Masalalarni EHMda yechish bosqichlari va algoritmlar nazariyasi - Информатика и ИТ - Рефераты

Masalalarni EHMda yechish bosqichlari va algoritmlar nazariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Matematik model tushunchasi 2. Statsion va nostatsion modellar 3. Parametrlari t o` plangan va tar q o q modellar 4. Masalani EHMda yechish bosqichlari 5. Algoritm tushunchasi va uning vazifasi 6. Algoritmni ifodalash usullari, uning xossalari va unga qo`yiladi gan talablar

www.arxiv.uz Kirish Qadim zamonlardan beri inson o`z imkoniyatlarini kengaytirishga xarakat qilib, turli mexnat qurollarini yaratib kelgan. Masalan, uzoqni ko`rolmaslikni mikroskop, teleskop, radiolokator kabi buyumlarni yaratish bilan qoplagan bo`lsa, bir-biriga ma`lumotlar uzatishdagi cheklangan imkoniyatlarini telefon, radio va televideniya hisobiga kengaytirmoqda. Elektron hisoblash mashinalarining yaratilishi va ularning keskin rivojlanib borishi inson ongining imkoniyatlarini to`ldiribgina qolmay, uning turli-tuman ma`lumotlarni taxlil qilish va o`zining ish faoliyatida uchrovchi masalalar yechimini qabul qilish tezligini xam jadal surhatda o`stiradi. Shunday qilib, fan va texnikaning rivojlanishi va o`ta murakkab jarayonlarning hisob ishlarini sifatli va tez bajarilishini talab etayotgan bir paytda,- yuqori texnologiyali elektron hisoblash mashinalarining ishlab chiqilishi tabiiy bir xoldir. XXI asr – kompg`yuterlashtirish asrida insoniyat faoliyatining barcha jabxalariga kompg`yuterlar jadal surhatda kirib bormoqda. Zamonaviy kompg`yuterlarning ko`payib borishi esa tabiiy ravishda undan foydalanuvchilarning safini ortib borishiga turtki bo`ladi. Odatda kompg`yuterdan foydalanuvchilar sinfi juda ham xilma-xildir. Lekin, umumiy qilib ularni kompg`yuterlardan o`z ishlarini bajarishda tayyor programma maxsuloti sifatida foydalanuvchi-operatorlar sinfi va ular uchun zarur bo`lgan programma tahminotlarini yaratuvchi-dasturchilar sinfiga ajratish mumkin. Matematik model tushunchasi Elektron hisob lash mashinalari bilan bevosita ishlashdan oldin q anday ishlarni bajarish kerakligini k o` rib chi q aylik. Istalgan x ayotiy, matematik yoki fizik va hokazo masala shartlarini ifoda q ilish dastlabki ma`lumotlar va fikrlarni tasvirlashdan boshlanadi va ular q athiy ta`riflangan matematik yoki fizik va hokazo tushunchalar tilida bayon q ilinadi. S o` ngra masalani yechishning ma q sadi,

www.arxiv.uz yahni masalani yechish natijasida ayni nimani yoki nimalarni ani q lash zarurligi k o` rsatiladi. Masalani o` rganish uning matematik modelini tuzishdan boshlanadi, yahni uning o` ziga xos asosiy xususiyatlari ajratiladi va ular o` rtasidagi matematik munosabat o` rnatiladi. Bosh q acha q ilib aytganda, dastlab o` rganilayotgan fizik x odisaning mo x iyati, belgilari, ishlatiladigan k o` rsatkichlar s o` zlar yordamida batafsil ifoda etiladi, s o` ngra fizik q onunlar asosida kerakli matematik tenglamalar keltirilib chi q ariladi. Bu tenglamalar o` rganilayotgan fizik jarayon yoki x odisalarning matematik modeli deb ataladi. Matematik modelni x a q i q iy ob`ektga moslik darajasi amaliyotda tajriba or q ali tekshiriladi. Odatda, matematik model q aralayotgan ob`ektning xususiyatlarini aynan, t o` la o` zida mujassam q ilmaydi. U x ar xil faraz va cheklanishlar asosida tuzilgani uchun ta q ribiylik xarakteriga ega, tabiiyki uning asosida olinayotgan natijalar x am ta q ribiy b o` ladi. Shuning uchun, tajriba q ilib k o` rish or q ali yaratilgan modelni ba x olash va lozim b o` lgan x olda uni ani q lashtirish imkoniyati yaratiladi. Matematik modelning ani q ligi, uning korrekt qo` yilganligi, olinadigan natijalarning ishonchlilik va tur g` unlik darajasini ba x olash masalasi modellashtirishning asosiy masalalaridan biridir. Matematik modellarni shartli ravishda q uyidagi turlarga ajratish mumkin. Statsionar modellar va nostatsionar modellar Bu modellarda q aralayotgan jarayon vaqt b o` yicha tur g` unlashgan deb q araladi, yahni matematik modelni ifodalovchi tenglamalarda vaqtni ifodalovchi k o` rsatkichi q atnashmaydi. Modelda q atnashuvchi k o` rsatkichlar, parametrlarning bir q ismi yoki barchasi fa q at fazoviy o` lchovlarga bog`liq b o` ladi. Bunday modellarga misol q ilib inshoot devoridan o` tuvchi statsionar issi q lik o q imi tenglamasi, q urilish t o` sinlarining statsionar egilishi va buralishi tenglamalarini keltirish mumkin. Statsionar modellar algebraik tenglamalar, oddiy differentsial tenglamalar yoki ularning sistemasi kabi ifodalanadi.

www.arxiv.uz Bu modellarda jarayon k o` rsatkichlari va q tga bo g` li q deb q araladi. Umumiy x olda esa, bu k o` rsatkichlar fazoviy o` lchovlarga x am bog`liq b o` lishi mumkin. Bunday modellarga q urilish inshootlarida nostatsionar issi q lik o q imi tenglamalari, tebranish jarayonlarining tenglamalari, diffuziya tenglamalarini misol q ilib k o` rsatish mumkin. Nostatsionar jarayon o` zi va x osilalari vaqtga bog`liq funktsiya q atnashgan differentsial tenglama yoki shunday tenglamalar sistemasi, xususiy x osilali differentsial tenglamalar yordamida yoziladi. Parametrlari t o` plangan modellar va parametrlari tar q o q modellar Bunday modellarda jarayon ko`rsatkichlari fazoviy o`lchovlar bo`yicha o`rnatiladi. Natijada model ko`rsatkichlari faqat vaqtga bog`liq bo`ladi. Bu jihatdan parametrlari to`plangan modellar fazoviy o`lchovga bog`liq bo`lmagan nostatsionar modellarga o`xshashdir. Modellar chiziqli va chiziqli bo`lmagan algebraik, chiziqsiz tenglamalar, vaqt bo`yicha x osilalar qatnashuvchi oddiy differentsial tenglamalar yoki shunday tenglamalar sistemasi kabi tenglamalar bilan ifodalanadi. Bunday modellarda umuman olganda qaralayotgan jarayon ko`rsatkichlari ham vaqtga, ham fazoviy o`lchovlarga bog`liq bo`ladi. Modellar asosan xususiy hosilali differentsial tenglamalar yordamida ifodalanadi. Xususiy holda, modellar vaqtga bog`liq bo`lsa, ular statsionar modellar bilan bir xil bo`ladi. Lekin, parametrlari tarqoq modellarning mazkur guruhga kiritilishida ularda qatnashuvchi ko`rsatkichlarning fazoviy o`lchovlarga bog`liqligi belgilovchi omil bo`lgan bo`lsa, statsionar modellarning alohida guruhga birlashtirilishida asosiy omil – ulardagi ko`rsatkichlarining vaqtga bog`liq emasligidir. Yuqorida keltirilgan tavsif ma`lum darajada shartlidir. Matematik modellarning boshqa ko`rinishdagi tavsiflari ham berilishi mumkin. Masalan, ularni chiziqli va chiziqli bo`lmagan, bir o`lchamli va ko`p o`lchamli kabi guruhlarga ajratish mumkin.

www.arxiv.uz Shuni ham tahkidlash lozimki, har doim ham qo`yilgan masalaning matematik modelini yaratib bo`lavermaydi. 5. Masalalarni EHMda yechish bosqichlari Matematik model har xil vositalar yordamida berilishi mumkin. Bu vositalar fizik qonuniyatlar hamda funktsional analiz elementlarini ishlatib differentsial va integral tenglamalar tuzishdan to hisoblash algoritmi va EHM dasturlarini yozishgacha bo`lgan bosqichlarni o`z ichiga oladi. Har xil bosqich yakuniy natijasiga ko`ra o`ziga xos tahsir ko`rsatadi va ulardagi yo`l qo`yiladigan xatoliklar oldingi bosqichlardagi xatoliklar bilan ham belgilanadi. Ob`ektning matematik modelini tuzish, uni EHMda bajariladigan hisoblashlar asosida tahlil qilish - hisoblash tajribasi deyiladi. Hisoblash tajribasining umumiy sxemasi 1-rasmda ko`rsatilgan. Birinchi bosqichda masalaning aniq qo`yilishi, berilgan va izlanuvchi miqdorlar, ob`ektning matematik modelini tuzish uchun ishlatish lozim bo`lgan boshqa xususiyatlari tasvirlanadi. 1-rasm 1.Tad q i q o t o b ’ ekti. Masala shartlari 2.Matemati k model tuzish, uni asoslash 3.Masalanin g diskret modelini va h isoblash algoritmini tuzish 5.E Ҳ Mda h isob ishlarini bajarish, olingan natijalarni ta h lil qilish va ba h olash 4. Algoritmik tillarda E H M uchun dastur ta’minotini yaratish

www.arxiv.uz Ikkinchi bosqichda fizik, mexanik, kimyoviy va boshqa qonuniyatlar asosida matematik modelg` tuziladi. U asosan algebraik, differentsial, integral, integro- differentsial va boshqa turdagi tenglamalardan iborat bo`ladi. Ularni tuzishda o`rganilayotgan jarayonga tahsir ko`rsatuvchi omillarning barchasini bir vaqtning o`zida hisobga olib bo`lmaydi, chunki, matematik modelg` juda murakkablashib ketadi. SHuning uchun, modelg` tuzishda qaraliyotgan jarayonga eng kuchli tahsir etuvchi asosiy omillargina hisobga olinadi. Masalaning matematik modeli yaratilgandan so`ng, uni yechish usuli izlana boshlanadi, yahni, mos tenglamalar yechilishi va kerakli ko`rsatkichlar aniqlanishi lozim. Ayrim xollarda masalaning qo`yilishidan keyin to`g`ridan-to`g`ri, masalani yechish usuliga ham o`tish kerak bo`ladi. Bunday masalalar oshkor ko`rinishdagi matematik model bilan ifodalanmasligi mumkin. Bu bosqich masalalarni EHMda yechishning uchinchi bosqichini tashkil qiladi. Navbatdagi bosqichda, yahni, to`rtinchi bosqichda, masalani EHMdan foydalanib yechish uchun uning yechish algoritmi ishlab chiqiladi, hamda shu algoritm asosida biror-bir zamonaviy algoritmik tilda EHMda ishlatish uchun dastur tuziladi. Dastur ma`lum talablar asosida tuziladi. Masalan, u umumiylik xususiyatiga ega bo`lishi kerak, yahni, matematik modelda ifodalangan masala parametrlarining yetarlicha katta sohada o`zgaruvchi qiymatlarida dastur ishonchli natija berishi kerak. U bir necha mustaqil qismlar (protseduralar) dan iborat bo`lishi mumkin. Nihoyat masalani yechishning yakunlovchi beshinchi bosqichida yaratilgan dastur EHMga kiritiladi va sozlanadi hamda olingan natijalar chuqur tahlil qilinib, baholanadi. Natijalarni tahlil qilish, zarur bo`lgan hollarda algoritmni, yechish usulini va modelni aniqlashtirishga yordam beradi, hattoki masalani noto`g`ri qo`yilganligini ham baholab berishi mumkin. SHunday qilib, biz masalalarni EHMlar yordamida yechish bosqichlari bilan tanishib chiqdik. SHuni tahkidlash lozimki, har doim ham bu bosqichlar bir-biridan yaqqol ajralgan holda bo`lmasdan, bir-biriga qo`shilib ketgan bo`lishi ham mumkin.

www.arxiv.uz Algoritm tushunchasi va uning vazifasi Algoritm so`zi o`rta asrlarda paydo bo`lib, buyuk o`zbek mutafakkiri Al- Xorazmiyning (783-855) ishlari bilan yevropaliklarning birinchi bor tanishishi bilan bog`liqdir. Bu ilmiy ishlar ularda juda chuqur taasurot qoldirib algoritm ( algoritmi ) so`zining kelib chiqishiga sabab bo`ldiki, u Al-Xorazmiy ismining lotincha aytilishidir. Algoritm deganda, berilgan masalani yechish uchun ma`lum tartib bilan bajarilishi kerak bo`lgan chekli sondagi buyruqlar ketma-ketligini tushuniladi. Biror masalani kompg`yuterda yechishda eng muxim va mahsuliyatli ishlardan biri qo`yilgan masalani yechish algoritmini yaratish bo`lib, bu jarayonda bajarilishi kerak bo`lgan xamma bo`lajak buyruqlar ketma-ketligi aniqlanadi. Ma`lumki, kompg`yuterning o`zi xech qanday masalani yechmaydi, balki programma ko`rinishida yozilgan algoritmni bajaruvchi hisoblanadi xolos. SHuning uchun, algoritmda yo`l qo`yilgan xato hisoblash jarayonining noto`g`ri bajarilishiga olib keladi, bu esa o`z navbatida yechilayotgan masalaning xato natijasiga olib keladi. Biror soxaga tegishli masalani yechish algoritmini yaratish, algoritm tuzuvchidan shu soxani mukammal bilgan xolda, qo`yilgan masalani chuqur tahlil qilishni talab qiladi. Bunda masalani yechish uchun kerak bo`lgan ishlarning rejasini tuza bilish muxim axamiyatga ega. Shuningdek, masalani yechishda ishtirok yetadigan ob`ektlarning qaysilari boshlang`ich ma`lumot (masalani yechish uchun zarur bo`lgan ma`lumotlar) va qaysilari natijaligini aniqlash, ular o`rtasidagi o`zaro bog`lanishni aniq va to`la ko`rsata bilish lozim. Algoritmni ifodalash usullari, uning xossalari va unga qo`yiladigan talablar Masalani yechishning algoritmini turli usullar bilan ifodalash mumkin:

www.arxiv.uz so`z bilan; blok-sxemalar shaklida; formulalar orqali; algoritmik tillar orqali va x.z. Endi biror usulda tuzilgan algoritmning ayrim xossalari va algoritmga qo`yilgan bahzi bir talablarni ko`rib chiqaylik: Algoritm xar doim bir qiymatlidir, yahni uni bir hil boshlang`ich qiymatlar bilan ko`p marta qo`llash har doim bir hil natija beradi. Algoritm birgina masalani yechish qoidasi bo`lib qolmay, balki turli-tuman boshlang`ich shartlar asosida ma`lum turdagi masalalar to`plamini yechish yo`lidir. Algoritmni qo`llash natijasida chekli qadamdan keyin natijaga erishamiz yoki natijaga erishish mumkin emasligi haqidagi ma`lumotga ega bo`lamiz. Yuqorida keltirilgan xossalarni har bir ijrochi o`zi tuzgan biror masalaning algoritmidan foydalanib tekshirib ko`rishi mumkin. Masalan, ax 2 Қ bx Қ c қ0 kvadrat tenglamani yechish algoritmi uchun yuqorida sanab o`tilgan algoritmning xossalarini quyidagicha tekshirib ko`rish mumkin: - agar kvadrat tenglamani yechish algoritmi biror usulda yaratilgan bo`lsa, biz ijrochiga bu algoritm qaysi masalani yechish algoritmi ekanligini aytmasdan a , b , c larning aniq qiymatlari uchun bajarishni topshirsak, u natijaga erishadi va bu natija kvadrat tenglamalarning yechimi bo`ladi, Demak, algoritmni ijro etish algoritm yaratuvchisiga bog`liq emas;

www.arxiv.uz - xuddi shuningdek, a , b , c larga doim bir hil qiymatlar bersak, algoritm har doim bir hil natija beradi, yahni to`liqdir; - yaratilgan bu algoritm faqatgina bitta kvadrat tenglamaning yechish algoritmi bo`lib qolmay, balki u a , b , c larning mumkin bo`lgan barcha qiymatlari uchun natija xosil qiladi va shu turdagi barcha kvadrat tenglamalarning yechish algoritmidir; - algoritmning oxirigi xossasi o`z-o`zidan bajariladi, yahni kvadrat tenglamani yechish albatta chekli qadamda amalga oshiriladi. Dastur tuzuvchi uchun EHMning ikkita asosiy parametri eng muximdir: kompg`yuter xotirasining xajmi va tezkorligi. SHuningdek, algoritm tuzuvchidan ikki narsa talab qilinadi. Birinchidan, u tuzgan dastur kompg`yuter xotirasidan eng kam joy talab etisin, ikkinchidan, eng kam amallar bajarib masalaning natijasiga erishsin. Umuman olganda, bu ikki talab bir-biriga qarama-qarshidir, yahni algoritmning ishlash tezligini oshirish, algoritm uchun zarur xotirani oshirishga olib kelishi mumkin. Algoritm tuzishda quyidagilarga amal qilinsa, qo`yilgan masalaning natijasini tez va to`g`ri olish mumkin: qo`yilgan masalani to`g`ri o`qish va tushinib olish, masalaning asosiy maqsadini ajrata bilish; ishga dahldor qiyinchiliklarni aniq ko`rish va ortiqcha, masala yechimiga katta tahsiri bo`lmagan parametrlarni yo`qota bilish; qo`yilgan masalani bir-biriga bog`liq bo`lmagan mustaqil bo`laklarga ajrata olish va ular orasidagi bog`liqlikni to`g`ri tashkil etish; qo`yilgan masalaning yechimini olishda har bir bo`lak yechimlarni to`plamini bir butun holga keltirish; masala yechimini sodda va tushunarli tilda bayon eta olish.

www.arxiv.uz F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t l a r r o ` y x a t i : 1. Virt N. Algoritmi strukturi dannix programmi. - M.: Mir, 1985 g. 2. Abramov V., Trifonov N., Trifonova G. Vvedenie v yazik Paskal. - M.: Nauka, 1988 g. 3. Faysman A. Professionalnoe programmirovanie na Turbo Paskale. - T.: "Infomeks Korporeyshn", 1992 g. 4. Findlay W., Watt D.A., Paskal. An introduction to methodical programmin. Third edition. – London: pitman, 1985 g . 5. Polyakov D. B., Kruglov I. Yu. Programmirovanie v srede Turbo-Paskal (versiya 5.5): Sprav.-metod. posobie. – M.: Izd-vo MAI. 1992 g. 6. Epaneshnikov A., Yepaneshnikov V. Programmirovanie v srede Turbo Paskal 7.0 M., Dialog-nauka, 1993 g. 7. Epaneshnikov A., Yepaneshnikov V. Delhi 5. Yazik Object Pascal. – M .: Dialog - MIFI , 2000 g . 8. Kultin N. Programmirovanie v Turbo Paskal 7.0 i Delhi , 2-e izdanie, S. Peterburg, BXV-S. Peterburg, 1999 g. 9. Milliy istiqlol g`oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar, T. – Yangi asr avlodi, 2001 y. 10. Oxunov M.X., Fozilov I.R. “Informatira” fanidan ma`ruza matnlari.- F.:Texnika, 2005. 11. www.dialog@bitex.ru , www.frolov.ru 12. www.ziyonet.uz

Похожие

Masalani EHMda yechish bosqichlari. Masalani EHMda yechish bosqichlari. Algoritmlar tuzish

Matematik modellashtirishning asosiy tushunchalari. Masalalarni EHMda yechish bosqichlari

Gat da tahliliy masalalarni yechish

Masalani kompyuterda yechishning asosiy bosqichlari. Algoritmlash asoslari

Masalani komputerda yechishga tayyorlash va yechish bosqichlari