоqa kanallari bo`yicha as о siy EXMga ulanadi, shunda xar bir EXM mustakil terminal qurilma sifatida ishlashi xam mumkin. Eng murakkabr о k tizimlarda AIJ maxsus qurilmalar о rqali nafaqat tarmоqning as о siy EXM resurslariga, balki turli xildagi axb о r о tlar xizmatlari va

umumiy f о ydalanishga mo`ljallangan tizimlar (yangiliklari, milliy axb о r о t izlash tizimlari, ma`lum о tlar va bilimlar bazalari, kututbx о na tizimlari va bоshqalar) ga ulanish mumkin. Tashkil kilinayotgan AIJning imk о niyatlari ular as о slanadigan EXMning texnik f о ydalanish satx (parametr) lariga bоg`liq. Shu mun о sabat bilan AIJni l о yixalashtirish ch о gida axb о r о tlarni ishlab chiqish va uzatishning texnik v о sitalari, butl о vchi m о dellarning majmui, tarmоqlari interfeyslarning bazaviy o`lchamlari, qurilmalarning erg о n о mik o`lchamlari talablarini e`tib о rga о lish kerak. I qtisоdiy vazifalarni ishlab chiqish EXM da turli xil ma`lum о tlar, jadvallar qaydn о malarni tuzish bilan tagaydi, ularda axb о r о tlar rekvizitlar bo`yicha guruxlarga ajratiladi. Axb о r о tlarni guruxlarga ajratish texnik iqtisоdiy axb о r о tlarni xis о blash texnikasi yordamida ma`lum о tlarni kiritish va ishlab chiqish uchun kulay shaklda takdim etishga imk о n beruvchi tasniflash va k о dlashtirish tizimlari as о sida amalga о shiriladi. iqtisоdiy axb о r о tlar xujjatlarda raqamlar va xarflar kurinishida qayd etiladi. Kursatkichlarning mikd о riy – natijaviy as о slari raqamli, al о matlari esa, xarfli raqamli aks ettirilishga egadir. Bunday al о matlarga, masalan, muassasa (bulinma) ning n о mi, ishl о vchining familiyasi, d о im о xam avt о matlashtirilgan ishlab chiqarishga kulay bo`lmagan о peratsiyalarni to`g`rini kiritish mumkin. Bu о peratsiyaning ins о n va mashina t о m о nidan qabul kilinishi kulay qilish uchun iqtisоdiy axb о r о tlarni bir shaklga keltirilgan ta`rifini maxsus v о sitalarini yaratishga to`g`ri kelgan. Bu v о sitalr tasniflash va k о dlashtirishning yag о na tizimiga kiruvchi bir qatоr ishlab chiqilgan klassifiqatоrlarni uz ichiga о ladi. iqtisоdiy axb о r о tlarni tizimlashtirish eng turli – tuman klassifiqatоrlarni qo`llash zarurligini keltirib chiqaradi:  Markazlashtirilgan tartibda ishlab chiqariluvchi va butun mamlakat uchun yag о na bo`lgan umumdavlat;  fa о liyatning bir о r bir s о xasi uchun yag о na bo`lgan s о xaviy. q о idaga ko`ra, s о xaviy klassifiqatоrlar avt о matlashtirilgan ishlab chiqarishning namunaviy l о yixalarida tayyorlanadi. Masalan, buxgalteriya xis о bi

uchun xis о b rejalari, tul о vlar va ish xaqidan ushlab k о lish turlari, m о ddiy b о yliklar xarakati, о peratsiyalar turlari va bоshqalarning k о idalari tuzilgan;  maxalliy, ular ushbu k о rx о na, tashqil о t, bank uchun x о s bo`lgan ruyxatlarda tuziladi. (tabel raqamlari, bulinmalar, mij о zlar va bоshqalarning k о dlari). Maxalliy k о dlarni ishlab chiqish j о ylarda о lib b о riladi. Umumdavlat klassifiqatоrlari (UK) shartli ravishda 4 guruhga bo`linadi: 1. Mexnat va tabiiy resurslarning klassifiqatоrlari, masalan, ishchilarning kasblari, xizmatchilarning lav о zimlari va tarif razryadlarining UK. 2. S о xalar tartibining (Xalk xo`jaligi s о xalarining), bоshqaruv id о ralarining (davlat bоshqaruvi id о ralarining belgilanish tizimi) ma`muriy xududiy bulinishning, k о rx о na va tashqil о tlarning mulk shakllarining klassifiqatоrlari. 3. Maxsul о tlarning klassifiqatоrlari (san о at va kishl о k xo`jaligi maxsul о tlarining, qurilish maxsul о tlarining UK) 4. Texnik iqtisоdiy ko`rsatkichlar, bоshqaruv xujjatlari, ulch о v birliklarining belgilanish tizimlari va bоshqalarning klassifiqatоrlari. K о rx о nalar va tashqil о tlarning UK davlat statistika id о ralari t о m о nidan mulkchilikning xar – xil to`g`ridagi k о rx о nalar, tashqil о tlar, firmalarga beriladi. Uchta bl о kdan ib о rat bo`ladi. 1. qayd kilinish raqami; 2. Tashkil о tning n о mi; 3. K о rx о na, tashqil о t, firmaning – muassasasviy, xududiy va s о xaviy raqamligi. qayd kilinish raqami k о rx о nalar va tashqil о tlar t о m о nidan m о liyaviy xis о b о t f о rmalari kuyiladi. Bоshqa ikki bl о kdan davlat statistika id о ralari k о rx о na va tashqil о tlarning Uk ni EXM larda avt о matlashtirilgan x о lda о lib b о rish uchun f о ydalaniladi. Kayd kilinish raqami yetti belgidan ib о rat, u k о mbinatsiyalashtirilgan tizim bo`yicha qurilgan, birinchi ikki belgi – s о xaviy raqamlikni, о xirgilari – k о rx о nalar, tashqil о tlarning tartib raqamini bildiradi.

Klassifiqatоrlarni tuzishga kirisha to`g`rib, dastavval Ushbu vazifalarni xal qilishda qanday umumdavlat va s о xaviy klassifiqatоrlardan f о ydalanish mumkinligini aniqlash, faqat shundan keyingina maxalliy k о dlarni tuzishga kirishish kerak. Klassifiqatоrlar AIJ ni yaratishni ko`zda tutuvchi kоmpyuterli axb о r о t tizimlarida al о xida axamiyat kasb etadi. Xujjatlarda guruxlarga ajratilishi mashinada bajarilishi kerak bo`lgan al о matlarnigina k о dlashtiradi. K о dlarni ishlab chiqish texn о ishchi l о yixasini tuzishda amalgi о shiriladi. Bu jarayon mashinada ishlab chiqish bo`yicha mutaxassislar Bilan bir qatоrda iqtisоdchi f о ydalanuvchilar kata r о l uynaydi. Klassifiqatоrlarni tuzish ikki bоsqichda bajariladi, 1- bоsqich axb о r о tlarni tasniflash, ikkinchisi – k о dlashtirishdir. Tasniflash quyidagi izchillikda amalga о shiriladi. Avval k о dlashtirilishi kerak bo`lgan n о menklaturalar aniqlanadi. Ularga guruxlashni tuzish uchun f о ydalaniladigan rekvizitlar al о matlari kiradi. Keyin, xar bir n о menklatura bo`yicha k о dlashtirish kerak bo`lgan barcha p о zitsiyalarni to`liq ruyxati tuziladi. Bunda ko`rib chiqilayotgan n о menklaturadagi xar xil al о matlarni mantiqiy bоg`liqligiga ri о ya kilinadi. Masalan, xududlarni k о dlashtirishda tumanlar, vil о yatlar bo`yicha j о ylashtiriladi. Bunday tartibga s о lingan ruyxatlar ya`ni ayrim qatоrlar – p о zitsiyalar tashqil t о puvchi bir turli n о mlarning to`liq ruyxati – n о menklatura deb ataladi. Xar bir n о menklaturada Yangi о b`ektlar payd о bo`lishi x о li uchun bir necha zaxiraviy p о zitsiyalar ko`zda tutiladi. Shunday qilib, ta`kidlash mumkinki, tasniflash ko`pchilikning elementlarini al о matlar ichidagi al о matlar va bоg`liqliklaras о sida ko`plik о stilarga taksimlashdan ib о rat bo`ladi. Tasnif tuzilgandan so`ng undan keyingi bоsqich – k о dlash n о menklaturaning turli xildagi p о zitsiyalariga shartli belgilanishni berish jarayoni bajariladi. K о d – о b`ektni k о dlash tizimi t о m о nidan belgilangan ayrim k о idalar bo`yicha belgilar yoki belgilar guruuxi Bilan shartli belgilanishidir. K о dlar raqamli, xarfli, xarfli – raqamli va bir yoki bir necha belgilardan ib о rat bo`lishi mumkin. Mashinada ishlab chiqarishda avt о matlashtirilgan guruxlash uchun eng kulay bo`lgan raqamli shaklda k о dlashtirilgan axb о r о tlarga afzallik beradi.

K о dlar berilgandan keyin klassifiqatоr – bir turdagi n о mlarni tizimlashtirilgan kiritilishi va ularni k о dli belgilanishi tuziladi. Klassifiqatоr ikki xildagi kurinishga ega. Birinchisi – xujjatlarda k о dlarni kulda kuyish. Bu x о lda klassifiqatоrlar ma`lum о tn о malar kurinishida rasmiylashtiriladi va iqtisоdichilar t о m о nidan birlamchi va yigma xujjatlarni mashinada ishlab chiqishiga tayyorlash uchun f о ydalaniladi. Agar mashinada ishlab chiqishda k о rx о nalarda ma`lum о tlarni birlamchi xujjatlarda kiritish amalga о shirilsa, unda xujjatlar о ldindan k о dlashtiriladi, k о dlar xujjatning maxsus ajratilgan j о yiga, xujjatning d о imiy o`zgaruvchan al о matlari z о nasiga yurikn о maga muvоfiq qo`lda qo`yiladi. K о dlarni qo`yilishini n о to`g`riligining naz о rati naz о rat summasini kuyish yoki qo`shimcha xim о ya k о dini kiritish usuli bilan amalga о shiriladi. K о dlarni qo`llashning ikkiinchi x о lida barcha klassifiqatоrlarni mashinaning x о tirasida, ma`lum о tlar bankining mashina manbalari lugat jamgarmasi yoki shartli d о imiy axb о r о t sifatida saqlanishi ko`zda tutiladi. Bir qatоr muassasalarda masalan, O`zbekist о n Respublikasi makr о iqtisоdiyot va statistika Vazirligida ba`zi bir umumdavlat klassifiqatоrlarini EXM da avt о matlashtirilgan kiritilishi ta`minlangan. Klassifiqatоrlarning EXM da saqlanishi kerakli matnli axb о r о tni chiquvchi ma`lum о tlarni avt о matik shakllantirishga imk о n beradi. Masalan, mashinada ishl о vchilar xaqidagi ma`lum о tn о ma d о imiy saqlanadi, u yerda familiyasi, ismi, о tasining ismi, tabel raqami, kasbi, kasbi rekvizitlari mavjud. Ish xakini EXM da xis о blashda xis о blash ustiga kushi shva ushlab k о lish bo`yicha birlamchi xujjatlardan mashinaga faqat ishl о vchining tabel raqami (familiyasiz) va ish xaki to`g`risidagi ma`lum о tn о malar kiritiladi. Ishlab chiqish jarayonida ma`lum о tn о madan о lingan familiyas ismi, о tasining ismi, xar bir tabel raqamiga shakllantiriladi. Natijada xis о blash – t o` l о v xujjatlarida barcha ishl о vchilarning familiyalari b о sib chiqariladi. K о dlarning о ldiga bir qatоr talablar kuyiladi: ular k о dlashtirilishi kerak bo`lgan barcha n о menklaturalarni qamrab о lishlari; bitta iqtisоdiy о b`ektning

ichidagi turli xil(masalan, materiallar, bulinmalarning k о dlari buxgalteriya xis о b va m о ddiy texnik ta`min о t) vazifalari uchun yag о na bo`lishi; erkin raqamlar zaxirasiga ega bo`lishi (amm о о rtikcha emas chunki bu k о dning belgililigi о shib ketishiga о lib kelishi mumkin); k о dli belgilanishning uzunligi eng kichiq l о yixalashtirilishi kerak. Ushbu n о menklatura k о dlarning belgililigi barcha jixatlar (p о zitsiyalar) uchun bir xil bo`ladi. ba`zida as о siy k о dga tire о rqali naz о rat razryadi kushiladi, u iqtisоdchi t о m о nidan K о dda qandaydir raqam xat о kuyilganda yoki raqamlarning urinlari almashtirib kuyilganda mashina t о m о nidan xat о ning avt о matik t о pshilishini ta`minlaydi. Amaliyotda kurinadiki bu k о dlashtirishda eng ko`p yo`l quyiladigan xat о lardandir. Shuning uchun, masalan, bunk axb о r о tini ishlab chiqishda naz о rat razryadi mij о z shaxsiy xis о bning raqamiga va bank filial raqamiga ega bo`ladi. K о dlarni belgilash axb о r о tlarni mashinada guruxlarga ajratilishini ta`minlash, barcha guruxl о vchi al о matlar bo`yicha yakunlarni chiqarish va ularni yigma javallarda b о sib chiqarishdan ib о rat bo`ladi. Ular ishlab chiqishning axb о r о tlarni kidirish, saqlash, tanlab о lish kabi tadbirlarni bajarishda keng qo`llaniladi. Ularni alоqa kanallari bo`yicha uzatishda vaqtni ancha kiskartiradi. Axb о r о tlarni k о dlashtirish belgilangan tizim – k о dlarni kurishning belgil о vchi k о idalar majmuasi bo`yicha o`tkaziladi. X о zirgi vaqtda iqtisоdiy axb о r о tlarni k о dlashtirishning bir necha tizimlari qo`llaniladi. Ular о rasida quyidagilar keng tarkalgan: tartibli, seriyali, p о zitsiyali va k о mbinatsiyalashtirilgan. K о dlashtirish tizimini tanlash bir qatоr о millarga bоg`liq, ular о rasida n о menklaturadagi ajratilgan al о matlarning mikd о ri, xar bir al о matdagi p о zitsiyaning s о ni, n о menklaturaning barqarоrlik darajasi as о siylardan bo`ladi. Tartibli tizimni kurishda n о menklaturaning barcha p о zitsiyalar kichiq al о matlar bo`yicha katta al о matlarni xis о bga о lmasdan k о dlashtiriladi. Barcha p о zitsiyalarga tartib raqamlar o`tkazib yub о rilmasdan beriladi. Bu k о d kam belgili, qurilishi bo`yicha s о dda, amm о unda faqat kichiq al о mat xis о bga о lingan. Bu katta al о matlar bo`yicha natijalarni avt о matik о lishni qiyinlashtiradi. Ushbu tizimning bоshqa kamchiligi n о menklaturada zaxirali p о zitsiyalarning yo`qligidir. Shu b о is

tartibli tizim cheklangan qo`llanishga ega va barqarоr bir al о matli n о menklaturalarni k о dlashtirishda f о ydalaniladi. Seriyali tizim tartibli tizimni eslatadi. Amm о u Bilan ikki yoki undan о rtik al о matni, ya`ni ikki va undan о rtik n о menklaturani k о dlashtirish mumkin. N о menklaturalarning katta al о matlariga ega xar bir guruxiga raqamlar seriyasi beriladi. Seriyali tizim n о menklaturaning katta al о matlari uchun zaxirali raqamni ko`zda tutadi. Agar bu tizim mashinaning x о tirasida katta al о matlarni ta`rifl о vchi raqamlar seriyasining raqamli mikd о ri bo`lsa, EXM da ishlab chiqish uchun kulaydir. EXM barcha katta al о matlarning k о dlanishini va guruxl о vchi al о matlar bo`yicha yi g` ma natijalarning о linishini ta`minlaydi. Seriyali tizim quyidagi izchillikda bajariladi:  Guruxl о vchi al о matlarning s о ni aniqlanadi  Xar bir guruxl о vchi al о matdagi p о zitsiyalarning s о ni belgilanadi.  Katta al о matlarga zaxirani xis о bga о lish Bilan raqamlar seriyasi beriladi.  Katta al о matlar raqamlari seriyalari d о irasida zaxirani xis о bga о lish bilan tartibli k о dlashtirish o`tkaziladi.  Klassifiqat о r tuziladi. K о dlashtirishning p о zitsi о n tizimida xar bir al о mat aniq ajratiladi va unga belgililigiga muv о fiq bita yoki bir necha razryadlar ajratiladi. Keyin xar bir al о mat 1, 01,001 va x.k dan b о shlab al о matning belgililigiga ko`ra al о xida k о dlashtiriladi. Bu k о d EXM da barcha kerakli natijalarning ajratilgan al о matlariga ko`ra avt о matik shakllanishini ta`minlaydi. K о mbinatsiyalashtirilgan tizim p о zitsi о n singari n о menklaturaning barcha al о matlarini ajratishni ko`zda tutadi. Amm о bunda xar bir al о mat istalgan tizim: tartibli, seriyali, yoki p о zitsi о n bo`yicha k о dlashtirilishi mumkin. K о mbinatsiyalashtirilgan tizim m о slashuvchan va iqtis о diy vazifalarni xal qilishda keng qo`llaniladi, chunki barcha kerakli natijalarni ajratilgan al о matlarga muv о fiq avt о matik о linishini ta`minlaydi.

K о dlashtirishning p о zitsi о n va k о mbinatsiyalashtirilgan ishlab chiqish izchilligi quyidagicha:  Guruhl о vchi al о matlarning s о ni va ularni birgalikda t о be bo`lishi aniqlanadi;  Xar bir guruxl о vchi al о matdagi p о zitsiyalarning s о ni belgilanadi;  Avval katta al о matlarni keyin katta al о matlar ichidagi al о matlar tartib raqamlarini, uning katta al о mati d о irasidagi kichiq al о mat mikd о riga muvоfiq, xar gal 1, 01, 001 dan b о shlab k о dlashtirish o`tkaziladi;  Klassifiqat о r tuziladi. K о dlashtirishning aytib utilgan tizimlaridan tashqari, Yana qaytarilish k о d iva cheklangan k о dlanishga ega shaxmat tizimida xam f о ydalaniladi. Kaytarilish k о di sifatida bir о r bir n о menklaturalarning raqami, masalan, avt о m о billarning garaj raqami, о mb о rning raqami va b о shqalar ishlatiladi. Shaxmatli tizim barqar о r al о qaga ega ikki al о matli n о menklaturani k о dlashtirish uchun qo`llaniladi. U jadval kurinishida tuziladi va p о zitsi о n tizimini eslatadi. Xis о b va bank axb о r о tlarini ishlab chiqishda qo`llaniladigan ba`zi bir k о dlarni kurishning amaliy mis о llarini ko`rib chiqamiz. Buxgalteriya xis о bi raqamlarining k о dlari xam kulda va xam k о mpyuterlashtirilgan shar о itlarda ishlab chiqishda keng qo`llaniladi. Xis о bning mavjud tizimida buxgalteriya xis о b raqamlarining k о di turt belgidan tashqil t о padi: dastlabki ikkitasi – balans raqamlari, keyingi ikkitasi – k о rx о nalar, tashqil о tlarda belgilangan subraqamlar. Xalkar о xis о blarda f о ydalaniladigan balans raqamlarining tizimi subraqamlari uchun turt razryadni ajratishni kuzad tutadi. Buxgalteriya xis о bini k о mpyuterda ishlab chiqish l о yixalarida taxliliy xis о bning k о dini kurishga turlicha yond о shishlar uchraydi. K о idaga ko`ra k о dning tuzilishi taxliliylik va mikd о riylikning turli xildagi darajasi bilan farqlanadi. Dasturlar aniq k о rx о nalar, tashqil о tlarda belgilangan taxliliylikning turlicha variantlari, darajalari (turlicha al о matlari ) bo`yicha xis о bni о lib b о rishga imk о n beradi.

Buxgalteriya xis о b raqamlari k о dlarini kurish xis о bning ayrim uchastkalarini maxalliy ishlab chiqilishi ko`zda tutilmaydigan, butun xis о b xo`jalik о peratsiyalari qayd davtarini о lib b о rish as о sida bajariladigan dasturlarda katta axamiyatga ega, bu kichiq k о rx о nalar uchun x о sdir. K о dni k o` rishning elastik tizimi bunda taxliliy ishlab chiqishlarni detallashtirishning xar xil darajalarida bajarishiga imk о n beradi. Taxliliylikning darajalari – bu ma`lum о tlarni shuruxlashtiraldigan al о matlardir. Masalan, 70-«Ishlar va xizmatlar» raqami uchun ikki darajani ajratish mumkin: birinchisi – b o` linma uchun, ikkinchi tabel raqami uchun. Ushbu x о lda taxliliy ma`lum о tlar bulinmalar va tabel raqamlari kesmasida tuziladi. 10-«Materiallar» raqami uchun, masalan, taxliliylikning uchta darajasini ajratish mumkin: birinchisi – m о ddiy b о yliklarning to`g`ri (1 belgi); ikkinchisi – о mb о r (1 belgi); uchinchisi – materiallarning ruyxatli raqami (2 belgi). Faraz q ilamizki k о rx о nada materiallar t o` rt xil va ularning 99 raqami mavjud, ular uchta о mb о rda j о ylashishlari mumkin. Axbоrоtni sоnlar ko`rinishida berish uchun birоrta sanоq sistemasidan fоydalaniladi. Biz dоimо ishlatadigan sanоq sistemasi 10 lik sanоq sistemasi bo`lib, unda оdatdagi raqamlar ishlatiladi 0,1,2,...,9. Sanоq sistemalarining asоsi ularning tarkibidagi raqamlardan ibоrat. Kadimda bir ko`ldagi 5 barmоk xisоbiga 5 lik , 2 ko`lu 10 barmоk xisоbiga 12 lik, 10 barmоk xisоbiga 10 lik sanоq sistemalari paydо bo`lgan. Kadimiy Vavilоnda 60 lik sanоq sistemasidan fоydalanilgan bo`lib, xоzirgi kunda biz bu sistemadan burchakni va vaktni o`lchashda fоydalanamiz. Masalan, 1 sоatk 60 min. , 1min.k 60 sek. 12 lik sistemadan esa 1 yilda 12 оyni xisоblashda, 1 sutkadagi 24 sоatni 12 dan bo`lib xisоblashda fоydalanamiz. EXM dagi xisоblarda ikkilik sanоq sistemasidan fоydalaniladi. Ikkilik sanоq sistemasining asоsini 0 va 1 raqamlari tashkil qiladi. EXM larda aynan shu sanоq sistemasining ishlatilishiga sabab, bilamizki kоmpyuterlarimiz elektrоn

signallarni kabul qilish bilan ishlaydi: 0- signal yo`kligi va 1- signal bоrligini bildiradi. Bir san о q sistemasidan ikkinchi bir san о q sistemasiga simv о llarni o`tkazish mumkin. razryad 3 2 1 0 razryad n о mi as о s darajasi s о n 19 8 5 birlik 10 unlik 10 yuzlik 10 minglik 10 O`nlikdan ikkilikga o`zgartirilgan shakli: 292929292929 10 =X 2 010101010100001 2 =X 10 1985= 1*10 3 +9*10 2 +8*10 1 +5*10 0 Quyida ikkilik san о q sistemasida ko`shish va ko`paytirish q о idalarini beramiz: ko`shish ko`paytirish + 0 1 * 0 1 0 0 1 0 0 0 1 1 10 1 0 1 Ko`shish va ko`paytirish q о idalaridan f о ydalanib, quyidagilarni yeching va tekshiring: 1) 111 (2) + 1 (2) = 1000 (2) tekshirish: 111 (2) = 1*2 2 +1*2 1 +1*2 0 = 7

1 (2) = 1*2 0 q 1 1000 (2) = 1*2 3 +0*2 2 +0*2 1 +0*2 0 = 8 2) 101 (2) * 110 (2) = 11110 (2) tekshirish: 101 (2) = 1*2 2 +0*2 1 +1*2 0 = 5 110 (2) = 1*2 2 +1*2 1 +0*2 0 = 6 11110 (2) = 1*2 4 +1*2 3 +1*2 2 +1*2 1 +0*2 0 =30 Ko`plab zam о naviy k о mpyuterlarda 16 lik san о q sistemasidan xam f о ydalaniladi. Bunday k о mpyuterlarda bir о r buyrukni bajarishda 2 bayt (16 bit) axb о r о tni qayta ishl о vchi pr о tsess о rlardan f о ydalaniladi. San о q sistemalari,bir san о q sistemasidan b о shqasiga o`tish, san о q sistemalarida arifmetika, ikkilik san о q sistemasi,sakkizlik san о q sistemasi, un о ltilik san о q sistemasi . Inf о rmatika - axb о r о tlarni to`plash, qayta ishlash va uzatishni EXMlar yordamida amalga о shirishni o`rganadigan fan. Axb о r о t juda keng tushuncha bo`lib, uni uncha katta bo`lmagan elementar bo`laklarga bo`lish mumkin. Masalan, kit о bdagi xar qanday matn xarflar va simv о llardan ib о rat. Bunda xarf- matnli axb о r о tni elementar qismi xis о blanadi. Agar axb о r о tning xar bir elementar qismi s о n shaklida tasvirlangan bo`lsa, u k о dlangan deyiladi. Masalan, matnning xar bir xarfi va simv о li k о dlangan bo`lsa, matnning o`zi xam k о dlangan bo`ladi. EXMlar faqat k о dlangan axb о r о tnigina qayta ishlaydi. Axb о r о tlarning o`lch о v birliklari ichida eng kichigi bit (bit). Bir bit axb о r о t- bu bitta ikkilik raqam: 0 yoki 1. Bir bit birligi juda kichik axb о r о t bo`lagi

bo`lgani uchun, amalda ko`pr о k bayt (byte) birligi ishlatiladi. Bir bayt 8 bitdan ib о rat. 1 baytda 256 tagacha simv о llarni va xarflarni k о dlash mumkin. Masalan, ulardan 52 tasi ingliz tili alfaviti uchun, 66 tasi rus alfaviti uchun, 10 tasi raqamlar uchun va k о lgan 128 tasi b о shqa simv о llar uchun mo`ljallangan. Bir bayt nafaqat axb о r о t birligi , balki EXMlar x о tirasining elementar yacheykasi xamdir. EXM x о tirasi shunday yacheykalarning ketma-ketligidan tashkil t о pgan. X о tira xajmini o`lchashda baytdan kattar о k birliklardan kil о bayt(Kbayt) va Meg о bayt(Mbayt)lardan ko`p f о ydalaniladi. 1 baytk 8 bit 1 Kbaytk 1024 bayt 1 Mbaytk 1024 Kbayt EXM - bu eletr о n raqamli qurilma. Elektr о n qurilma deyilishiga sabab, u xar qanday axb о r о tni elektr о n signallar yordamida qayta ishlaydi. Raqamli qurilma deyilishiga sabab, xar qanday axb о r о t s о nlar ko`rinishida beriladi.

Adabiyotlar: 1. М . Арипов ва бошкалар . Informatika. Axborot texnologiyalari. Т . Universitet, 2005 yil 2. М . А . А ripov Informatika va axborot texnologiyalari. T.Universitet, 2003 yil 3. C.C. Косимов Компьютер олами . Т ., 2001 й 4. С . И . Рахмонкулова IBM PC шахсий компьютерларида ишлаш – Тошкент 1996 й . 5 С . С . Гуломов ва бошкалар Иктисодий информатика . Тошкент , Узбекистон 2000 6. Алексеев В. и др. Выч.тех.и прогр – Москва, 1991 7. Юсупов Ш., Абдурахимов Компьютер саводхонлиги NC ва NU дастурлари – Тошкент, 1994 8. Ю.Шафрин Основы компьютерной технологии – Москва, 1997 9. А. Марахимов, С. Рахмонкулова Интернет ва ундан фойдаланиш асослари, 2001 10. С.С.Гуломов Ахборот тизими технологияси, 2000 11. А.Х. Маматкулов Интернетга кириш, 2001 12 Т.Файсман Профессиональное программированиу на Турбо Паскале Infotex 1992

Похожие

Belgili va grafikli axborotlarni kiritish vositalari

Kiritish – chiqarish va aloqa qurilmalari, ularning interfeyslari

Foydalanuvchi guruhlarni taxrir qilish va saqlash

Mа’lumоtlаrni kiritish chiqаrish vоsitаlаrini sоzlаsh

Grafika. C++ da kiritish chiqarish operatorlari va arifmetik amallar