Mаълумотларни муҳофаза қилиш - Информатика и ИТ - Рефераты

Mаълумотларни муҳофаза қилиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

www.arxiv.uz M аълумотларни муҳофаза қилиш Режа: 1. Маълумотларни муҳофаза қилиш тушунчаси. 2. Система хавфсизлигининг асосий принциплари. 3. Информацияни ҳимоя қилувчи системаларнинг моделлари

www.arxiv.uz Аниқлаштирилган ўқув мақсадлари.Талаба бу мавзуни тўла ўзлаштиргандан сўнг:  Маълумотларни муҳофаза қилиш ҳақидаги тамойилларни билади;  Система хавфсизлигининг асосий принципларини бўлакларга бўлиб, таъриф бера олади;  Система ташкил этувчиларининг бутунлиги – система хусусиятларинини талқин эта олади;  Информациянинг ишончлилиги принципларини қайси синфга мансублигини тасаввур эта олади;  Система ташкил этувчисидан фойдаланувчанлиги ўртасидаги ўзаро алоқадорликни аниқлайди, боғланишларни таҳлил қила олади. Ҳозирги пайтда компьютер системаларида маълумотларни муҳофаза қилишни таъминлаш масаласи долзарб масалалардан бири бўлиб қолмоқда. Информациянинг ҳаммаси ҳам ҳимояга муҳтож эмас. Шунинг учун информация ўз характерига кўра критик ва нокритик информацияга бўлинади. Критик информация фойдаланувчининг шахсий ишлаб топган маълумотлари бўлиб, хизматчи информация, савдо-сотиққа оид сирларни ўз ичига олувчи информация ёки махфийликнинг турли кўриниш ёки шаклларига оид информация ва ҳ. бўлиши мумкин. Бу бобда критик маълумотларни муҳофаза қилиш билан боғлиқ масалаларга эътибор қаратилади. Айни пайтда компьютер техникасидан фойдаланувчиларнинг ҳаммаси ҳам бу масалаларнинг муҳимлигини англаб етмайдилар. Мамлакатимизнинг бозор иқтисодига ўтиши кўплаб фирма ва банкларнинг ташкил этилишига олиб келди, бу фирма ва банкларнинг самарали ишини эса компьютерларсиз ташкил этиб бўлмаслиги ҳаммага аён. Компьютер техникасидаги ҳар қандай бузилиш ўша фирма ёки ташкилот учун жиддий йўқотишларга олиб келиши

www.arxiv.uz мумкин. Шунинг учун ҳам маълумотларни муҳофаза қилиш масаласига жиддий ёндашмоқ зарур. Системанинг хавфсизлиги деганда, унинг фойдаланувчи ёки эгаларига, турли қасддан ёки тасодифий қилинган таъсирлар натижасида, катта талофотлар етказишга бардош бера олиш хусусияти тушунилади. Бошқача сўз билан айтганда, система хавфсизлиги деганда унинг иш жараёнининг бир маромда кетишига халақит берувчи тўсиқлар, тасодифий ёки атайдан пухта ўйланган халақитлар, шунингдек, унинг ташкил этувчиларини ўғирлаш, ўзгартириш ёки бузишга қаратилган уринишларга қарши ҳимоя қобилияти тушунилади. Системанинг хавфсизлигига 3 та асосий принципларни таъминлаш билан эришилади: 1) Система ташкил этувчиларининг бутунлиги – система хусусиятларининг унинг иш жараёнида ўзгармаслиги. Эксплуатация жараёнида система администратори томонидан бир қатор фойдали ўзгартиришлар ўтказилади ва бу ўзгартиришларнинг кам-кўсти тўлдирилиб охиригача етказилади (масалан - WinNT системасига қўшимча тўлатувчи пакетни ўрнатиш), лекин бунда талаб қилинган хусусиятлар ўзгармайди - илгаригидек фойдаланувчини идентификация қилиш ва унинг системадаги ишини таъминлаши керак. 2) Информациянинг ишончлилиги – бу информациянинг шундай хусусиятики, бунда у системанинг фақат рухсат этилган ва текширувдан ўтган субъектларигагина (фойдаланувчилар, программалар, жараёнлар ва ҳ.) маълум бўлади. 3) Система ташкил этувчисидан фойдаланувчанлиги – фақат муаллиф субъектларнинг система ташкил этувчисидан ихтиёрий пайтда фойдалана олиш хусусияти. Бошқача айтганда, системанинг ҳар бир фойдаланувчиси идентификация қилинган ва фойдаланувчининг фойдаланиш даражасига мувофиқ ҳолда система ташкил этувчиларидан фойдаланишга рухсат этилган бўлиши керак. Бунда фойдаланиш даражаси

www.arxiv.uz хизматчининг хизмат мавқеи билан эмас, балки унинг қатъий функционал мажбуриятлари билан аниқланади. Маълумки, ҳозирда компьютер ва компьютер системалари автоном ҳолда кам фойдаланилади. Улар одатда бир-бирлари билан локал, корпоратив ва глобал тармоқлар орқали боғланади. Компьютер системаларининг маълумотлар базасида катта ҳажмдаги информация шаклланган. Унинг йўқолиши, бузилиши ёки берухсат фойдаланилиши катта иқтисодий талофотларни келтириб чиқариши мумкин. Бундан четлашиш мақсадида берухсат фойдаланишлардан информацияни ҳимоя қилишнинг ҳар хил системалари қўлланилади. Самарадорлиги юқори информацияни ҳимоя қилиш системасини ишлаб чиқиш аввало, бу системанинг концепциясини аниқлаш керак. Тадқиқот ўтказишда ва моделлаштиришда информацияни ҳимоя қилувчи восита юқори даражадаги ҳимоя қобилиятига эга эканлигини исботлаши лозим. Информацияни ҳимоя қилувчи системаларнинг кўпгина моделлари ишлаб чиқилган. Бироқ энг кўп фойдаланиладиган моделлар қуйидагилардир: 1. Белла ва Ла-Падула ; бунда фойдаланиш ҳуқуқини чеклаш воситаларини қуриш учун фаол субъектлар S ва пассив субъектлар Q тушунчалари киритилади. Ушбу ҳолда субъектлар фойдаланишнинг ҳар хил ҳуқуқларига эга бўладилар. Бундай модел гоҳида “фойдаланиш ҳуқуқини чеклашнинг матрицали модели” деб ҳам юритилади; 2. Денинг модели – ҳар хил даражадаги махфийликка эга ҳужжатлар билан ишлашда информацияни ҳимоя қилиш воситасининг кўп сатҳли иерархик модели; бу ерда информацияни ҳимоя қилишнинг концентрлашган халқаси тушунчаси киритилади. Ички халқаларда – максимал махфийлик даражаси мавжуд бўлиб, ташқи қурилма (периферии)га яқинлашган сари махфийлик даражаси камаяди;

www.arxiv.uz 3. Лендвер модели - шундай компьютер тармоқларида фойдаланиладики, бундай тармоқдаги маълумотларни муҳофаза қилиш информацияни киритиш-чиқариш операцияларининг ҳимояси билан таъминланади. Кўпгина реал вақт масштабида ишлайдиган мавжуд операцион системалар учун Белла ва Ла-Падула ҳимоя системаси концепциясидан фойдаланилади. Бу моделда фойдаланиш диспетчерининг қўлланилиши талаб этилади. Информацияни ҳимоя қилиш системасининг ўзи эса учлик кўринишида тасвирланади: Zқ(S,Q,P) бу ерда : S – фойдаланувчилар ва улар программаларидан иборат субъектлар ҳамда ў зидан -ў зи пайдо қ илувчи жараёнлар , процедуралар ва б .; Q – субъектлар билан с ў ров олиб бориши мумкин б ў лган системанинг объект ( ресурслари ) т ў плами ; объектларга программалар , процедуралар , маълумотлар дисклари , томлар , файллар , алоҳида файл ёзувлари ва қ урилмалар мансуб ; P – субъектларнинг объектлардан фойдаланиш ҳуқуқлари тўплами . Информацияни ҳимоя қилиш системасининг умумий структураси 1- расмда келтирилган. Субъектлар ( S ) Фойдаланиш диспетчери Объектлар ( Q ) Фойдаланиш ќуšуšи матрицаси ( || P || )

www.arxiv.uz 1-расм. Информацияни ҳимоя қилиш системасининг умумий структураси. Битта процедура бир вақтда ҳам субъект, ҳам объект бўлиб чиқиши мумкин. Фойдаланиш ҳуқуқи битли векторлар билан аниқланади. Ҳар бир бит таъқиқлаш (запрет) ёки рухсат беришни аниқлайди: R, E, W, M, A, O; бу ерда R – ўқиш, Е – таҳрирлаш, W – ёзиш, А – администратор, О – тўлиқ мулкдор (полний собственник). Фойдаланишнинг минимал ҳуқуқи тўрт бит билан аниқланади: R, E, W, M. Фойдаланиш ҳуқуқини фойдаланиш администратори аниқлайди ва ҳеч қайси фойдаланувчи ||P|| матрицадан фойдаланиш имконига эга эмас, лекин уни ўзгартириши мумкин. Кўпроқ ишончли ҳақиқийликка мос модел сифатида ўйин ҳимоя моделлари ифодаланади, яъни бундай моделларда камида иккита томон мавжуд бўлади. Биринчи томон информацияни ҳимоя қилиш системасини, иккинчи томон эса биринчи томон воситасида қурилган ҳимояни эгаллаш системасини қуради. Шундай бўлишига қарамасдан кўпгина атакалар ва берухсат фойдаланишга бўлган ҳаракатлар пассив (яъни фойдаланувчи ҳақида информация йиғиш ва нусхалаш) ҳисобланади ва ўзида фаол атакага тайёр потенциал бузғунчини ошкор қилиши ҳам мумкин. Ҳимоя системасини ишлаб чиқиш ҳимоя қилиниши лозим бўлган системанинг ўзини ишлаб чиқиш билан бирга олиб борилиши керак. Ҳимоя системасини яратиш тажрибаси қуйидаги асосий принципларни ажратиш имконини беради. Улар лойиҳалашда эътиборда бўлиши керак. 1. Ҳимоя механизмининг соддалиги . Бу принцип шунга асосланганки, лойиҳалашда ва эксплуатацияда юзага чиққан айрим хатолар фойдаланишнинг эътиборга олинмаган йўлларини аниқлашга имкон беради. Шунга асосан ҳимоянинг аппарат ва программ воситаларини синчиклаб

www.arxiv.uz тестлаш керак, бироқ амалиётда бундай текширувнинг фақат содда ва ихчам схемалар учун имконияти мавжуд. 2. Информациянинг четга чиқиб кетиши мумкин бўлган ҳамма каналларнинг ёпиқлиги . Бу принцип ҳар қандай объектга бўладиган ҳар қандай мурожаат ҳуқуқини (ваколатини) текширишга мўлжалланган ва ҳимоя системасининг асоси ҳисобланади. Бу принципни ҳисобга олган ҳолда, фойдаланишни бошқариш масаласи умумсистема сатҳида ечилиши лозим. Бунда ишга тушириш, бузилишлардан сўнг қайта тиклаш, ажратиш ва профилактик хизмат кўрсатиш каби иш режимлари эътиборга олинади. Маълумотларга бўладиган ҳар қандай мурожаат манбаини ишончли аниқлашни таъминлаши зарур. 3. Ҳимоя механизмининг жиддий бўлмаган махфийлиги . Кенг фойдаланишга мўлжалланган ҳимоя системасини амалга ошириш деталларини яшириши шарт эмас. Ҳимоя самарадорлиги потенциал бузғунчиларнинг маҳоратига боғлиқ бўлмаслиги керак. Чунки пароллар рўйхати ҳимоясини таъминлаш анча содда кечади. Ҳимоя механизмининг махфий эмаслиги зарур ҳолларда, унинг мутахассислар орасидаги кенг муҳокама субъекти бўлиши имконини беради. 4. Фойдаланувчилар ҳуқуқ ва ваколатларининг тақсимланиши . Компьютер тармоқлари ва системаларида бир қанча ҳимоя калитларининг мавжудлиги қачонки фойдаланишга бўлган ҳуқуқ бир қатор шартлар бажарилиши билан аниқланган ҳолатдагина қулайлик туғдиради. 5. Минимал ваколат . Ҳар қандай фойдаланувчи ва программа учун топширилган ишни бажариш учун зарур бўлган ваколатнинг минимал доираси аниқланган бўлиши керак. Шунга кўра тасодифий бузилишларга сабаб бўладиган зарарлар маълум миқдорда камайиши мумкин. 6. Ҳимоя механизмининг максимал ихтисослаштирилганлиги . Фойдаланувчилар орасида информация алмашишини истисно қилиш мақсадида ҳимоя схемасини лойиҳалашда бир неча фойдаланувчилар учун

www.arxiv.uz умумий бўлган параметрлар ва ҳимоя механизми характеристикаси сонини минимумга олиб келиш мақсадга мувофиқ. 7. Психологик жозибадорлик . Ҳимоя системасини эксплуатация қилиш содда бўлиш лозим. Фойдаланувчининг ҳимоя системаси ҳақидаги тасаввурлари унинг фактларга асосланган имкониятлари билан қанчалик мос тушса, қўллаш жараёнида хатолар шунчалик кам бўлади. Айрим сунъий тилларнинг ҳимоя системасига мурожаат қилишда фойдаланилиши қўшимча хатолар манбаи бўлиб хизмат қилади. Юқорида санаб ўтилган принципларнинг айримларига асосланган системани қуришда уларни амалга оширишда сарфланадиган катта харажатлар билан боғлиқ жиддий тўсиқлар юзага келади. Шунинг учун ҳимоя системаларини лойиҳалашдаги муҳим фактор сифатида унинг иқтисодий самарадорлигини кўрсатиш мумкин. Шуни эсда тутиш лозимки, фаолиятнинг алоҳида тармоқлари (банк ва молия институтлари, информацион тармоқлар, давлат бошқарув системалари, мудофаа ва махсус хизмат структуралари) маълумотлар хавфсизлиги бўйича махсус чора-тадбирлар кўришни талаб қилади ва бу тармоқларда ечилаётган масалаларнинг характери ва аҳамиятига мос ҳолда информацион системанинг ишлаш ишончлилигига бўлган талаблар жуда юқори бўлади. Маълумотларни муҳофаза қилиш масаласини кўриб чиқишда, даставвал, маълумотларни ўринсиз (номатлуб, номаъқул) ўзгартириш ёки йўқотишга олиб келувчи рухсатсиз фойдаланиш ёки бузишнинг турлари билан танишиб чиқиш лозим. Бундай жиддий таҳдидлардан қуйидагиларни келтириш мумкин: - жиҳоз (қурилма) ларнинг бузилиши: кабель системасининг бузилиши, электр манбаининг ўчиб-ёниши, диск системасининг бузилиши, маълумотларни архивлаш системасининг бузилиши, серверлар, ишчи станция

www.arxiv.uz - лар, тармоқ карталарининг бузилиши; - программа таъминотининг нотўғри ишлаши оқибатида келиб чиқадиган информация йўқолиши, программа таъминотининг носозлиги натижасида маълумотларнинг ўзгариб кетиши ёки йўқ бўлиб кетиши, системанинг компьютер вируслари билан зарарланиши натижасида маълумотларнинг йўқолиши ва ҳ.; - рухсатсиз фойдаланиш билан боғлиқ йўқотишлар: информациядан рухсатсиз нусха олиш, йўқотиш ёки қалбакилаштириш, махфий, сир тутилиши лозим бўлган информацияни бегона кишиларга таништириш; - архив маълумотларини нотўғри сақлаш билан боғлиқ йўқотишлар; - хизматчи шахс ёки фойдаланувчининг хатолари: маълумотларни ўзи билмаган ҳолда ўзгартириш ёки йўқотиб юбориш, маълумотларнинг йўқолишига ёки бузилишига олиб келувчи программа ёки аппарат таъминотидан нотўғри фойдаланиш. Бу таҳдидлардан келиб чиқиб, информацияни ҳимоялашнинг барча турларини қуйидаги 3 та синфга бўлиш мумкин: - физик ҳимоялаш воситалари: кабель системасини, электр манбаи системасини ҳимоялаш воситалари, ҳимоялашнинг аппарат воситалари, архивлаш, дискли массивлар ва ҳ.; - ҳимоялашнинг программа воситалари: антивирус программалари, ваколатларни (фойдаланиш имкониятларини) чеклаш системаси, фойдаланишни назорат қилувчи программа воситалари; - ҳимоялашнинг маъмурий чора-тадбирлари: бинога киришни назорат қилиш, фирма ёки ташкилотнинг хавфсизлигини таъминлаш стратегиясини ишлаб чиқиш, фавқулодда ҳолатларда ҳаракат қилиш режаларини тузиб чиқиш ва б.. Бундай синфлаш шартли эканлигини унутмаслик лозим, чунки Ҳозирги замонавий технологиялар аппарат-программ ҳимоя воситалари билан бир йўналишда ривожланиб бормоқда. Бундай аппарат-программ воситаларидан,

www.arxiv.uz хусусан, вируслардан ҳимояланиш, фойдаланишни назорат қилиш ва ҳ. кенг тус олмоқда. Банкларда нақд пуллар йиғилгани каби компьютерда ҳам информациянинг тўпланиши ҳам информацияни ҳимоялаш мақсадида назоратни янада кучайтиришни талаб қилади. Юридик масалалар, хусусий сир, махфий маълумотлар, миллий хавфсизлик - буларнинг барчаси тижорат ва ҳукумат ташкилотларида ички назоратни кучли ташкил этишни талаб қилади. Бу йўналишдаги ишлар янги «Маълумотларни муҳофаза қилиш» фанининг пайдо бўлишига олиб келди. Маълумотларни муҳофаза қилиш бўйича мутахассис ташкилотда йиғилган информациянинг бутунлиги, махфийлиги, фойдаланишга яроқлилигини таъминлашга қаратилган маълумотларни муҳофаза қилиш системасини ишлаб чиқиш, йўлга қўйиш ва ишлатиш ишларига масъулдир. Унинг вазифаларига информацион ресурсларни физик (техник воситалар, алоқа каналлари ва узоқлаштирилган компьютерлар) ҳамда мантиқий (маълумотлар, амалий программалар ва операцион системалар) ҳимоялашни таъминлаш киради. Информацияни ҳимоялаш системасини яратиш мураккаблиги шундаки, маълумотлар компьютердан ўғирланиши билан бир вақтда ўз жойида қолиши ҳам мумкин, яъни баъзи маълумотларни йўқотиш ёки ўзгартириш эмас, балки бутунича нусха кўчириб олиб кетишнинг ўзи кифоя қилади. Маълумотларни муҳофаза қилишни таъминлаш - қиммат ҳамда катта сарф-харажатларни талаб қиладиган иш бўлиб, воситаларни сотиб олиш ёки ўрнатишга қанча сарф-харажат қилинмасин, мос таъминот системасининг ишга лаёқатли ҳолатини ва оқилона хавфсизлик чегарасини малакали аниқлаш шунчалик қийин бўлади. Агар локал тармоқ умумий фойдаланилувчи кўп сонли информация файллари, қимматбаҳо рангли принтерлар ёки лицензион программа воситаларидан биргаликда фойдаланиш мақсадида ишлаб чиқилган бўлса, у ҳолда информацияни ҳатто минимал шифрлаш ёки дешифрлаш ҳам талаб қилинмайди.

www.arxiv.uz Информацияни ҳимоялаш воситаларини лойиҳалаш, сотиб олиш ёки ўрнатишни етарлича таҳлилларни олиб бормасдан туриб амалга ошириш керак эмас. Таваккални таҳлил қилиш кўплаб факторлар (ишнинг бузилишининг пайдо бўлиши, ишнинг бузилишининг пайдо бўлиш эҳтимоллиги, тижорат йўқотишлардан зарар кўриш, системанинг тайёргарлиги коэффициентининг камайиши, жамоат муносабатлари, юридик муаммолар) нинг объектив баҳоларини бериши ҳамда хавфсизликнинг мос турларини ва даражаларини аниқлаш учун информация тақдим этиши шарт. Тижорат ташкилотларининг барчаси маълум даражада кўп бўлган критик корпоратив информацияни катта-катта ҳисоблаш системаларидан олиб, очиқ система воситаларига узатишда хавфсизлик системасидан фойдаланиш ва уни йўлга қўйишда янги, ҳали номаълум бўлган мураккаб муаммоларга дуч келадилар. Ҳозирда кўплаб ташкилотларда тижорат маълумотларини бошқариш учун юқори қувватли, тақсимланган маълумотлар базаси ва клиент/сервер технологиясидан фойдаланилмоқда. Тақсимланишнинг ўсиши билан бирга бу маълумотларга рухсатсиз кириш ва уларни бузиш имкониятлари ҳам кўпайиб бормоқда. Компьютер системасининг хавфсизлигига эришиш жараёнида системага таъсир этиши мумкин бўлган барча ҳолатларни таҳлил ва прогноз қилиш керак. Системага кўрсатиладиган таъсирлар 2 турга фарқланади - тасодифий ва атайдан (қасддан) қилинган таъсирлар .

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. С.Петренко ,М.Мамаев «Технологии заҳитў в Интернете» Издательский дом «Питер» , Санкт-Петербург, 2002 г. 2. Турский А. , Панов С «Заҳита информации при взаимодействии корпоративнўх сетей в Интернет» , ФиС, Москва, 2003 г. 3. Кошелев А.»Заҳита сетей и firewall » КомпьютерПресс, 2000 г. 4. www.ziyonet.uz

Похожие

Mаълумотларни интернетда чоп этиш асослари

Локал ҳисоблаш тармоқларида маълумотларни муҳофаза қилиш усули

Mаълумотларни график усулда кайта ишлаш технологиялари

Жадвал ташкил қилиш. Ранглар билан ишлаш. Фреймлар ташкил қилиш

Қарорлар қабул қилиш асослари