Axborot komplekslarida ma’lumotlar bazasini tashkil etish va boshqarish - Информатика и ИТ - Рефераты

Axborot komplekslarida ma’lumotlar bazasini tashkil etish va boshqarish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Axborot komplekslarida ma’lumotlar bazasini tashkil etish va boshqarish Reja: 1.Ma’lumotlar bazalari va banklari haqida tushunchalar. 2. Ma’lumotlar bazasini yaratish modellari. 3. Ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimlari. 4. Ma’lumotlar bazasini yaratish tamoyillari. 5.Ma’lumotlar bazasining tarkibi va uni tashkil etish.

Ma’lumotlar bazalari va banklari haqida tushunchalar. Kompyuterlar asosidagi axborot texnologiyalarining kurinishlaridan biri ma’lumotlar ombori xisoblanadi. Oddiy fayllardan farkli ravishda ma’lumotlar ombori kompyuter xotirasida joylashgan axborotlarni izlash va saralashni amalga oshirish imkoniyatiga ega. Ma’lumotlar ombori deb,kompyuterning uzok muddatli xotirasida saklanaetgan axborotlar va ular ustida anik bir ishlash usullariga imkon beradigan ma’lumotlar yigindisiga aytiladi. Ma’lumotlar omborida turli ma’lumotlar saklanishi mumkin. Masalan, poezd, samolet, avtobuslarning xarakatlanish jadvali, dukon eki ombordagi maxsulotlarning mavjudligi xakidagi ma’lumotlar, talaba, ukituvchi va xodimlar xakidagi ma’lumotlar va boshkalar ma’lumotlar omboriga misol bula oladi. Ma’lumotlar omborini yaratish va uni ishlatish uchun shaxsiy kompyuterdan foydalanish shart emas. Masalan, tabibning kabulxonasidagi bemorlar kartotekasini ma’lumotlar ombori deb xisoblash mumkin (kartotekalar kogozdan eki kartonlardan foydalanib bajarilgan bulishi mumkin). Masalan, tabib kompyuterda matn fayllarni yaratishni urganib, bemorlar kartotekalarini bir nechta fayllarda ezib kompyuterli ma’lumotlar omborini xosil kilish mumkin. Albata, bunday ma’lumotlar omboridan foydalanilganda bemorlarni xisobga olish va kerakli xujjatlarni tayerlash (bemorga ma’lumotnoma berish,retsept ezish va x.k.) ancha tez bajariladi . Ma’lumotlar omborini axborotlarni kompyuterlashgan shakldagi aloxida yigindisi deb tushunish mumkin. Biror kutubxonadagi barcha kitoblar eki butun duneda chikaetgan jurnallardagi matematik tadkikotlar xakidagi barcha makolalar ruyxatining jamlanishi ma’lumotlar omboriga misol bulishi mumkin. Er yuzida keng foydalananilaetgan mavjud 3000 ma’lumotlar omborlaridan kup kismini xususiy kompyuterlarda yaratilgan. Ular omborlarda kanday ma’lumotlarni saklash, axborotni kanday yigish, kanday yangilash va rasmiylashtirish kerakligi masalalarini xal etishgan.

Ma’lumotlar omborlari xam ular joylashgan davlatlar kabi turli tumandir. Ba’zi axborot tizimlari katta emas. Masalan, Avstraliyadagi "Ausinet" tizimi 17 omborga, Amerikaning "Dialog" tizimi 250 dan ortnk omborga ega. Kupchilik tizimlar urtacha ulchamlarga ega. Shveytsariyaning "Data-Star" tizimi 46, Garbiy Germaniyaning "Inka" tizimi 42, Fraitsiyaning "Kestel" tizimi 45, Buyuk Britaniyaning "Pernamon Infolayn" tizimi 35 omborga ega. Ma’lumotlar omboridagi axborotlar bir necha usullar bilan tashkil etilishi mumkin. Ma’lumotlar omborlarining eng sodda va keng tarkalgan shakli jadval kurinishidir. Ma’lumotlar omborining bunday kurinishi relyatsion omborlar deb ataladi. Relyatsion omborlar anik sondagi ustunlarga ega bulib,ularning xammasi nomlarga ega buladi. Masalan, guruxdagi ukuvchilar xakidagi ba’zi ma’lumotlarni kuyidagicha tasvirlash mumkin: 2-jadval Familiyasi Ismi Buyi (sm) Ogirligi (kg) Kuzining rangi Saidova Shaxlo 168 74 Jigar rang Kodirov Dilshod 185 79 Kuk Xalimova Mashraboy 170 70 Kora Iskandarov Rustam 186 80 Yashil Kompyuterlardan aksariyat xollarda matnli fayllar (turli xat, referat,she’r va x.k.)ni yaratishda foydalaniladi. Foydalanuvchining tajribasi oshib borgan sari u matnli fayllar urnida turli shakldagi va berilgan vazifalarni bajaruvchi fayllardan foydalana boshlaydi. Masalan, matn fayl ichida turli xil sonli, belgili ma’lumotlarni kiritish orkali jadvalli, kartotekali, videotekali, tashkilotlar manzili, kasallik varakalari, telefon rakamlari va boshka ma’lumotlarni jamlovchi ombor sifatida foydalanish mumkin. Bunday omborlarda axborotni tasvirlash va joylashtirishni foydalanuvchining uzi belgilaydi. Matnli fayllarda axborotni joylashtirishning bir variantini anik misol tarikasida kurib chikaylik. Masalan, Uzbekistonda tugilgan va fundamental fanlar (fizika, matematika, biologiya, kime va x.k.) soxasida faoliyat kursataetgan

yirik mutaxassislarning "Fanlar ekspertlari ombori" deb nomlanadigan kartotekasini (matnli fayllarda) yaratish mumkin. Bunday kartotekalardan foydalanish ancha kulay. Fayllar modeli ma’lumotlarining asosiy tuzilmalari (strukturalari)- maydon, ezuv, fayl. Ezuv ma’lumotlarini ishlashning asosiy tuzilma birligi tezkor va tashki xotira urtasidagi almashuv birligi xisoblanadi. Maydon - ma’lumotlarni tashki etishning oddiy birligi bulib, axborotning aloxida, bulinmas birligi bulishi rekvizitga mos keladi. Ezuv - mantikan boglangan rekvizitlarga mos keluvchi maydonlar yigindisidir. Ezuvning tuzilishi uz tarkibiga kiruvchi xar bir oddiy ma’lumotga ega maydonlar tarkibi va ketma-ketligi bilan belgilanadi. Fayl-aloxida maydonlarda mazmunga ega bulgan bir xil tuzilishdagi kuplab ezuv nusxalaridir. Ezuv nusxasi maydonlarning ma’lum mazmunga ega bulgan ezuvlarini aks ettiradi. Fayl ezuvi tuzilishi chizikli, ya’ni maydon yagona mazmunga ega va guruxli ma’lumotlar mavjud emas. Xar bir ezuv nusxasi, yagona ezuv kaliti bir xil buladi. Umumiy xollarda ezuv kalitlari ikki xil kurinishda : dastlabki (birlamchi) va ikkilamchi kalitlar buladi. Dastlabki kalit (DK) - ezuvni ma’no jixatidan bir xillashtiruvchi bir eki bir necha maydonlardir. Dastlabki kalit bir maydondan iborat bulsa u oddiy, agar bir necha maydonli bulsa-turli tartibli kalit xisoblanadi. Ikkilamchi kalit (IK) - dastlabkidan farkli ularok, shunday maydonki, uning mazmuni faylning bir necha ezuvlaridan takrorlanadi, ya’ni u yagona emas. Agar dastlabki kalitning mazmuniga kura fakat bitta ezuv nusxasi topilsa, ikkinchi kalit buyicha bir necha nusxa topilishi mumkin. Ma’lumotlarning sanab utilgan tuzilishi bir kator MBBTda kullaniladi. Bu esa ushbu tushunchani ma’lum ma’noda umumlashtiradi. Indeksatsiyalash. Kalit bilan fayl ezuvlariga kirishning samarali vositasi indeksatsiyalashdir. Indeksatsiyalashda indeksli kushimcha fayl yaratiladi. U ma’lumotlar fayli kalitining barcha mazmunini tartiblashtirib uzida saklaydi. Indeksli faylda xar bir kalit mazmuni uchun ma’lumotlar faylining tegishli

ezuviga muljallangan kursatgich buladi. Xajmi asosiy fayldan kichik indeksli fayl mavjud bulganda berilgan kalit buyicha kidirilaetgan ezuv tez topiladi. Ma’lumotlar faylida ezuv kursatkichi erdamida ushbu ezuvga bevosita yul ochiladi. Indeksatsiyalash fakat dastlabki emas, balki ikkilamchi kalit buyicha xam amalga oshirilishi mumkin. Fayllar modeli ma’lumotlarini mantikiy tashkil etishni tasvirlash. Ma’lumotlarni mantikiy tashkil etishni tasvirlashda xar bir faylga yagona nom beriladi va uning ezuvlari tuzilmasi tasvirlanadi. Ezuvlar tuzilmalarini tasvirlash undagi maydonlar va ularning ezuv ichidagi joylashuv tartibini uz ichiga oladi. Xar bir maydon uchun kiskartirma kursatkich - fayl nomi ( ezuv ichidagi maydon identifikatori), maydon xajmi, saklanaetgan ma’lumot turi, maydon uzunligi va rakamli ma’lumotlarning anikligi belgilab olinadi. Ezuvning yagona dastlabki kaliti vazifasini utovchi maydonlar uchun kalit belgisi kursatiladi. Mashinachi ABni tasvirlashda faylning tuzilishini dastlabki va ikkilamchi kalitlar kursatgan jadval shaklida tassavur etish mumkin. Kuyidagi jadvalda "Etkazib berish" fayli ezuvi tuzilishining tasvirlanishi misol kilib kursatilgan. Bu erda ezuv tuzilishining tasvirlanishi misol kilib kursatilgan. Bu erda ezuvning dastlabki kaliti turli tarkiblidir, chunki rekvizit belgilar NPS, KTOV, DATP yigindisi muayyan tartibda etkazib berishni aniklaydi. Tovarlarni etkazib berishnig mikdoriy tavsifi rekvizit-asoslar - KOLT, ST bilan tasvirlanadi.

Jadval 1 POST "Tovarlarni etkazib berish " fayl ezuvining tuzilishi Maxsulotlarni etkazib berish - POST nomli fayl Maydon Kalit belgisi Maydon xajmi Belgi (nom) Nomlanishi (rekvizit) Turi Uzunligi Anik ligi NPS KTOV DATP KOLT EI ST Etkazib beruvchi nom Maxsulot kodi Etkazib berish sanasi Maxsulot mikdori Ulchov birligi Maxsulot baxosi IK, DK IK, DK IK, DK ____ ____ ____ Ramz Ramz Sana Son Ramz son 10 4 8 8 4 6 0 2 Zamonaviy MBBTlar fayl tizimlari kamchiliklariga chek kuyish maksadida ishlab chikilgan. MBBTning ishlab chikishda amal kiluvchi kuyidagi printsiplari mavjud: a) ma’lumotlarning mustakilligi; b) universiallik. Foydalanuvchining mantikiy tasavvurlarini aks ettirish uchun MBBT kontseptual modelini kullab-kuvvatlashning kuchli vositalariga ega bulish; v) munosabatlik. MBBT dasturiy va apparat ta’minlanishini rivojlantirishda ish kobiliyatini saklab kolish; g) ma’lumotlarning me’erdan ortik emasligi. Fayl tizimlaridan farkli ravishda ma’lumotlar bazasi integratsiyalashgan ma’lumotlarning yagona majmuini mujassamlashtirish; d) ma’lumotlarni ximoya kilish. MBBT beruxsat kirishlarda ximoya kilishni ta’minlash; e) ma’lumotlarning yaxlitligi. MBBT ma’lumotlar bazasining foydalanuvchilar tomonidan buzilishining oldini olish; j) bir vaktdagi ishlarni boshkarish. MBBT ma’lumotlar bazasini eppasiga foydalanish rejimidagi nomofikliklarda saklashi zarur. Ma’lumotlar bazasining

muvofiklashgan xolatlarda ta’minlash uchun foydalanuvchilarning barcha talablari (tranzaktsiyalari) belgilangan tartibda bajarilishi lozim; d) ma’lumotlar mustakilligi eng muxim xususiyat. Chunki u ma’lumotlar integratsiyasi, me’erdan ortik bulmaslik, eppasiga foydalanish va ximoya xamda yaxlitlikni ta’minlash kabi boshka xususiyatlarning mavjudligiga ta’sir etadi. Bu printsiplarga yana kuyidagilarni kushish lozim: a) MBBT universal bulishi, ya’ni u yagona mantikiy va fizik asosidagi ma’lumotlarning turli modellarini ta’minlash; b) MBBT xam markazlashgan, xam taksimlangan ma’lumotlar bazasini kullab- kuvvatlashi zarur. c) Xozirgi paytda xisoblash tarmoklari va ma’lumotlarni taksimlangan xolda ishlash ommalashmokda. Ma’lumotlarning lokal mustakilligi muxim bulgan xududiy taksimlangan tashkil etishlarga muljallangan MBBT - taksimlangan ma’lumotlar bazasini boshkarish tizimi (TMBBT) bulishi zarur. Ma’lumotlar bazasi - bular xam fayllar bulib, ular bilan ishlash boshka tipdagi fayllar bilan ishlashdan fark kiladi. Fayllar strukturasini tashkil kilish va unga xizmat kursatishni operatsion sistema uz zimmasini oladi. Ma’lumotlar bazasining xavfsizligiga aloxida talab kuyiladi, shuning uchun ularni saklash boshkaga yul bilan amalga oshiriladi. Oddiy ilovalarda fayllar bilan ishlaganda faylning nomini kursatib, faylni saklash buyrugini bersak, operatsion sistema uni diskka ezadi. Agar faylni diskka ezmasdan turib, uni epsak barcha kilingan ishlar yuk bulib ketadi. Ma’lumotlar bazasi aloxida strukturaga ega bulib, unda saklanaetgan ma’lumotlar kupincha juda kimmatli, ya’ni ijtimoiy kiymatga ega buladi. Ba’zan bitta bazani uzi bilan minglab kishilar ishlashi mumkin. Masalan, DAN bazasiga avtomobillarni registratsiya kilishda butun mamlakat buyicha barcha ma’lumotlar bitta bazaga kiritiladi. Ma’lum bir kishilar ishining muvaffakiyati biror bazadagi ma’lumotlarga boglik bulishi mumkin.

Ma’lumotlar bazasining butunligi biror foydalanuvchining komp’yuterni uchirishdan oldin faylni ezishni unutishi eki elektr manbaining uzilishlari natijasida xavf ostida kolmasligi kerak. Ma’lumotlar bazasini boshkarish tizimi (MBBT) axborotlarni yozishdagi xavfsizlik muammosini ikki yul bilan xal kiladi. Ba’zi operatsiyalarda komp’yuterning operatsion sistemasi ishtirok etadi, ba’zilarida esa operatsion sistemani chetlab utib amalga oshiriladi. Ma’lumotlar bazasi tasnifini uzgartirish operatsiyasi ma’lumotlar bazasini saklagan xolda amalga oshiriladi. Bu juda chukur uzgartirishni talab kiladigan operatsiyadir.Bu operatsiyani amalga ishlatilib turgan baza ustida kilib bulmaydi, fakat uning nusxasi ustida amalga oshirish mumkin.Ma’lumotlarning tarkibini uzgartirish, ularning strukturasini uzgartirishni talab kilmaydigan operatsiyalar maksimal darajada avtomatlashtirilgan bulishi va ogoxlantirishsiz bajarilishi kerak. Agar biz ma’lumotlar jadvali bilan ishlab turib, unda nimanidir uzgartiradigan bulsak, u tezda va avtomatik tarzda eslab kolishi shart. Odatda, uzgarishlardan voz kechib faylni epsak, oldingi faylning xolati saklanib koladi. Ma’lumotlar bazasida esa unday emas, bazaga kiritilgan uzgartirish shu ondayok yozib kuyiladi. Yukorida kursatilgan sabablarga kura ekspluatatsiyada turgan ma’lumotlar bazasi ustida tajriba utkazib bulmaydi. Shuning uchun avval real bazaning nusxasini olib uning ustidagi ukuv tajribasi bilan shugullanish mumkin.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Kenneth C.Loudon, Jane P.Loudon. Management Information Systems. New York, 2016. Page 669. 2. S.S.Gulomov, B.A.Begalov. Informatika va axborot texnologiyalari. Darslik.- T.: “Fan”. 2010.- 628 bet. 3. Informatsionnie texnologii v ekonomike i upravlenii: uchebnik /pod red. prof. V.V. Trofimova. 2-e izd., pererab. i dop.- M.: Yurayt, 2016.- 482 s. 4. Avtomatizirovannie informatsionnie texnologii v ekonomike: uchebnik / Pod red. prof. G.A. Titorenko. 2-e izd. Pererab. i dop. - M.: Yuniti, 2015. -399 s.

Похожие

Axborot komplekslarida ma’lumotlar bazasini tashkil etish va boshqarish

Ma’lumotlar bazasini boshqarish

Hududiy ma’lumotlar modellari ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi

Axborot komplekslarida axborot ta’minoti

DataBase Desktop yordamida ma’lumotlar bazasini yaratish