Elektron tijorat texnologiyasi - Информатика и ИТ - Рефераты

Elektron tijorat texnologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94 KB

Elektron tijorat texnologiyasi Reja: 1.Elektron tijoratning asosiy tushunchalari. 2.Elektron tijoratning biznes-mazmuni, elektron tijoratning rivojlanish omillari. 3.Tijorat biznes-modelini sinflashtirish. 4.Elektron tijorat tizimining afzalliklari va istiqbollari. 5. O‘zbekiston Respublikasida B2B sektorining rivojlanishi

Elektron tijoratning asosiy tushunchalari Elektron tijorat turli darajada olib borilishi mumkin. Ishlab chiqaruvchi, sotib oluvchi, iste’molchilarning vakillari, bir qator korxona va tashkilotlarning internet tarmoqlarida hamkorlik munosabatlarini o‘rnatishi tizimini – elektron tijorat faoliyati deb ataladi. Elektron tijorat odatda global harakatga ega. Ichki milliy elektron tijoratdan farqli ravishda mintaqalar, millatlar, davlatlararo darajada elektron tijorat bir qator omillar asosida murakkablashib boradi. Masalan, turli shaklda soliq to‘lash, sug‘urta badallari, bojxona yig‘imlari, bank faoliyati qoidalari. O‘zaro iqtisodiy va tijoriy munosabatlarda ishtirok etuvchilarga qarab elektron tijorat o‘zaro faoliyat yurituvchi tijorat sektorlariga bo‘linadi: V2V-Yuridik shaxs, tashkilot; V2S-Yuridik va jismoniy shaxc; V2G-Yuridik shaxc va davlat gashkiloti; S2S-Jismoniy shaxs va jismoniy shaxc; G2C-Davlat tashkiloti va jismoniy shaxs. Boshqa sektorlar V2V, V2S, V2G, S2S, G2C shu ishtirokchilar tarkibida o‘zaro munosabat xarakterlariga ko‘ra farq qiladi. Elektron tijoratning biznes-mazmuni. Jahon miqyosidagi global axborotlashuv jarayonining tahlilida iqtisodiy ko‘rsatkichlarning o‘zgarish dinamikasi bir nechta darajalarga bo‘linadi. Malaka darajasi. Iqtisodiy axborotlashtirish shaxsning yuqori malakali bo‘lishligiga talabni kuchaytiradi, o‘z navbatida bilim olishni rivojlanishiga, mehnat samaradorligini va hayot darajasini o‘sishiga olib keladi. Iqtisodiyotni globallashuv darajasi. Sanoatlashtirish iqtisodiyotiga nisbatan yangi iqtisodiyot global harakterga ega. Bu milliy iqtisodiy va savdo to‘siqlarini yengib o‘tib, jahon miqyosida global bozorni yaratadi.

Bu ko‘rsatikich quyidagilarda ifodalanadi:  eksport mahsulotlar hajmi;  eksport tijorat xizmatlari hajmi;  to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet ellarga investitsiya sarmoya qilish hajmi;  to‘g‘ridan-to‘g‘ri chet elga mulkni qo‘yish hajmi;  Himoya darajasi. Raqobat va iqtisodiyot dinamikasi. Tez sur’atlarda rivojlanib borayotgan iqtisodiyot davrida yangicha texnologiyani hayotga tadbiq etish, yangi turdagi mahsulot va xizmat yaratishga e’tibor qaratish muhim omil sanaladi. Mazkur omilning korxona va tashkilotning har bir ishchisi sharoitiga to‘g‘ri kelishi holati bilan uzviy bog‘liqligi mavjud. Bular quyidagilardir:  ishchining qobiliyat darajasi;  mehnatga layoqatli aholining tadbirkorlikda ishtirok etish miqdori;  harakatdagi mablag‘ hajmi. Elektron tijorat tizimining joriy etilishi va takomillashib borishi o‘z navbatida mahsulot ishlab chiqaruvchi, uni yetkazib beruvchi va iste’molchi va xaridorga (buyurtmachiga) yangi imkoniyatlar yaratadi: Elektron tijoratning rivojlanish omillari Boshlang‘ich iqtisodiy o‘sish, yuqori texnikaviy yangilikka intilish xaridorning katta ehtiyoji bilan bevosita bog‘liq. Elektron tijoratni yuzaga kelishi va boshlang‘ich talab va ehtiyojni qondirilishi bilan bir vaqtda ilk noxush holatlar yuzaga kela boshladi. Bunga asosiy sababi, xizmat ko‘rsatish sifatining mos kelmasligi hamda infrastruktura tizimining past darajadaligi bilan bog‘liq. O‘zaro hisob–kitob va mahsulotni yetkazib berish infrastrukturasi hanuz yetarli darajada taraqqiy etmagan. Savdo ishtirokchilari samarali to‘lov tizimini yaratishga e’tibor qaratib, mahsulot yetkazib beruvchiga rivojlangan omborxona va transport tizimini taklif etdi. Yaratilayotgan har qanday imkoniyat va sharoit savdo ishtirokchilari bo‘lmish mahsulot ishlab chiqrauvchi va xaridor o‘rtasida munosabatlar o‘rnatilishi, mahsulot ishlab chiqaruvchi tadbirkorlik subyektlari o‘rtasida raqobatni yuzaga keltiradi.

Elektron tijorat bozorining boshlang‘ich bosqichlarida jadal rivojlanishi birinchi navbatda to‘lov tizimi, bank, provayder xizmati internetga kirish imkoniyatining o‘sishi, mobil aloqa, dasturiy ta’minot va apparat (qurilma) vositalarini yaratuvchilar, hamda o‘z mahsulot va xizmatlarini bozorga chiqarishga talabgorlarning oshib borishi bilan bog‘liq. Elektron tijoratning o‘ziga xos hususiyati, ushbu tizimda foydalanayotgan ma’lumog almashinuv tizimi protokoli boshqa tizimdagiga o‘xshash protokollarga mos kelmaydi. Elektron tijorat tizimini shakllanishida har bir tashkilot yoki muassasa o‘zining standartlarini tavsiya etib, uni tadbiq etish tarafdori bo‘ladilar. Bu vaqtda kichik yo‘nalishga ega bo‘lgan tashkilotlar norozilik bildiradilar. Nomuvofiqlik elektron tijoratni ommaviy va keng doiradagi foydalanuvchilarga ruxsat berishni cheklaydi. Keyinchalik bu nomuvofiqlik elektron tijorat bozori infrastrukturasining tashkil topishi bilan bartaraf etilishi mumkin. Elektron tijorat texnologiyasining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatuvchi bir qator omillar mavjud. Umumiqtisodiy omillar:  iqtisodiy holatning mo‘tadilligi;  iqtisodiy sektorning salmog‘i;  milliy iqtisodiy kompleks o‘lchami;  milliy ishlab chiqarish va xaridning dinamik ko‘rsatkichlari;  iqtisodning monopollashuv darajasi;  soliq muhiti;  sarmoya muhiti;  iqtisodni modernizatsiyalash darajasi;  bir turdagi mahsulot bahosining diferensiallik darajasi;  elektron to‘lovlarni amalga oshirish vositalarini rivojlanish darajasi;  xaridorga mahxsulotlarni qulay va arzon usulda yetkazib berishning mavjudligi;

Infratizim omillari:  axborot texnologiyalarini, birinchi navbatda telekommunikatsiyani rivojlantirish;  internet auditoriyasining kengayib va o‘sib borishi;  kompyuter texnologiyasi rivojlanish doirasining intellektual salohiyati doirasi; Boshqaruv omillari:  korporativ boshqarish samaradorligi;  rahbarlar tomonidan yangiliklarni o‘zlashtirish dinamikasi;  korrupsiya darajasi; Elektron tijorat tizimining hukukiy omillari:  elektron savdoni huquqiytartiblash darajasi; Boshlang‘ich shartlarga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar. Iqtisodiy tizimdagi:  raqobatlik darajasi va bozorlarni fragmentlashganligi;  moliya oqimining jadalligi va eksport-importga moslashish;  yetkazib berilgan mahsulotga pul vositasi bilan hisobning miqdori;  ta’minlash va sotish faoliyatida tashkillashtirish tizimi;  mahsulotlarni umumiylashtirish darajasi;  axborot infratizimidagi tijorat jarayonlarining avtomatlashtirilganlik darajasi;  infratizimning tarmog‘ining rivojlanish darajasi;  axborot texnologiyalarini xodim bilan ta’minlanganlik darajasi;  internet imkoniyatidan foydalanish darajasi;  axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirishga sarmoyalash darajasi.

Boshqaruv omillari:  menejment darajasi;  aksionerlar va menejerlar o‘zaro munosabatlari xarakteri. Elektron tijoratning rivojlanishi umumjahon iqtisodining rivojlanishiga quyidagi sabablarga ko‘ra ta’sir ko‘rsatadi:  yagona axborot maydonini hosil qilish jarayonini jadallashtirish;  jahon bozorida barcha insonlarning amaldagi o‘zaro axborot almashinuvi mexanizmi yaratish;  markazlashmagan mahsulotlar, o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan alohida turdagi bozorlarni rivojlantirish;  elektron to‘lov tizimidan foydalanish orqali pul vositalari aylanuvini amalga oshirish;  olib-sotarlik hajmi kamayadi, ishlab chiqarish sohasiga sarmoyalarning kiritilishini kengaytirish;  yangi turdagi servis xizmatlarini yaratish; mahsulot va xizmat bozorida ochiq raqobat uchun sharoit yaratish;  elektron tijorat bozorlarida yangi turdagi mahsulot va xizmat harakatlarini jonlantirish, xaridor uchun qulay shakldagi xizmat amalga oshirishdan iborat. Elektron tijorat biznes-modelini sinflashtirish. Biznes tijorat-tijoratga (V2V) savdo-xarid maydonchasi:  xarid boshqaruv tizimi;  mahsulot yetkazib berishning to‘liq sikl tizimi;  taqsimlash boshqaruv tizimi;  mijozni kuzatib yurish to‘liq tizimi;  sohaviy elektron savdo maydoni;  elektron bozor;  autsorsing elektron to‘lov tizimi;  virtual tashkilotlar;  elektron birjalar;  elektron auksionlar; internet treydinglar;

 internet inkubatorlar; internet reklama;  harakatdagi tijorat tizimi;  sug‘urta va qayta sug‘urta qilish tizimi; e’lonlar taxtasi;  axborot tijorat tizimi. Tijorat - xaridorga (V2S):  savdo shaxobchalari;  elektron vitrina va kataloglar;  elektron magazinlar;  elektron auksionlar;  internet treydinglar;  elektron to‘lov tizimi;  internet-reklama;  xomiylik dasturlari;  sayohat va boshqa xizmatlar. Tijorat - davlatga (B2G): • davlat ehtiyoji uchun zarur bo‘lgan mahsulotlarni elektron savdoda sotib olishda ishtirok etish; • davlat buyurtmalarini bajarish; • soliq, statik, bojxona va boshqa turdagi hisobotlarni taqdim etish. Xaridorlar - tijoratga (S2V): hususiy xizmat; so‘rov va boshqa aksiya reklamalarida ishtirok etish; hamkorlar dasturi va xomiylar dasturida ishtirok etish. Xaridorlar - xaridorlarga (S2S): o e’lonlar taxtasi; o elektron auksioni; o R2R tizimi; o virus marketingi tizimi; o ko‘p darajadagi marketing tizimi. Xaridorlar - davlatga (C2G): • saylovlar; • jamoat tarkibi fikrini bilishda ishtirok etish; • soliq to‘lash, soliq yig‘ish va jarima to‘lash; • buyurtma, shikoyat, fuqaro murojaatlarini taqdim etish.

Davlat - tijoratga (G2B): davlat buyurtmalarini taqsimlash tizimi; elektron tenderlar; soliq, bojxona tashkilotlari, sertifikat va litsenziya berish davlat organlari va mamuriyati va hakozo; yuridik va axborot-ma’lumot xizmati; hududiy axborot tizimi. Davlat - xaridorga (G2S): -ijtimoiy xizmat tizimi (nafaka, moddiy yordam, imtiyozlar va x.z.); kommunal xizmat tizimi; -yuridik va axborot-ma’lumot xizmati; -axborot tizimi. Davlat - davlatga (G2G): -saylovlar; -bojxona, soliq, huquqni muhofaza qilish sohasi va boshqarishni avtomatlashtirish; -hamkorlik tizimi; -hududiy axborot tizimi. Elektron tijorat tizimining afzallik va istiqbollari. Elektron tijorat tizimida mavjud imkoniyatlar turlicha bo‘lishiga qaramay, ular bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq. Raqobatning oshishi va xizmat sifatining ortishi, xizmatning ommaviy ravishdan yakka tartibda olib borilishiga o‘tishi, qisqa vaqt va masofalarda xaridorga yetkazib berish sarf harajatlarni kamaytiradi, bu o‘z navbatida, mahsulot tannarxining pasayishiga olib keladi. Elektron tijoratda real mahsulot bilan elektron mahsulot ma’lumoti materiali o‘rtasida farq bor. Elektron material savdosida (dasturiy ta’minot, tijorat ma’lumotlari, axborot xizmati, video, ovozli mahsulotlar, grafiklar, o‘yinlar, multimedia ilovalari va boshqalar) to‘g‘ridan-to‘g‘ri to‘liq tijorat kelishuvi bosqichi amalga oshirilishi mumkin. Ushbu holatda mahsulot va xizmat o‘rtasidagi farqni aniqlash muammo. Agar kompakt diskka musiqa yozib, pochta orqali yuborilsa,u tovar-mahsulot ko‘rinishiga ega bo‘ladi va mahsulotni sotish hisoblanadi. Agar musiqani raqam ko‘rinishida xaridorga uzatilsa bu mahsulot bo‘ladimi yoki xizmat, degan savol yuzaga keladi.

Shuning uchun ham elektron mahsulot almashinuvida elektron mahsulot deb yuritish, yangi elektron bozorni tashkil etadi, jumladan, nashriyotlardagi elektron kitob bunga misol bo‘ladi. Bunday elektron tijoratning ko‘rinishi raqobatni yuzaga keltirib, yangi ish joylarini tashkil etilishiga olib keladi. O‘zbekiston Respublikasida B2B sektorining rivojlanishi «Ideal» holatda V2V andoza bo‘yicha elektron tijorat yuritish tadbirkorlarning avtomatik o‘zaro aloqadorligini ko‘zda tutadi. Xorijda V2V andozasi 40 yil oldin paydo bo‘lgan va keng tarqalgan. V2V andozasidan foydalanishning ikki ko‘rinishi bor: Birinchisi: ikki yoki undan ortiq korxonalar o‘zaro turli xil shartnomalar tuzadi. Misol: korxonalar Internet orqali shartnoma tuzishda o‘z takliflarini yuborishlari, hisob varaqalarini qabul qilishlari va to‘lovlarni amalga oshirishlari mumkin. Ikkinchisi: V2V sektorida elektron tijorat yuritishning rivojlangan tizimlarining o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, korporativ axborot tizimlari bilan integratsiya hisoblanadi. Shunday qilib, istiqbolda, nafaqat xarid va sotuv jarayonining avtomatlashuvi, balki korxona boshqaruvining kompleks avtomatlashuvi masalalari yechimi ham ta’minlanadi. Ichki bozor doirasida elektron tijoratning bu yo‘nalishi ichki ishlab chiqaruvchilar orasida yangi tijorat aloqalarini vujudga keltirishga yordam berdi, shuningdek, materiallar va uskunalarni xarid qilish jarayoni sezilarli darajada yengillashdi. Xalqaro darajada V2V andoza bizning ishlab chiqaruvchilarga dunyo bozorida ishtirok etishiga keng imkon yaratdi. V2V andozasini qurish va muvaffaqiyatli faoliyat yuritish maqsadida mo‘ljallangan bozor segmenti shu kabi yechimlarni qabul qilish va joriy etishga tayyor bo‘lishi lozim. Bozorning bu segmenti bir necha tasnifga ega bo‘lishi kerak. Ularning eng ahamiyatlisi quyidagilardir: hajmlilik va sig‘imlilik. Tabiiyki, Shimoliy Amerika, G‘arbiy Yevropa va bizning bozorlar uchun hajm bo‘yicha ko‘rsatkichlar keskin farqlanadi.

Turli xil korxonalar va ishtirokchilar bozorning bu segmentida har biri o‘z maqsadini ko‘zlaydi, lekin V2V andozasini tadbiq etib, undan foydalanishda hamma yutishi mumkin. Texnologik yechimlarni yetkazib beruvchilar V2V andozasini amalga oshirishda o‘z mahsulotlari texnologiya va ilmlarini sotuvdan va keyinchalik bu bo‘yicha elektron tijorat jarayonini olib borish funksiyalarni amalga oshirishdan yutishadi. Ta’kidlab o‘tish lozimki, ko‘p hollarda korxonalar axborot resursining egasi yoki to‘la huquqli hamkori bo‘lib qoladi va uning faoliyatidan foyda olishda qatnashadi. Sotuvchi - korxonalar sotuv bozorini kengaytiradilar, mahsulot yetkazib berish zanjirini va sotuv bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlarni qisqartiradilar, har bir buyurtma bilan alohida ishlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Xaridor - korxonalar bir joyning o‘zida tovar yetkazib beruvchilarni ham, mahsulot turini ham tanlash imkoniyatiga, mahsulotlarga narxlarni umumiy tushishiga, yuqori tezlik va xizmat ko‘rsatish sifatiga ega bo‘ladilar. Hamma ishtirokchilar uchun umuman olganda yutuq ish faoliyati rivojlanishida yangi istiqbollar vujudga kelishidadir. Korxona-iste’molchi munosabatlari andozasining xususiyatlari. Katalog zamonaviy axborot tizimini katta quvvatli qidiruv imkoniyatlarini solishtirish va mahsulotni bir varakayiga bir necha parametrlar bo‘yicha tanlashni, narxni, keltirib berish muddati, kafolati, xizmat ko‘rsatish bo‘yicha ma’lumotlar va boshqalarni hisobga olgan holda ishlatishni tashkil qilib beradi. Bu model nisbatan uncha katta bo‘lmagan tmahsulotlar bilan teztez oldi-sotdi qiladigan kuchli sotuvchi va xaridor fragmentatsiyalashini tavsiflovchi tarmoqlar uchun afzaldir. Agar ko‘pgina oldi-sotdilar mashhur buyurtmachilar tomonidan ma’lum bir qoidalar asosida amalga oshirilsa va xaridorga sotuvchini tanlash uchun ko‘p mayda buyurtmachilar takliflari bilan o‘rganib chiqish zarurati bo‘lganida katalogli model qo‘l keladi va nihoyat, bu modelni talab yetarlicha bo‘lgan va narxlar kamdan - kam o‘zgarganida qo‘llash yaxshi samara beradi.

Auksion (kim oshdi savdosi) - narxlar qayd etilmagan, balki oldi-sotdi jarayonida o‘rnatilgandagi savdo tashkiloti maydonchasi modeli. Bu model nostandart, o‘z yo‘nalishidagi yagona yoki sifati tez o‘zgaruvchi mahsulotlar (xizmatlar, mahsulotlar) narxini aniqlashga o‘z yondoshishlari bo‘lgan kompaniyalar tomonidan sotib olinganda yoki sotilganida ishlatiladi. Bu guruhga kamyob buyumlar, kapital uskunalar, avval ishlatilgan mahsulotlar, zaxiralar va boshqalar kiradi. Birja shunday savdo maydonchasiki, u yerda narx talab va taklif asosida belgilanadi, buning natijasida kuchli o‘zgarishlarga uchrashi mumkin. Bu model mahsulot va taklifni vaqtinchalik kelishuvini ta’minlaydi. U talab va taklifni real vaqt davomida kelishish mexanizmini tashkil qilishni, bozor narxini aniqlashni, shu bilan birga ro‘yxatta olish jarayoni va oldi-sotdi jarayonini o‘tkazishni talab qiladi. Bu model keng tarqalgan mahsulotlar uchun ma’qul hisoblanadi. Birja modeli talab va taklif notekis bo‘lgan bozorda o‘ziga kengroq jalb etadi. U bozor ishtirokchilari uchun ortiqcha yoki yuqori bo‘lgan talabni boshqarishga yordam beradi. Shuni ham alohida ta’kidlash lozimki, birjalar bir qancha holatlarda kompaniyalarga anonim holda oldi - sotdi qilishga imkon beradi, masalan, ovoza bo‘lish sotuvchi va xaridor tutgan o‘rnining raqobatbardoshligiga halaqit berishi mumkin bo‘lgan holatida u katta ahamiyatga ega. Ko‘pincha virtual savdo maydonchalari bir emas, bir necha tashkilot ishlarining ko‘rib chiqilgan modellarini baravar ishlatishadi, qachonki, bu holatlarda mijozlar o‘zlarining imkoniyatlari darajasida savdo sxemalarini tanlab olishlari mumkin. Virtual savdo maydonchalarining yana bir o‘ziga xos xususiyati ularning maxsuslashtirilganligidir. U quyidagicha bo‘lishi mumkin: - vertikal – biror-bir tarmoq yoki mahsulot turiga mo‘ljallangan; - gorizontal (funksional) – ma’lum bir biznes-jarayonlarga mo‘ljallangan.

V2V sektorda virtual savdo maydonchalari. Elektron tijoratning bu sektorda yuqorida keltirilgan savdo maydonchalari va ular tashkilot modellarining deyarli barchasi ishlatiladi. Tarixan V2V sektordagi savdo maydonchalarining Ituri supplier - driven ko‘rinishdagi maydonchalar hisoblanadi. Ular katalogli modelda tashkil qilingan. Bu savdo maydonchasida korxona o‘ziga uskuna -jihoz yoki boshqa mahsulotlar oldi - sotdilarini to‘g‘ridan - to‘g‘ri buyurtmachi bilan dallollarsiz olib borishlari mumkin. Bunday maydonchalardan foydalanuvchi firmaga misol sifatida Ciseo va Dell Computer ni olsa bo‘ladi. Bu savdo maydonlari bir sotuvchining ko‘pgina xaridorlar bilan ishlashi orqali xarakterlanadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar ro‘yxati: 1. Kenneth C.Loudon, Jane P.Loudon. Management Information Systems. New York, 2016. Page 669. 2. S.S.Gulomov, B.A.Begalov. Informatika va axborot texnologiyalari. Darslik.- T.: “Fan”. 2010.- 628 bet. 3. Informatsionnie texnologii v ekonomike i upravlenii: uchebnik /pod red. prof. V.V. Trofimova. 2-e izd., pererab. i dop.- M.: Yurayt, 2016.- 482 s. 4. Avtomatizirovannie informatsionnie texnologii v ekonomike: uchebnik / Pod red. prof. G.A. Titorenko. 2-e izd. Pererab. i dop. - M.: Yuniti, 2015. -399 s. 5. Kenjabayev A.T., Jumaniyazova M.Yu., Tillyashayxova M.A. Informatika va axborot texnologiyalari. O‘quv qo‘llanma. “Iqtisod-moliya”. 2013, 160 bet. Internet sayti: www. http://el.tfi.uz/pdf/mddj22.uzk.pdf - Toshkent moliya instituti elektron kutubxonasi ;

Похожие

Elektron jadvallar

Elektron xotira

Elektron jadvallar

Elektron darslik

Masofadan o’qitish tizimlari. Elektron darsliklar. Elektron kutubxonalar