Hisoblash tizimlarning mantiqiy asoslari

Hisoblash tizimlarning mantiqiy asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

108 KB

Hisoblash tizimlarning mantiqiy asoslari. umumiy tushunchalar. Mantiq algebrasi elementar funksiyalarining xususiyatlari Reja: 1. Mantiq, mantiqiy o`zgaruvchilar va funksiyalar tushunchalari hamda ta`riflari. 2. Bir va ikki argumentli mantiq funksiyalari. 3. Mantiq algebrasi elementar funksiyalarining xususiyatlari.

Matematik mantiqning asosiy qismlaridan biri - mantiq algebrasi hisoblash mashinalarining asosi hisoblanadi. Mantiq algebrasi fikrlar bilan ish ko`radi. Fikr deganda haqiqiy yoki yolg`onligi nuqtai nazaridan bildirilgan har qanday tasdiq tushuniladi. Fikrning haqiqiyligi yoki yolg`onligidan boshqa alomatlari (yaxshi, yomon, nodir va h.) e`tiborga olinmaydi. Mantiq algebrasida fikrlarning haqiqiyligi 1 bilan, yolg`onligi 0 bilan tenglashtirish qabul qilingan. Fikrlarning bu ikkili tabiatiga mosligini hisobga olib, ularni mantiqiy o`zgaruvchilar deb atashadi. Fikrlar yoki mantiqiy o`zgaruvchilar oddiy bo`ladi va lotin alifbosining kichik harflari - x, y, z, x1, x2, a, b, . . . bilan belgilanadi. Oddiy fikrlardan mantiqiy o`zgaruvchilarning ikkili funksiyalari hisoblanuvchi murakkab fikrlar tuziladi. Murakkab fikrlar katta harflar A, B, C, D, E, F, ... bilan belgilanadi va ko`pincha mantiq algebrasining funksiyasi (MAF) deb ataladi. Mantiq algebrasi elementar mantiqiy funksiyalar yordamida mantiq algebrasi funksiyalarini ifodalash va o`zgartirish bilan shug`ullanadi. MAF larini ifodalash va o`zgartirish masalalari hisoblash mashinalarini loyihalashda keng qo`llaniladi. Elementar mantiqiy funksiyalar qatoriga avvalo bitta o`zgaruvchi x ning elementar funksiyalarini kiritish mumkin. Bu funksiyalar haqiqiylik jadvali deb ataluvchi jadvalda keltirilgan (6.1-jadval). Umuman, haqiqiylik jadvali argumentlarning (mantiqiy o`zgaruvchilarning) mumkin bo`lgan to`plamlaridan har biriga mos funksiya qiymatini akslantiradi. 6.1-jadval . Функци я х аргументли функция қиймати Функция белгиси Функция номи 0 1 f 0 0 0 0 доимо ёлғон f 1 0 1 x ўзгарувчи f 2 1 0  x инкор

f 3 1 1 1 доимо ҳақиқий Ikkita x va u o`zgaruvchilarning elementar mantiqiy funksiyalarini ko`raylik (6.2-jadval). Функци я ху аргументли функция қиймати Функц ия белгис и Функция номи 00 01 10 11 f 0 0 0 0 0 0 доимо ёлғон f 1 0 0 0 1 x  y конъюнкция f 2 0 0 1 0y x у бўйича таъқиқ f 3 0 0 1 1 x х доимо ҳақиқий f 4 0 1 0 0 x y х бўйича таъқиқ f 5 0 1 0 1 y у доимо ҳақиқий f 6 0 1 1 0 x  y х ва у ни 2 нинг модули бўйича қўшиш f 7 0 1 1 1 x  y дизъюнкция f 8 1 0 0 0 x  y Пирс стрелкаси f 9 1 0 0 1 x  y тенг қийматлилик f 10 1 0 1 0 y у доимо ёлғон f 11 1 0 1 1 x  y импликация f 12 1 1 0 0 x х доимо ёлғон f 13 1 1 0 1 y  x импликация f 14 1 1 1 0 х / y Шеффер штрихи f 15 1 1 1 1 1 доимо ҳақиқий 6.2-jadvaldagi funksiyalardan bir qismi trivial hisoblanadi. Masalan, f0=0, f15=1 va f3=x, f5=y. Ularning ichida ikkitasi elementar funksiyalardir - f10=(y, f12=(x. f2 va f4 funksiyalari esa mos holda u va x bo`yicha ta`qiqi funksiyalari hisoblanadi. Qolganlarini qisqacha tavsiflaylik:

- x va u mantiqiy o`zgaruvchilarning dizyunksiyasi. Qisqacha x va u ning dizyunksiyasi. x(u kabi belgilanadi. «x yoki u» deb o`qiladi. Ta`rifi: x va u mantiqiy o`zgaruvchilarning dizyunksiyasi murakkab funksiya bo`lib, u faqat x va u yolg`on bo`lgandagina yolg`on hisoblanadi (6.3-jadval). - x va u mantiqiy o`zgaruvchilarning konyunksiyasi. x(u kabi belgilanadi. «x ham u» deb o`qiladi. Ta`rifi: x va u ning konyunksiyasi murakkab funksiya bo`lib, u faqat x va u haqiqiy bo`lgandagina haqiqiy hisoblanadi (6.4-jadval). 6.3-jadval 6.4-jadval 0  0=0 0  1=1 1  0=1 1  1=1 0  0=0 0  1=0 1  0=0 1  1=1 - х ва у мантиқий ўзгарувчиларнинг тенг қийматлилиги . х  у каби белгиланади. « х у га тенг қийматлик» деб ўқилади. Таърифи: х ва у нинг тенг қийматлилиги мураккаб функция бўлиб, у фақат х ва у ҳақиқийликлари мос келгандагина ҳақиқий ҳисобланади (6.5-жавдал). - х ва у ни 2 нинг модули бўйича қўшиш . х  у каби белгиланади. « х ни у га 2 нинг модули бўйича қўшиш» деб ўқилади. Таърифи: х ва у ни 2 нинг модули бўйича қўшиш мураккаб функция бўлиб, у фақат х ва у нинг ҳақиқийликлари мос келмаганда ҳақиқий ҳисобланади (6.6-жадвал). Баъзи адабиётларда бу функцияни тенг қийматлиликнинг инкори деб ҳам аташади. 6.5-жадвал 6.6-жадвал 0  0=1 0  1=0 1  0=0 1  1=1 0  0=0 0  1=1 1  0=1 1  1=0

- x va u ning implikatsiyasi. x(u kabi belgilanadi. «Agar x, unda u» deb o`qiladi. Ta`rifi: x va u ning implikatsiyasi murakkab funksiya bo`lib, u faqat x haqiqiy, u yolg`on bo`lgandagina yolg`on hisoblanadi (6.7-jadval). ta`kidlash lozimki, implikatsiya sabab va oqibat orasidagi bog`lanish ma`nosiga ega emas, ya`ni x ning haqiqiyligidan u ning haqiqiylik sharti kelib chiqmaydi. Aksincha, implikatsiya yordamida tuzilgan murakkab fikrning haqiqiyligi uchun x ning yolg`onligi kifoya. f13 funksiya u(x ga mos keladi. - x va u ning SHeffer shtrixi. x/u kabi belgilanadi. «x shtrix u» deb o`qiladi. Ta`rifi: x va u ning SHeffer shtrixi murakkab funksiya bo`lib, u faqat x va u haqiqiy bo`lgandagina yolg`on hisoblanadi (6.8-jadval). - x va u ning Pirs strelkasi. x(u kabi belgilanadi. «x Pirs strelkasi u» deb o`qiladi. Ta`rifi: x va u ning Pirs strelkasi murakkab funksiya bo`lib, u faqat x va u yolg`on bo`lgandagina haqiqiy hisoblanadi (6.9-jadval). 6.7-jadval 6.8-jadval 6.9-jadval 0  0=1 0  1=1 1  0=0 1  1=1 0  0=1 0  1=1 1  0=1 1  1=0 0  0=1 0  1=0 1  0=0 1  1=0 Yuqorida ko`rilgan elementar mantiqiy funksiyalar yordamida ixtiyoriy MAFni tavsiflash mumkin. 6.10-jadvalda uchta o`zgaruvchili mantikiy funksiya uchun haqiqatlik jadvali keltirilgan. 6.10-жадвал Тўплам тартиб рақами х 1 , х 2 , х 3 тўпламлари f функция қиймати 0 1 2 000 001 010 0 0 0

3 4 5 6 7 011 100 101 110 111 1 0 1 1 1 Mantiq algebrasi elementar funksiyalarining xususiyatlari 6.2-jadvaldan ko`rinib turibdiki, elementar funksiyalar o`zaro ma`lum bog`lanishlarga ega. Bu bog`lanishlarni hamda elementar funksiyalarning xususiyatlarini ko`rib chiqaylik. Konyunksiya, dizyunksiya, inkor (VA, YOKI, EMAS) funksiyalari. Mantiq algebrasining asosiy qoidalaridan foydalanib, quyidagi aksiomalarning o`rinli ekanligiga qanoat hosil qilish mumkin. Aytaylik, x - biror bir mantiqiy funksiya. Unda 1) x=(x, mantiqiy ifodadan barcha qo`shaloq inkorga ega bo`lgan hadlarni chiqarib tashlab, ularni dastlabki qiymat bilan almashtirish imkoniyaitini bildiradi; 2) bunday o`zgartirish qoidalari mantiqiy ifoda uzunligini qisqartirishga imkon beradi; 3) x(0=x; 4) x(1=1; 5) x(0=0; 6) x(1=1; 7) x((x=0; 8) x((x=1 (mantiqiy haqiqiylik). Dizyunksiya va konyunksiya arifmetikadagi ko`paytirish amallariga o`xshash qator xususiyatlarga ega: 1) assotsiativlik xususiyati (uyg`unlashish qonuni): x((y+z)=(x+y)+z, x(yz)=(xy)z 2) kommutativlik xususiyati (ko`chirish qonuni): x(y=y(x, xy=yx; 3) distributivlik xususiyati (taqsimlanish qonuni):

dizyunksiyaga nisbatan konyunksiya uchun x(y(z)=xy(xz, konyunksiyaga nisbatan dizyunksiya uchun x(yz=(x(y)(x(z) Bu xususiyatlarning o`rinli ekanligini yuqoridagi aksiomalardan foydalanib isbotlash aytarlicha qiyin emas. De Morgan qonunlari sifatida ma`lum quyidagi munosabatlarning haqiqatligini ham ko`rsatish mumkin: (6.1) Bu qonundan quyidagini yozish mumkin: (6.2) demak, konyunksiyani dizyunksiya va inkor orqali yoki dizyunksiyani konyunksiya va inkor orqali ifodalash mumkin. Mantiqiy funksiyalar uchun singdirish qonuni sifatida ma`lum quyidagi munosabatlar o`rnatilgan: (6.3) 2 ning moduli bo`yicha qo`shish funksiyasi quyidagi xususiyatlarga ega: kommutativlik (ko`chirish qonuni) x(u=u(x; assotsiativlik (uyg`unlashish qonuni) x((u(z)=(x(y)(z; distributivlik (taqsimlanish qonuni) x(u(z)=(xy)((xz). Bu funksiya uchun quyidagi aksiomalar o`rinli: x(x=0; x(1=(x; x((x=1; x(0=x. Aksiomalar va xususiyatlardan foydalanib VA, YOKI, EMAS funksiyalarni 2 ning moduli bo`yicha qo`shish funksiyasi orqali ifodalash mumkin: (6.4) Implikatsiya funksiyasi uchun quyidagi aksiomalar o`rinli:

x(x=1; x((x=(x; x(1=1; 1((x=x; x(0=(x; 0(x=1. Aksiomalardan ko`rinib turibdiki, implikatsiya faqat ko`rinishi o`zgargan kommutativlik (ko`chirish qonuni) xususiyatiga ega x(u=(u((x. Bu funksiya uchun assotsiativlik xususiyati o`rinsizdir. VA, YOKI, EMAS funksiyalari implikatsiya funksiyasi orqali quyidagicha ifodalanadi: (6.5) SHeffer shtrixi funksiyasi uchun quyidagi aksiomalar o`rinli: x/x=(x; x/1=(x; x/(x=1; (x/0=1; x/0=1; (x/1=x. SHeffer shtrixi funksiyasi uchun faqat kommutativlik (ko`chirish qonuni) o`rinlidir: x/u=u/x, VA, YOKI, EMAS funksiyalari SHeffer shtrixi funksiyasi orqali quyidagicha ifodalanadi: (6.6) Pirs strelkasi funksiyasi uchun quyidagi aksiomalar o`rinli: x(x=(x; x(0=(x; x((x=0; x(1=0. Pirs strelkasi funksiyasi uchun faqat kommutativlik (ko`chirish qonuni) xususiyati o`rinli: x(u=u(x. VA, YOKI, EMAS funksiyalarini Pirs strelkasi funksiyasi orqali quyidagicha ifodalash mumkin: (6.7)

Адабиётлар :

1. Ғаниев С . К ., Каримов М . М ., Мамбетов Н . М . Ҳисоблаш тизимларининг Ахборот асослари . Олий ўқув юрт.студ. учун дарслик. -Тошкент.: ТДТУ, 2002, 92 - 99 б. 2. Савельев А.Я. Основы информатики. Учеб. Для вузов. –М Изд-во МГТУим. Н.Э Баумана, 2001, 228 – 232 б. 3. Лысиков Б.Г Арифметические и логические основы цифровых автоматовх [Учебник для вузов по спец. "Электронные вычислительные машины"]. Минск: Выша школа, 1980, 57 – 70 б. 4. www.ziyonet.uz

Похожие

Razryadli, mantiqiy hamda takrorlash amallari

Operatsion tizimlarning asosiy vazifalari va ularning turlari

Kompyuterning amaliy dasturiy ta’minoti

Hisoblash tizimining tarkibi. Intеrfеys. Kodli shina

Hisoblash jarayonlarini algoritmlash. Kompyuterning dasturlash tillari