Hududiy ma’lumotlar modellari ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi - Информатика и ИТ - Рефераты

Hududiy ma’lumotlar modellari ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

755 KB

Hududiy ma’lumotlar modellari ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi Reja: 1.Hududiy ob’ektlar turlari 2.Ijobiy va atributiv ma’lumotlar 3.Raster va vektorli ma’lumotlar modeli 4.Ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi

Hududiy ob’ektlar turlari “Turistlik hududlar” tushunchasi turistlik markazlashuvda o‘zining rivojini topadi. Turistlik markaz bu – umumiy infrastrukturaga ega bo‘lgan va turistlarga xizmat ko‘rsatish bilan bog‘liq yagona xududda qulay joylashgan turistlik ob’ektlar majmuasidan iboratdir. Turistlik hududlar quyidagi turlardan iborat: 1. Turistlarni jalb qiluvchi serquyosh o‘lkalar va plyajlar tashkil qilish imkoniyatlari va sharoitlariga boy “tropik” ta’sirga ega bo‘lgan xududlar turi; 2. Ob – havosi yoqimli, sport mashqlari va o‘yinlari o‘tkazish imkoniyatlariga ega tabiat va qo‘l mehnati bilan shug‘ullanishga boy qishloqlar bo‘lgan tabiati kam o‘zgargan hududlar turi; 3. Turistlarni muzeylarga, teatrlarga olib borish, arxitektura ansambllari bilan tanishish imkoniyatlarini beruvchi madaniy hududlar turi; 4. Turistlarga dekorativ badiiy san’at va folklor bilan bog‘lanish imkoniyatlarini tug‘diruvchi antropologik hududlar turi; 5. Parij, London, Rim, Samarqand, Buxoro, Xiva kabi kichik va katta tarixiy markazlarga va ziyoratgoh maskanlarga ega bo‘lgan shaharlar xududlari turi; Ijobiy va atributiv ma’lumotlar GISda ma’lumotlarni saqlashdan tashqari, ularni tasvirlash va ta’riflash uchun ma’lumotlar bazasini boshqaradigan maxsus tizimli dasturlar ham mavjud. Ob’ektning tasnifi bo‘yicha kodi 1256 Ekin erlar 1. Botqoqli 2. Sug‘oriladigan 3. Mavsumiy sug‘oriladigan 4. Quriq erlar Madaniylashganligi 1. O‘ta madaniylashgan 2. Kam madaniylashgan 3. Tashlandiq erlar Maydoni 25 ga 7-jadval Atribut Mohiyati

Afsuski, bazani qayta qurish ishlarini barcha GISlarda ham bajarib bo‘lmaydi. Masalan, ArcView dasturida ma’lumotlar bazasi tuzilgandan keyin, unga biror-bir oddiy jadval ustunini qo‘shish va o‘zgartirish mumkin emas. Bunday vaqtda foydalanuvchi ma’lumotlar keltirilgan jadval ustunini boshqa ko‘rinishda saqlashi va tuzishi zarur. MapInfo GISida raqamlash bosqichining o‘zida ixtiyoriy nuqtaning koordinatalari ko‘rsatilgan, foydalanuvchidan yashirin holatda avtomatik ravishda ikki ustunli jadval hosil qilinadi: identifikator va nuqtaning koordinatalari yozilgan jadval. Bunday ma’lumotlarni saqlash jarayonida tizim boshqa grafikli ob’ektlarga va atributiv ma’lumotlarga jadvallar tuzadi. Jadvallarga o‘zgartirishlar bevosita MapInfo bilan ishlash jarayonida kiritilishi mumkin. Jadvallarga ustun qo‘shish yoki olib tashlash, ularning joylashish tartibini, nomini, turkumini va o‘lchamini o‘zgartirsa bo‘ladi. Bu jadval va fayllarning mazmuni, ular bilan ishlash tartibi haqida keyingi bo‘limlarda so‘z yuritiladi. SHuni ta’kidlash joizki, grafikli ob’ektlar o‘zicha, atributivlar o‘zicha faoliyat ko‘rsatadi, deb tushunmaslik kerak, aksincha, integratsiya shu darajaga etdiki, grafikli ob’ekt jismoniy jihatdan atributiv jadvalning bir ustuni bo‘lib, boshqa ko‘plab ustunlar esa amalda ma’lumotlar bazasi jadvalida ko‘rinmaydi, lekin avtomatik ravishda kuzatilayotgan ob’ektning geografik ko‘rsatkichlarini (uzunligini, perimetrini, yuzasini va h.k.) ifodalaydi. Ma’lumotlarning atributiv bazalari turli ob’ektlarni har xil ifodalab qolmasdan, balki fazoli talablarni bajarishda atributiv ob’ektni aniqroq farqlashga yordam beradi – eng oddiy holda biz kartadagi ob’ektni belgilasak, u haqida to‘liq ma’lumotlarni (tartib raqamini, ismini, yoki nomini, o‘lchamini va h.k.) olishimiz mumkin. Atributiv jadvallar orqali kartadagi ob’ektlar haqida kerakli axborotni olishni tashkil etish mumkin, chunki ob’ektlarni farqlash - ularning atributiv yozuvlarini bir-biridan ajratish bilan bog‘liqligi avvaldan ma’lum. Istalgan GISda atributiv ma’lumotlar bazasiga murojaat etsa bo‘ladi. Bu ish ikki usulda - SQL so‘rov tili orqali yoki QBE namuna shakli bo‘yicha. Barcha ob’ektlar va ularning soddalashgan ko‘rsatkichlari o‘zining tartib raqamiga yoki kodiga ega bo‘lishi kerak.

Ular yordamida grafik ma’lumotlarga tegishli mazmun berilishi mumkin. Identifikatorlardan foydalanish kartografik tasvirni ko‘rish va uni taxlil qilishda katta imkoniyatlar yaratadi. Foydalanuvchi ob’ektni ko‘rsatsa, masalan, kursor bilan, unda dastur ob’ektning farqlovchisini o‘zi aniqlaydi, ob’ektga tegishli bitta yoki bir nechta ma’lumotlar bazasini topadi va aksincha, dastur ma’lumotlar bazasiga ko‘ra grafikli ob’ektning o‘rnini topishi mumkin (36-rasm, 8-jadval). Soddalashgan grafikli ob’ektlar aslida koordinatalar juftligi kabi yoziladi, ya’ni X, Y. Aylana va egrilar siniq chiziqlar bilan tasvirlanadi. To‘g‘ri chiziq ikki juft koordinatalar bilan ifodalanadi, maydonli yuza esa koordinatalar juftligi seriyasi bilan kompyuter xotirasiga joylanadi. 36-rasm. Toshkent viloyati ma’muriy kartasi

8-jadval. GIS dagi grafikli va atributivli ma’lumotlar bazalari orasidagi bog‘liqlik Rayonlar nomi ID Aholi punktlari soni Maydoni , ming ga Aholi soni, ming kishi SHahar aholisi, ming kishi Qishloq aholisi, ming kishi Bekobod 1 Bo‘ka 2 Bo‘stonliq 3 Parkent 7 ............. SHuni ta’kidlash joizki, konturning oxirgi nuqtasi koordinatasi uning birinchi nuqtasi koordinatasi bilan bir xil bo‘lishi kerak, aks holda kontur yopilmaydi. Lekin ma’lumotlar bazasidagi ixtiyoriy ob’ektning grafikli va atributiv ma’lumotlari o‘xshash bo‘lsa ham, real borliqning karta ko‘rinishidan u ancha uzoq. Fazoviy ob’ektlar to‘g‘risidagi bir qancha raqamli ma’lumotlar joyning raqamli modelini hosil qiladi, ob’ektning o‘rni (koordinatalari), xossalari to‘plami va atributlari tasnifini beradi. Raster va vektorli ma’lumotlar modeli GISlarining faqat vektorli yoki faqat rastrli shakllari bilan ishlaydigan turlari mavjud, bunday vaqtda ma’lumotlar bazasi shakllarning faqat bittasi bilan tuziladi. Endi kompyuter xotirasida ma’lumotlar qanday tasvirlanishini ko‘rib chiqamiz, masalan, but shaklini. Ma’lumki kompyuterda ikkilangan hisob tizimi ishlatiladi. Kompyuterda barcha shakllar to‘ri burchakli shaklda bo‘ladi, shu sababli butni 9 ta teng bo‘lakga bo‘lish mumkin, har bir qism oq yoki qora rangda bo‘ladi. Qora rangni 1, oqni esa 0 bilan belgilaymiz. Unda matritsani quyidagicha yozish mumkin. Bu rasmning kompyuterli kodi hisoblanadi. Lekin bu kodda rasmni har bir bo‘lagining o‘lchami aniq emas, shu sababli rasm bo‘lagini elementar kvadratlarga bo‘lib chiqamiz. Endi bo‘laklar ko‘p, kod esa uzun bo‘ladi, uning uchun kompyuter xotirasidan 4 ta bit ishlatiladi.

Bunday kodni hohlagan kompyuter o‘qiydi, kod bo‘yicha rangni tanlab, rasmni o‘lchami bo‘yicha ekranda tasvirlaydi. Bunday usulda kod orqali rasmni tasvirlash rastrli tasvirlash yoki rastr deyiladi. Tasvirning bo‘laklari ―pikselǁ (tasvir elementi) deyiladi, ularni ko‘pincha juda kichik bo‘lgani uchun nuqta ham deyish mumkin. Ko‘plab piksellarda tashkil topgan rasm mozaikaga o‘xshaydi, chunki u turli ranglardan tashkil topgan. Agar lupa orqali televizor ekraniga yoki gazetaga qaralsa, ularda rastrlarni ko‘rish mumkin (37-rasm). Kompyuter monitorida ham rastrlar turli rangli bo‘lib, ko‘plab ketma-ket joylashgan nuqtalarga o‘xshab ko‘rinadi. 37-rasm. Rastrli tasvirni lupa orqali ko‘rish Agar bitta shaklli oq-qora rasm uchun bir bit yuza etarli bo‘lsa, rangli rasm uchun bu joy ancha kamlik qiladi, ular uchun kompyuterdan katta hajmdagi xotira talab etiladi. Rangli shakllar uchun ranglar chuqurligi tushunchasi ishlatilishi kerak. Endi shaklning o‘lchamini aniqlash bo‘yicha. Amaliyotda shaklning o‘lchamini (bo‘yi va enini) va tiniqlik darajasini ifodalovchi tushunchalar ishlatiladi. O‘lcham metrda, mm da, dyuymda berilishi mumkin, lekin kompyuter buni piksellarda deb tushunadi. Tiniqlik darajasi – tasvirni hosil qiluvchi piksellarning ma’lum bir uzunligidagi joylashish zichligidir. Ko‘pgina hollarda tiniqlik darajasi bir dyuymda joylashgan nuqtalar soni dpi (Dats Por Insh) bilan o‘lchanadi. Agar rasmning tiniqlik darajasi 72 dpi bo‘lsa, unda bir dyuymda 72 ta piksel joylashgan deyiladi. Bugungi kunda 72 ta pikseldan to 300 va undan ko‘p dpi tiniqlik darajasi ishlatiladi. Dpi qanchalik ko‘p bo‘lsa, rasm shunchalik tiniq ekranda tasvirlanadi. Tasvirni tabiiy holatda ko‘rish uchun zamonaviy printerlar va plotterlar 2000 dpi tiniqlikda nashr qiladi. Bunday katta tiniqlikli rasmni A4 formatli qog‘ozda nashr qilish uchun kompyuterdan 765 Mb xotira talab qilinadi. Albatta, katta tiniqlikka ega rasmning o‘qilishi yaxshi, ancha tushunarli bo‘ladi-yu, lekin u kompyuterda katta xotira bo‘lishini talab qiladi va uni ishlashda bundan tashqari

kompyuterdan katta tezlikda xotiradan ma’lumotlarni monitorga chiqib kelishi ham kerak bo‘ladi. Barcha aero- va kosmik suratlar, Internet rasmlari rastrli ko‘rinishdadir. Kompyuterda rastrli tasvirlar bilan ishlaydigan ko‘plab dasturlar mavjud. Rastrli tasvirning bitta juda muhim xususiyati borligini aytish lozimki, u ham bo‘lsa tasvir o‘lchamini o‘zgartirish mumkin emas. Tasvir kichraytirilsa nuqtalar birbiriga qo‘shilib ketadi, mayda elementlari yo‘qoladi va h.k. Kattalashtirish natijasida esa har bir nuqta o‘lchami kattalashadi, natijada ―pog‘onali konturlarǁ ko‘rinib qoladi, tasvir parchalanib ketadi. Bundan tashqari, rastrli tasvir xotiradan katta joyni egallaydi. Bunday kamchiliklarni bartaraf etish uchun tasvirni vektorli ko‘rinishga o‘tkazish kerak. Eng oddiy vektorlar chiziqlar, kesmalar, doiralardan iborat va ular yordamida turli tasvirlarni hosil qilish mumkin. Elementar matematikadan ma’lumki, kesma – bu vektor va u tekislikda boshlang‘ich va oxirgi nuqtalari koordinatalari bilan aniqlanadi (38-rasm). 38-rasm. Vektorli tasvirlash usuli 0011 0010 0100 1000 00000000000011000000 00000000000011000000 va h.k. Vektorli kodlash usulida tasvirni hosil qiluvchi geometrik shakllar, egrilar va to‘g‘ri chiziqlar kompyuter xotirasiga matematik formulalar, aylana, kvadrat, ellips kabi geometrik shakllarda saqlanadi. Masalan, aylanani kodlash uchun uni qismlarga bo‘lish shart emas, faqat uning radiusini, markazi koordinatasini va rangini kodlash zarur; to‘g‘ri burchak uchun uning boshlang‘ich nuqtalari, tomonlari

uzunligi va rangini bilish talab qilinadi va h.k. Matematik formulalar bilan hoxlagan shaklni ifodalash mumkin, bundan tashqari, ularni taxrir qilsa ham bo‘ladi. Bunday shakllar kartaga olish ob’ektlarini tashkil etadi va ko‘rinishi jihatidan juda murakkab bo‘lishi mumkin. Har bir ob’ektning o‘lchami, egriligi, joydagi o‘rni sonli koeffitsientlar kabi ko‘rinishda xotirada saqlanadi. Natijada vektorli tasvirni oddiy matematik yo‘llar bilan yozib, biror bir koeffitsientga ko‘paytirib yoki bo‘lib o‘zgartirsa bo‘ladi. Vektorli tasvirlar masshtabining o‘zgarishi tasvir sifatiga ta’sir etmaydi. Vektorli tasvirning eng muhim xususiyati – bu grafikli fayllarning o‘lchami rastrli fayllarga qaraganda xotiradan ancha kam joyni egallashidir. Buni quyidagi 38-rasmdan ko‘rish mumkin. Vektorli tasvirlashda to‘g‘ri chiziqni ifodalash uchun uning bosh va oxirgi nuqtalari koordinatalari (X, U) berilsa chiziq paydo bo‘ladi. Lekin rastrli tasvirlash uchun ikkilangan kodning qiymati quyidagiga teng bo‘ladi. Agar piksel o‘lchami ancha kichik tanlangan bo‘lsa, unda bu rasmlar xotirada egallagan joy shuncha kattalashadi: matritsaning 1-chi qatori matritsaning 2-chi qatori va h.k. Vektorli tasvirning ham kamchiliklari bor. Birinchidan, tasvir shartli ravishda hosil qilinadi. Tasvir egrilardan tashkil topganligi sababli, ular formulalar bilan ifodalanadi, bu esa real borliq tasvirini olishni ancha qiyinlashtiradi. Tasvirni yanada aniq va o‘xshash hosil qilish uchun ko‘plab chizma elementlar kerak bo‘ladi, shu sababli vektorli tasvirlash aerosuratlarni kodlashda ishlatilmaydi. SHuni ta’kidlash joizki, GISda vektorli tasvirlash ma’lumotlarni taxlil qilish, qayta ishlash, yangilash va boshqalarda ishlatiladi. Rastrli tasvir esa – grafikli ma’lumotni rasm sifatida ko‘rishda, uning yordamida raqamlash ishlarini olib borishda, karta tuzishda ishlatiladi. Demak, vektorli tasvir biror-bir ob’ektning qaerda joylashganini ko‘rsatsa, rastrli modul – xududning biror bir nuqtasida nima joylashganini tasvirlaydi. Ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi Har bir geografik axborot tizimining asosiy negizini malumotlar bazasi (MB) tashkil etadi.

Malumotlar bazasi deganda obektning holatini, uning xossalari va boshqa obektlar bilan o‘zaro munosabatlarini aks ettiruvchi malumotlarning nomlangan to‘plami hamda bu malumotlar bazasini yuritish uchun zarur bo‘lgan texnik va dasturli vositalarning kompleksi tushuniladi. Umumiy manoda malumotlar bazasi - bu maxsus tashkil etilgan yozuv va fayllar to‘plamidir. GISning MBsida, masalan, obektning nomi, u joylashgan viloyat yoki shahar, u haqida joy kartasi, obektning iqtisodiy geografik va boshqa ko‘rsatkichlari saqlanishi mumkin. MBning ierarxik, tarmoqli va relyasion modellari farqlanadi. Ierarxik ma’lumotlar bazasi modelida axborotlar qat’iy qaramlik bo‘yicha yoziladi. Bunday tarkibga ega malumotlarni saqlash quyidagi rasmda keltirilgan model yordamida yaxshi tushunilishi mumkin (39-rasm). 39-rasm. Ma’lumotlar bazasi ierarxik modeli chizmasi Malumotlarning tarmoqli bazasidan axborotlarning tarkibi oddiyga nisbatan ancha murakkab bo‘lganida foydalaniladi. Malumotlarning tarmoqli va ierarxik bazalari juda aniq qo‘yilgan munosabatlar to‘plamidan iborat bo‘ladi, shuning uchun ma’lumotlar tarkibini dastlab tanlash zarur (40-rasm). Malumotlar bazasi tarkibiga o‘zgarish kiritish malumotlar bazasini qayta qurishni anglatadi. Biror bir zarur savolga javob olish uchun esa maxsus dastur yozishga to‘g‘ri keladi. Foydalanuvchilarning savollariga javob berish uchun ba’zan xaftalab, oylab vaqt talab qilinadi, natijada ma’lumotlar o‘z dolzarbligini yo‘qotadi.

40-rasm. Ma’lumotlar bazasi ieraxik modelida tasvirlash Ierarxik va tarmoqli modellarining kamchiliklari malumotlarning yangi - relyasion modeli paydo bo‘lishiga sabab bo‘ldi. Relyasion model MB tarkibini soddalashtirishga qaratilgan. Unda hamma malumotlar qator va ustunlardan iborat bo‘lgan sodda jadvallar ko‘rinishiga keltiriladi. Ma’lumotlar bazasining har bir jadvaliga maxsus nom beriladi. Har bir gorizontal qatorning alohida fizik moxiyati mavjud, masalan, biror bir mamuriy xudud. Kartada u alohidagi maxsus grafikli obekt bo‘lishi mumkin. Jadvalning barcha N - qatorlarida viloyatning shuncha M – xududi ifodalanadi, ya’ni jadvalning har bir qatori ushbu xududga tegishli ma’lumotni o‘zida jamlaydi. Jadvalning har bir ustunida joylashgan raqamlarning barchasi bir turga tegishli malumotlar hisoblanadi. Masalan, rayon markazi ustunida faqat so‘zlar bo‘lsa, maydon ustunida o‘nlik sonlar, ID ustunidagi butun sonlar foydalanuvchilar tomonidan o‘rnatilgan obektlarning kodini bildiradi. Jadvallararo aloqa hoshiyalar bo‘yicha amalga oshiriladi (9-jadval). 1-jadval ID Rayonlar Markazi Ob’ekt kodi Rayon maydoni, ming ga Aholi soni, ming kishi 1 2 3 ... Bekabod Bo‘ka Bo‘stonliq ........... Zafar Bo‘ka G‘azalkent .............. 101 102 103 ..... 75.6 59 493 ...... 15 Quyi CHirchiq Do‘stobod 115 55.9 9-rasm. Konseptul ma’lumotlar modeli

Har bir jadval o‘ziga tegishli oldindan malum darajada nomlangan ustunlar to‘plamiga ega. Jadval hoshiyalari odatda obektlar atributlariga mos keladi, jadvalda qatorlar sonlari cheklanmagan, har bir yozuv biror-bir obekt haqidagi axborotlarni o‘zida mujassamlaydi. Hozirgi kunda malumotlarning relyasion bazasi axborotni saqlash uchun ommobop bo‘lgan model hisoblanadi, chunki u o‘zida tasvirni ko‘rgazmali tasvirlashni, ular bilan ishlashni ma’lum darajada soddalashtirishni taminlaydi. Kartografiyada GISdan foydalanishda, ma’lumotlar bazasining relyasion modelida ikki turkum ma’lumotlar saqlanadi – grafikli va atributli (mazmunli). Ma’lumotlarning grafikli bazasida kartaning grafikli yoki o‘lchamli asosi raqam ko‘rinishida saqlanadi. Ma’lumotlarning mazmunli bazasida esa kartaning mazmuni va kartaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri kiritilishi mumkin bo‘lmagan fazoviy ma’lumotlarga tegishli qo‘shimcha axborotlar saqlanadi. Ularga ob’ektning sifati tavsifini ifodalovchi mintaqaning matni kiradi, ob’ekt atributlarini o‘z ichiga olgan jadval atributiv jadval deyiladi. Kartografik atributiv axborot - bu ob’ekt yoki hodisalarning miqdor va sifat jihatdan tavsifi haqidagi raqamli yoki matn – grafikli ko‘rinishidagi axborotlardir. Masalan, qishloq xo‘jalik ekinlarini ifodalaydigan atributlarni quyidagicha berish mumkin (2-jadval). Xuddi shunday qilib shaharlar bo‘yicha aholi soni, teatrlar, konsert zallari, avtomobil va aloqa yo‘llari uzunligi ma’lumotlarini jadvalda to‘plash, rayonlar bo‘yicha esa uning umumiy maydoni, erlardan foydalanuvchilar soni, korxona xodimlarining ismi-sharifi, jinsi, yoshi, ish staji, oylik maoshi va h.k. haqidagi ma’lumotlarni saqlash uchun atributiv jadvallar ishlatiladi.

Adabiyotlar: 1. Трифонова Т.А. Геоинформационные системы и дистанционное зондирование в экологических исследованиях : учеб. пособие для студ. вузов / Т. А. Трифонова, И. В. Мищенко, А. Н. Краснощеков. – М.: Академ. Проект, 2005. - 350 с. 2. Морозов М.А. Информационные технологии в социально-культурном сервисе и туризме. Оргтехника. [Текст]: учебник для вузов по специальности "Социально-культурный сервис и туризм" / М. А. Морозов, Н. С. Морозова, М: Академия, 2006. – 240 с. 3. Александрова А.Ю. Международний туризм. Учебник. - М: «КНОРУС» 2010. 464 с. 4. Чандра, А. М. Дистанционное зондирование и географические информационные системы / А. М. Чандра, С. К. Гош ; пер. с англ. А. В. Кирюшина. - М. : Техносфера, 2008. - 308 с. 5. Геоинформатика. Толковый словарь основных терминов // Ю.Б. Баранов, А.М. Берлянт, Е.Г. Капралов и др. — М.: ГИС-Ассоциация, 1999. — 204 с. 6. Тухлиев И.С., Қудратов Ғ.Ҳ., Пардаев М.Қ. Туризмни режалаштириш.

Похожие

Ma’lumotlar bazasini boshqarish

Axborot komplekslarida ma’lumotlar bazasini tashkil etish va boshqarish

Axborot komplekslarida ma’lumotlar bazasini tashkil etish va boshqarish

DataBase Desktop yordamida ma’lumotlar bazasini yaratish

Ma’lumotlar ombori