Банк ишида математик криптографиянинг асослари предмети - Информатика и ИТ - Рефераты

Банк ишида математик криптографиянинг асослари предмети

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86 KB

www.arxiv.uz Б анк ишида математик криптографиянинг асослари предмети Режа: 1. Ахборотларга нисбатан мавжуд хавфсизликларнинг асосий тушунчалари. 2. Банк автоматлаштирилган ахборот тизимларига нисбатан хавфлар.

www.arxiv.uz Бугунги жам и ят тараққиёти инс он ият тафаккурининг ма ҳс ули б ў лган ривожланган илм-фан ютуқларига асо с ла н ган техника ва технолог и ялар билан бир қаторда, кенг маънода, ахбо рот лар нинг му ҳи м аҳамиятга э г ал и г и билан ҳам белгиланади. Инсон тафаккурининг ривожи манбаи эса маълумотлар (ахборотлар) мажмуидан иборатдир. Шак-шубҳасиз, ўз вақтида олинган тўла ва ишончлп маълумот, шу маълумот билан боғлиқ бўлган ҳолатдан келиб чиқадиган амалий фаолиятларни мувофиқлаштиришда муҳим аҳамият касб этади. Фаолият мақсадларининг турлича бўлиши табиий равишда ахборотлардан турли мақсадларда фойдаланиш асосларига сабаб бўлади. Шунинг учун бугунги – ахборотларни сақлаш ва узатиш системалари бир томондан такомиллашиб мураккаблашган ва иккинчи томондан ахборотлардан фойдаланувчилар учун кенг қулайликлар вужудга келган даврда - ахборотларни мақсадли бошқаришнинг қатор муҳим масалалари келиб чиқади. Бундай масалалар қаторига: катта ҳажмдаги ахборотларни тез ва сифатли узатшш ҳамда қабул қилиш, ахборотларни ишончлилигини таъминлаш, ахборотлар тизимида ахборотларни бегона шахслардан муҳофазалаш (кенг маънода) ва шу билан боғлиқ бўлган кўплаб бошқа масалалар киради. Ахборотлар ва ахборотлар тизими инсоният фаолиятининг барча соҳаларига кириб, бораётган бугунги жамиятда ахборотларни мақсадли бошқариш фаоллашмоқда. Компьютерлар ва компьютер тизимлари ахборот лар тизимининг муҳим бўғимидир. ИНТЕРНЕТ тармоқлари жамият фаолиятининг барча соҳаларини қямраб олиб, ахборотларни тез ва сифатли бошқаришни таъминлаш жараёнларини ривожлантириб бормоқда. Юқоридаги келтирилган асосли мулоҳазалардан келиб чиқиб, ахборотларни асли ҳолидан ўзгартирилган ҳолда, яъни шифрланган ҳолда, сақлаш ва узатиш масалаларининг муҳим эканлигига шубҳа йўқдир. Ахборотларнинг муҳофазаси масалалари инсоният жамиятининг қадимдан муҳим масаласи бўлиб келган. Айтиш мумкинки, ахборотларни муҳофазалаш услублари жамиятда дастлабки пайдо бўлган муомала тили ва ёзуви билан узвий боғлиқ

www.arxiv.uz ва тенгдошдир. Ҳақиқатдан ҳам, қадимда ёзув муомала услубидан фақат маълум юқори табақадаги жамият аъзоларигина фойдаланганлар. Қадимий Миср ва Ҳиндистоннинг илоҳий китоблари бунга мисол бўла олади. Эрамиздан аввал бешинчи асрда яшаб ўтган грек олими Геродотнинг ҳабар беришича, қадимий Мисрда шифрланган ахборотлар ролини, жрецлар, яъни юқори табақадаги етук фикрли кишилар томонидан яратилган муомала тили бажарган. Бунда учта алфавитга асосланилган: ёзув, илоҳий ва маҳфий. Ёзув алфавити оддий ўзаро муомалада кўлланилган, илоҳий алфавит диннй муомала матнларини ифодалашда қўлланилган, маҳфий алфавит эса маълумотларни асл маъносини бегоналардан муҳофаза қилишда ва астрологлар томонидан қўлланилган. Турли ёзув алфавитларнинг вужудга келиши ва ривожланиши на- тижасида криптография мустақил йўналишда ривожлана борди. Ахборотларга нисбатан мавжуд хавфсизликларнинг асосий тушунчалари Мамлакатимиз миллий иқтисодининг ҳеч бир тармоғи самарали ва мўтадил ташкил қилинган ахборот инфратузилмасисиз фаолият кўрсатиши мумкин эмас. Ҳозирги кунда миллий ахборот ресурслари ҳар бир давлатнинг иқтисодий ва ҳарбий салоҳиятини ташкил қилувчи омилларидан бири бўлиб хизмат қилмоқда. Ушбу ресурсдан самарали фойдаланиш мамлакат хвфсизлигини ва демократик ахборотлашган жамиятни муваффақиятли шакллантиришни таъминлайди. Бундай жамиятда ахборот алмашуви тезлиги юксалади, ахборотларни йиғиш, сақлаш, қайта ишлаш ва улардан фойдаланиш бўйича илғор ахборот - коммуникациялар технологияларини қўллаш кенгаяди. Турли хилдаги ахборотлар худудий жойлашишидан қатъий назар бизнинг кундалик ҳаётимизга INTERNET халқаро компьютер тармоғи орқали кириб келди. Ахборотлашган жамият шу компьютерлар тармоғи орқали тезлик

www.arxiv.uz билан шаклланиб бормоқда. Ахборотлар дунёсига саёҳат қилишда давлат чегаралари деган тушунча йўқолиб бормоқда. Жаҳон компьютер тармоғи давлат бошқарувини тубдан ўзгартирмоқда, яъни давлат ахборотларнинг тарқалиши механизмини бошқара олмай қолади. Шунинг учун ҳам мавжуд ахборотларга ноқонуний кириш, улардан фойдаланиш ва йўқотиш каби муаммолар долзарб бўлиб қолди. Буларнинг бири шахс, жамият ва давлатнинг ахборот хавфсизлиги даражасининг пасайишига олиб келмоқда. Давлатнинг ахборот хавфсизлигини таъминлаш муаммоси миллий хавфсизликни таъминлашнинг асосий ва ажралмас қисми бўлиб. Ахборот ҳимояси эса давлатнинг бирламчи приоритет масалаларига айланмоқда. Ҳозирги кунда хавфсизликни бир қанча йўналишларини қайд этиш мумкин. Предметнинг асосий тушунчалари ва мақсади Ахборотнинг муҳимлик даражаси қадим замонлардан маълум. Шунинг учун ҳам қадимда ахборотни ҳимоялаш учун турли хил усуллар қўлланилган. Улардан бири - сирли ёзувдир. Ундаги хабарни хабар юборилган манзил эгасидан бошқа шахс ўқий олмаган. Асрлар давомида бу санъат - сирли ёзув жамиятнинг юқори табақалари, давлатнинг элчихона резидентлари ва разведка миссияларидан ташқарига чиқмаган. Фақат бир неча ўн йил олдин ҳамма нарса тубдан ўзгарди, яъни ахборот ўз қийматига эга бўлди ва кенг тарқаладиган маҳсулотга айланди. Уни эндиликда ишлаб чиқарадилар, сақлайдилар, узатишади. Сотадилар ва сотиб оладилар. Булардан ташқари уни ўғирлайдилар, бузиб талқин этадилар ва соҳталаштирадилар. Шундай қилиб. Ахборотни ҳимоялаш зарурияти туғилади. Ахборотни қайта ишлаш саноатининг пайдо бўлиши ахборотни ҳимоялаш саноатининг пайдо бўлишига олиб келади.

www.arxiv.uz Автоматлаштирилган ахборот тизимларида ахборот ўзининг ҳаётий даврига эга бўлади. Бу давр уни яратиш, ундан фойдаланиш ва керак бўлмаганда йўқотишдан иборатдир. Ахборотларнинг ҳаётий даври Ахборотни Сўровлар бўйича Ахборотни сақлаш ва ахборотларни қайта ишлаш архивлаш танлаш Сақлаш учун ахборотларни тизимлаштириш, тартибга Ахборотдан солиш ва ўгириш фойдаланиш Ахборотларни Олинган фойдалилигини ва Ҳисобот ахборот аниқлиги бўйича маълумотлари баҳолаш Ахборотларни Эски Бирламчи янгилаб ахборотларни ахборот туриш йўқотиш

www.arxiv.uz Ахборотлар ҳаётий даврининг ҳар бир босқичида уларнинг ҳимояланганлик даражаси турлича баҳоланади. Махфий ва қимматбаҳо ахборотларга рухсатсиз киришдан ҳимоялаш энг муҳим вазифалардан бири саналади. Компьютер эгалари ва фойдаланувчиларнинг мулкий ҳимоялаш - бу ишлаб чиқарилаётган ахборотларни жиддий иқтисодий ва бошқа моддий ҳамда номоддий зарарлар келтириши мумкин бўлган турли киришлар ва ўғирлашларданҳимоялашдир. Ахборот хавфсизлиги деб маълумотларни йўқотиш ва ўзгартиришга йўналтирилган табиий ёки сунъий хоссали тасодифий ва қасддан таъсирлардан ҳар қандай ташувчиларда ахборотнинг ҳимояланганлигига айтилади. Илгариги хавф фақатгина конфиденциал (махфий) хабарлар ва ҳужжатларни ўғирлаш ёки нусха олишдан иборат бўлса, ҳозирги пайтдаги хавф эса компьютер маълумотлари тўплами, электрон маълумотлар, электрон массивлардан уларнинг эгасидан рухсат сўрамасдан фойдаланишдир. Булардан ташқари, бу ҳаракатлардан моддий фойда олишга интилиш ҳам ривожланади. Ахборотнинг ҳимояси деб бошқариш ва ишлаб чиқариш фаолиятининг ахборот хавфсизлигини таъминловчи ва ташкилот ахборот ахборот захираларининг яхлитлилиги, ишончлилиги, фойдаланиш осонлиги ва махфийлигини таъминловчи қатъий регламентланган динамик технологик жараёнга айтилади. Ахборотнинг эгасига, фойдаланувчисига ва бошқа шахсга зарар етказмоқчи бўлган ноқонуний муомаладан ҳар қандай ҳужжатлаштирилган , яъни идентификация қилиш имконини берувчи реквизитлари қўйилган ҳолда моддий жисмда қайд этилган ахборот ҳимояланиши керак. Ахборот хавфсизлиги нуқтаи назаридан ахборотни қуйидагича туркумлаш мумкин:  махфийлик - аниқ бир ахборотга фақат тегишли шахслар доирасигина кириши мумкинлиги, яъни фойдаланилиши қонуний хужжатларга мувофиқ

www.arxiv.uz чеклаб қўйилиб, хужжатлаштирилганлиги кафолати. Бу банднинг бузилиши ўғирлик ёки ахборотни ошкор қилиш, дейилади;  конфиденциаллик - ишончлилигини, тарқатилиши мумкин эмаслиги, махфийлиги кафолати;  яхлитлик - ахборот бошланғич кўринишида эканлиги, яъни уни сақлаш ва узатишда рухсат этилмаган ўзгаришлар қилинмаганлиги кафолати; бу банднинг бузилиши ахборотни сохталаштириш дейилади;  аутентификация - ахборот захираси эгаси деб эълон қилинган шахс ҳақиқатан ҳам ахборотнинг эгаси эканлигига бериладиган кафолат; бу банднинг бузилиши хабар муаллифини сохталаштириш дейилади;  аппеляция қилишлик - етарлича мураккаб категория, лекин электрон бизнесда кент қўлланилади. Керак бўлганда хабарнинг муаллифи кимлигини исботлаш мумкинлиги кафолати. Юқоридагидек, ахборот тизимига нисбатан қуйидагича таснифни келтириш мумкин:  ишончлилик - тизим меъёрий ва ғайри табиий ҳолларда режалаштирилганидек ўзини тутишлик кафолати;  аниқлилик - ҳамма буйруқларни аниқ ва тўлиқ бажариш кафолати;  тизимга киришни назорат қилиш - турли шахс гуруҳлари ахборот манбаларига ҳар хил киришга эгалиги ва бундай киришга чекланишлар доим бажарилишлик кафолати;  назорат қилиниши - исталган пайтда дастур мажмуасининг ҳоҳлаган қисмини тўлиқ текшириш мумкинлиги кафолати;  идентификациялашни назорат қилиш - ҳозир тизимга уланган мижоз аниқ ўзини ким деб атаган бўлса, аниқ ўша эканлигининг кафолати;  қасддан бузилишларга тўсқинлик - олдиндан келишилган меъёрлар чегарасида қасддан хато киритилган маълумотларга нисбатан тизимнинг олдиндан келишилган ҳолда ўзини тутиши. Ахборотни ҳимоялашнинг мақсадлари қуйидагилардан иборат:

www.arxiv.uz  ахборотнинг келишувсиз чиқиб кетиши, ўғирланиши, йўқотилиши, ўзгартирилиши, соҳталаштиришларнинг олдини олиш;  шахс, жамият, давлат хавфисизлигига бўлган хавф хатарнинг олдини олиш;  ахборотни йўқ қилиш, ўзгартириш, соҳталаштириш, нусха кўчириш, тўсиқлаш бўйича рухсат этилмаган ҳаракатларнинг олдини олиш;  ҳужжатлаштирилган ахборотнинг миқдори сифатида ҳуқуқий тартибини таъминловчи, ахборот захираси ва ахборот тизимига ҳар қандай ноқонуний аралашувларнинг кўринишларининг олдини олиш;  ахборот тизимида мавжуд бўлган шахсий маълумотларнинг шахсий махфийлигини ва конфиденциаллигини сақловчи фуқароларнинг конституцион ҳуқуқларини ҳимоялаш;  давлат сирини, қонунчиликка мос ҳужжатлаштирилган ахборотнинг конфиденциаллигини сақлаш;  ахборот тизимлари, технологиялари ва уларни таъминловчи воситаларини яратиш, ишлаб чиқиш ва қўллашда субъектларнинг ҳуқуқларини таъминлаш. Ахборотларга нисбатан хавф хатарлар таснифи Илмий ва амалий текширишлар натижаларини умумлаштириш натижасида ахборотларга нисбатан хавф-хатарларни қуйидагича таснифлаш мумкин: Хавфсизлик сиёсатининг энг асосий вазифаларидан бири ҳимоя тизимида потенциал хавли жойларни қидириб топиш ва уларни бартараф этиш ҳисобланади. Текширишлар шуни кўрсатадики, тармоқдаги энг катта хавфлар – бу рухсатсиз киришга мўлжаланнган махсус дастурлар, компьютер вируслари ва дастурнинг ичига жойлаштирилган махсус кодлар бўлиб, улар компьютер тармоқларининг барча объектлари учун катта хавф туғдиради.

www.arxiv.uz Автоматлаштирилган ахборот тизимларида маълумотларга нисбатан хавфлар Автоматлаштирилган ахборот тизимларида ҳимоялаш зарурияти Ахборот – коммуникациялар технологияларининг оммавий равишда ҳоғозсиз автоматлаштирилган асосда бошқарилиши сабабли ахборот хавфсизлигини таъминлаш мураккаблашиб ва муҳимлашиб бормоқда. Шунинг учун ҳам автоматлаштирилган ахборот тизимларида ахборотни ҳимоялашнинг Янги замонавий технологияси пайдо бўлмоқда. DataQuest компаниясининг маълумотига кўра, 1996-2000 йилларда ахборот ҳимояси воситаларининг сотувдаги ҳажми 13 млрд. АҚШ долларига тенг бўлган. Ахборотни ҳимоялаш тизими Ахборотнинг заиф томонларини камайтирувчи ва ахборотга рухсат этилмаган киришга, унинг чиқиб кетишига ва йўқолишига тўсқинлик қилувчи ташкилий, техник, дастурий, технологик ва бошқа восита, усул ва чораларнинг комплекси – ахборотни ҳимоялаш тизими дейилади. Ахборот эгалари ҳамда ваколатли давлат органлари шахсан ахборотнинг қимматлилиги, унинг йўқотилишидан келадиган зарар ва ҳимоялаш механизмининг нархидан келиб чиққан ҳолда ахборотни ҳимоялашнинг зарурий даражаси ҳамда тизимнинг турини, ҳимоялаш усуллар ва воситаларини аниқлашлари зарур. Ахборотнинг қимматлилиги ва талаб қилинадиган ҳимоянинг ишончлилиги бир-бири билан бевосита боғлиқ. Ҳимоялаш тизими узлуксиз, режали, марказлаштирилган, мақсадли, аниқ, ишончли, комплексли, осон мукаммалаштириладиган ва кўриниши тез

www.arxiv.uz ўзгартириладиган бўлиши керак. У одатда барча экстремал шароитларда самарали бўлиши зарур. Ташкилотлардаги ахборотларни ҳимоялаш. Ахборот ҳажми кичик бўлган ташкилотларда ахборотларни ҳимоялашда оддий усулларни қўллаш мақсадга мувофиқ ва самаралидир. Масалан, ўқиладиган қимматбаҳо қоғозларни ва электрон ҳужжатларни алоҳида гуруҳларга ажратиш ва ниқоблаш, ушбу ҳужжатлар билан ишлайдиган ходимни тайинлаш ва ўргатиш, бинони қўриқлашни ташкил этиш, хизматчиларга қимматли ахборотларни тарқатмаслик мажбуриятларини юклаш, ташқаридан келувчилар устидан назорат қилиш, компьютерни ҳимоялашнинг энг оддий усулларини қўллаш ва ҳоказо. Одатда, ҳимоялашнинг энг оддий усулларни қўллаш сезиларли самара беради. Мураккаб таркибли, кўп сонли автоматлаштирилган ахборот тизими ва ахборот ҳажми катта бўлган ташкилотларда ахборотни ҳимоялаш учун ҳимоялашнинг мажмуали тизими ташкил қилинади. Лекин ушбу усул ҳамда ҳимоялашнинг оддий усуллари хизматчиларнинг ишига хаддан ташқари ҳалақит бермаслиги керак.

www.arxiv.uz Асосий адабиёт лар: 1. Анохин М.И., Варнавский Н.П., Сидельников В.М., Яҳенко В.В. Криптография в банковском деле. М. 1997г. 2. Брюс Шнайер. Прикладная криптография: 2– е издание. М. 2001. 3. Фомичев В.М. Дискретная математика и криптология. М. «Диалог МИФИ» 2003 г. http :║ www . library . mephi . ru – Библиотека МИФИ. 4. Романец Ю.В., Тимофеев П.А., Шаньгин В.Ф. Заҳита информации в компьютернўх системах и сетях. М. «Радио и связь» 2001г. 5. Московский центр непрерўвного математического образования. Материалў 1 – 9 олимпиад по криптографии. М. 2001 – 2003гг. http : ║ www . ibc . ry .Ғ- электронная библиотека Московского Государственного Университета экономики, статистики и информатики. 6. В.А.Хорошко, А.А.Чекатков. Методў и средства заҳитў информации. Издательство «ЮНИОР» К. 2003. 7 . www.ziyonet.uz

Похожие

Математик анализ

Математик дастурлаш фанининг предмети.Энг содда масалаларнинг математик моделлари

Математик ва компьютерли моделлаштириштириш

Алоқа тармоқларини математик моделлаштириш

Диагностикада математик масалани кўйиш