Axborotlarni yig‘ish turistik resurslar va ob’ektlarni baholash - Информатика и ИТ - Рефераты

Axborotlarni yig‘ish turistik resurslar va ob’ektlarni baholash

Загружено в:

14.03.2020

Скачано:

0

Размер:

1505 KB

Axborotlarni yig‘ish turistik resurslar va ob’ektlarni baholash Reja: 1.Turistik geoaxborot tizimining uslubiy ta’minoti 2.Turistik resurslar va baholashning majmuali yondashuvidan foydalanish 3.Mintaqa iqtisodiyotining holati va turizm infratuzilmasi ma’lumotlarini kiritish 4.Samarqand viloyatidagi turistik resurslarni baholashning mezonlar to‘plami

Turistik geoaxborot tizimining uslubiy ta’minoti Bugungi kunda barcha GISlarda tasvirga ishlov berish bo‘yicha dasturiy vositalar bilan jihozlangan mashina grafikasi, texnik vositalar yordamida ma’lumotlarni yig‘ish, ularga ishlov berish, saqlash, yangilash, tahlil qilish va o‘zgartirish qurollari ishlab turibdi. Ma’lumotlar muolajalari mos bloklarda bajariladigan bo‘lib, ularning har biri o‘z maqsad va vazifalariga ega (10-rasm.). GISdagi har bir tizim ma’lum vazifani bajaradi, ya’ni: - ma’lumotlarni kiritish bloklari - grafikli ma’lumotni raqamli shaklga keltirish va uni kompyuter xotirasiga kiritish uchun xizmat qiladi (11-rasm); - saqlash bloki - ma’lumotlar bazasi yordamida axborotni saqlash va yangilashni tashkil etish uchun xizmat qiladi; - nashr bloki - monitor ekraniga yoki qattiq nusha olish uchun bosma qurilmasiga tasvirni nashr qilish (chiqarish) uchun xizmat qiladi. Agar biror bir bo‘lim etishmasa, unda GIS tizimi to‘liq ishlamaydi. 10-rasm. Geografik axborot tizimi bloklari Grafikli tasvirlar bilan ishlovchi kompyuter oddiy ofis va uy kompyuterlaridan quvvatliroq bo‘lishi kerak, ya’ni eng avval uning xotirasi keng, tezligi yuqori va qattiq disk hajmi ancha katta bo‘lishi kerak. Bunday kompyuterlarda minimal operativ xotira hajmi 128 Gb, 256 Gb va undan katta bo‘lishi kerak. Qattiq diskning hajmi 20 Gb atrofida bo‘lishi kerak. 5 gb disk bilan ham ishlasa bo‘ladi, bunday vaqtda diskni doimo bo‘shatib turish kerak bo‘ladi. SHu sababli kompyuterda kompakt disklarga yozish moslamasi bo‘lishi va unda kartalar fragmentini boshqa kompyuterga ko‘chirish imkoniyati yaratilgan bo‘lishi zarur.

11 -rasm. Ma’lumotlarni kiritish bloki Protsessorga maxsus talablar qo‘yilmaydi, lekin tasvirni taxlil qilishda uzoq o‘ylamasdan uni etarli darajada tez monitor ekaranida ko‘rsatish talab qilinadi. Videoadapter ham zamonaviy bo‘lishi kerak, uning yangi ishlanmasi zarur emas, lekin u tanlangan monitorda berilgan rejimda dasturni ishlashini ta’minlashi kerak. Barcha kompyuterlarda monitor asosiy tarmoq bo‘lib hisoblanadi, chunki tasvir uning ekranida hosil qilinadi. SHuning uchun grafikli tasvirlar bilan ishlaydigan mutahassislar monitorni obdan sinchkovlik bilan tanlashi zarur, ayniqsa tasvir bilan ishlashda bu juda muhim (12-rasm). 12-rasm. Monitorning tashqi ko‘rinishi Monitorning diagonali 17 dyuymlisini ishlatish maqsadga muvofiq emas, ko‘proq 19 - 21 dyuym lisida ishlash ma’qul. Monitor 1024 nuqtali bo‘lib 1280 dan kam bo‘lmagan tiniqlikni ta’minlashi kerak. Tasvir rangining tiniqlik darajasi 16 bitdan 32 bitgacha bo‘lsa, ranglar yaxshi ko‘rinadi. Uning yangilanish chastotasi sekundiga 85 gs dan kam bo‘lmasligi kerak, aks holda ko‘z xizmatining tezda toliqishiga olib keladi. Tayyorgarlik bosqichida eng asosiy vazifa – bu grafikli yoki boshqa axborotlarni raqamli ko‘rinishga keltirishdir. Hozirgi vaqtda grafikli axborotlarni raqamli ko‘rinishga keltirishning uchta usuli mavjud: nuqtali, chiziqli va skanirli.

Nuqtali usulda planshet orqali ob’ektlarni raqamlash jarayoni digitalizatsiya (ingl. digit - raqam) deyiladi. Qo‘l bilan yoki chiziqli usulda digitalizatsiyalashda axborotlar dastlab saralanadi, turli plan, karta va chizmalar esa maxsus tayyorgarliksiz ishga qabul qilinadi. Diskret turli kodlovchi moslama A4 dan to A0 formatli planshetlardan va ―+ǁ shaklli vizirli kattalashtiruvchi shishadan, qalam yoki ko‘rsatkich shaklli tig‘dan iborat bo‘lib, kodlovchi mantiqiy qurilma bilan kabel orqali bog‘langan. Planshetning ishchi yuzasida perpendikulyar holda joylashgan mis simlardan iborat to‘r shaklidagi o‘tkazgichlar joylashgan (3.6-rasm). Har bir o‘tkazgichga malum ikkilamchi juftlangan kodli signal uzatiladi, u vizir yoki ko‘rsatkich bilan induktiv kontur yordamida qabul qilinadi. Digitayzer elektron sxemasi vaqti-vaqti bilan o‘tkazgichlardan elektr impulsni yuborib turadi, konturning burchagiga sichqoncha yordamida strelkani olib borilib, chap klavishani bosib, fayl belgilanganda bu impulslar qabul qilinadi. 13-rasm. Digitayzerlarni ishlash prinsipi Har bir digitayzer o‘zining koordinatalar tizimiga ega bo‘lganligi sababli, ob’ektning X va U koordinatalari qabul qilingan indikator orqali aniqlanadi. Buning uchun operator vizir yoki ko‘rsatkichni tasvirning qandaydir nuqtasi bilan mos keltirib, uning koordinatalarining aniqlashi va belgilashi natijasida buyruq beradi. Egri chiziqlar siniq bo‘laklarga aylantiriladi, to‘g‘ri chiziqni esa boshlang‘ich va oxirgi nuqtalari belgilanib, so‘ng ular to‘g‘ri chiziq ko‘rinishida birlashtirilib chiziladi.

Digitayzerlarning eng oxirgi modellari 0.1 mm aniqlikda nuqtaning koordinatalarini aniqlashga imkon beradi. Nuqtaning koordinatalarini aniqlashning akustik prinsipiga asoslangan zamonaviy digitayzerlar ham mavjud (13-rasm). Ko‘rsatkichning uchiga vaqti-vaqti bilan uchqun beradigan ikki elektrodli nurli datchik o‘rnatilgan. Planshetning yon tomoniga berkitilgan sezgir mikrofonlardan olingan buyruqlar asosida hisoblovchi mexanizmlar, uchqun chiqish va ovozli buyruq orasida o‘tgan vaqtni hisoblab, nuqtalarning koordinatalarini aniqlaydi. Nuqtali prinsipga asoslangan digitayzerlarning ko‘pchiligi mantiqiy jadvallar – menyular bilan jihozlangan, bu esa operatorga har nuqtaga tegishli atributivini berish imkonini yaratadi, masalan, qaysi nuqta qishloq xo‘jaligining qanday sifatli erlariga tegishli va h.k. Bundan tashqari, ko‘pchilik digitayzerlar raqamlash ishlarini etarli darajada aniq bajarishi uchun turli lupalar, aniq ko‘rsatkichli butlar, yoritiladigan nuqtalar bilan jihozlangan. Aniqlangan koordinatalar va berilgan maxsus mazmun to‘g‘ridanto‘g‘ri kompyuter xotirasiga yoki ma’lumotlarni saqlashning tashqi jamlovchilariga yozib boriladi. Qo‘lda digitallash texnologiyasi sermehnat va operatorning ancha qo‘l mehnatini talab qiladi, lekin u qator afzalliklarga ham ega. 1. Raqamlashning aniqligi juda yuqori (0,05 mm gacha). 2. Tasvirni qismlarga bo‘laklash imkoniyati bor, bu mavzuli karta tuzishda juda muxim. 3. Eski va o‘ta ifloslangan planli - kartografik materiallar bilan ham ishlash imkoniyati bor. 4. Tezda vektor shakldagi axborot olinadi va kompyuter dasturida bevosita foydalanilishi mumkin. 5. Usul nisbatan ancha arzon. Qo‘lda digitallash ishlari bajarilayotganda egri va to‘g‘ri chiziqlar opreator tomonidan alohida bosh nuqtasidan boshlab to oxirigacha yoki boshqa bir chiziq bilan tutashgan joyigacha chizib chiqiladi. Boshqa chiziqlarni chizish uchun ko‘rsatkich qo‘lda yana qayta o‘rnatiladi.

Avtomatik ravishda tasvirni o‘qish esa, ya’ni tasvirni raqamli ko‘rinishga keltirish elektron skanerli vositalar bilan bajariladi. Bunday uskuna skaner deyiladi. Skanerlar planshetli, rolikli va barabanli bo‘ladi. Qatorning kengligi atigi 5 mkm. Skanerlar ketma-ket grafikli hujjat tasvirni 1 qatorga joylaydi, shuning bilan 2 o‘lchovli fazo bir o‘lchovliga o‘zgartiriladi. O‘qilayotgan tasvir ustida harakatlanuvchi fotoko‘paytiruvchi va registrator koordinatalari bilan bog‘langan fotogolovka va fotokamera aylanuvchi barabanga maxkamlanib quyilgan. Elektron tizimning impulsi ikkilamchi kodda qabul qilinadi - chizmaning oq hoshiyasiga - 0, qorasiga esa – 1 raqami beriladi (14-15-rasmlar). Skanerlar tiniqligiga qarab farqlanadilar, yani har bir dyuym tasvirda qancha nuqtalarni tanishiga qarab. Malakali mutahassislar uchun tiniqlik darajasi 1200 dan 600 dpi gacha bo‘lgan skanerdan foydalaniladilar. Bugungi kunda A4 dan to A0 formatgacha bo‘lgan planshetli skanerlarning turli formatlari ishlab chiqarilmoqda. Skanerga kartani yoki boshqa bir tasvirni joylashtirib, skanirlash jarayoni boshlanadi. Karta joylashgan shisha yuzaning ostida harakatlanuvchi kareta joylashgan, unga nur beruvchi va qabul qilish moslamasi joylashtirilgan. Qabul qilish moslamasi tasvirning har bir qatoridan qaytarilgan nurni kodlaydi. Skanirlash tugagandan keyin tasvir kompyuter monitorida ifodalanadi, uni o‘zgartirish, nashr qilish va tashqi jamlovchi disklarda saqlash mumkin. 14 -rasm. Skanerlar 15-rasm. Rolikli skanerlar

Skanerlarda tasvirning kerakli qismini skanirlash ham mumkin. Rolikli skanerlarda tasvir roliklar yordamida qo‘zg‘almas nur tarqatuvchi skanirlash vositasiga uzatiladi va tasvir skanerga olinadi. Planshetli va rolikli skanerlar ancha arzon va keng tarqalgan, ularni Contex, Vidar, Scangraphics, Hewlett Packard, Microtec va boshqa ko‘plab chet el korxonalari ishlab chiqarmoqda. Tasvirni nashr qilish bloki. Tasvirni EHM yordamida avtomatik uskunada nashr qilishga bag‘ishlangan dastlabki urinishlar oliy toifali, tez harakatlanuvchi alifbo– raqamli bosuvchi uskuna EHM bilan taminlangandan keyin amalga oshirildi. Bunday uskuna harflarni literlar bilan oddiy yozuv mashinkasi kabi bosar edi, ammo bosma uskunada tasvirni olish uchun suratni kodlash, tasvirni to‘q joylariga qalinroq harflarni och joylarga ochroq harf yoki xizmatchi belgilarni tanlash kerak edi (16-rasm). 16-rasm. Tasvirni nashr qilish bloki (tizimchasi) Natijada bir qancha hollarda etarli aniqlikdagi sxematik chizma yoki aniq suratlar olindi. Keyinroq o‘rta va kichik EHM sinfi uchun harf va raqamlari bir qancha qatordagi nuqtalardan to‘planadigan bosma uskunalar ishlab chiqarila boshlandi. Bunday bosma kallak 7 tadan 24 tagacha vertikal qatorlardan iborat igna qoziqchalardan tashkil topgan (17-rasm). 17-rasm. Mozaikali (matritsali) printerning ishlash prinsipi 1-qog‘oz, 2-bo‘yoqni uzatuvchi tasma, 3-igna

Kerakli vaqtlarda kompyuter buyrug‘iga binoan ignalar bilan qog‘ozga urib, qator yoqalab yurib bosmani amalga oshiradi. Bunday uskunalardan grafikli hujjatlarni nashr qilish uchun foydalansa bo‘ladi. Agar qoziqchalar bir-biridan 0,2-0,3 mm masofada joylashgan bo‘lsa, chizmalar qo‘polroq chiqadi, lekin ko‘p hollarda bunday sifat ham foydalanuvchini qoniqtiradi. Bu turdagi bosma uskunalar mozaikali (matritsali) printer, deb yuritila boshlandi (ingl. Rrint - bosma) (18-rasm). 18-rasm. Elektrostatik bosma uskunaning ishlash chizmasi. 1-qog‘oz ruloni, 2-qog‘oz tasma, 3-elektrodlar, 4-bo‘yovchi eritma, 5-qog‘oz uzatish moslamasi, 6-ortiqcha bo‘yoqning oqovasi, 7-bo‘yoq berish moslamasi Mozaikali bosma uskunalarning tezroq ishlashi uchun yuguruvchi kallak elektrodlarning qog‘oz tasmaga ko‘ndalang joylashtirilgan qo‘zg‘almas qatori bilan almashtirildi (19-rasm). Rangli tasma orqali mexanik zarblar o‘rniga qog‘ozga elektr impulslar bilan elektrodlar tasir etadi, bu qog‘oz maxsus tarkibli modda bilan shimdirilgan. Bu elektrokimyoviy (termokimyoviy) qog‘oz bo‘lib, unga elektrodlar tasir etganda elektrodlar yordamida berilgan zaryadlar shu qog‘ozda saqlanib nuqtalar qora yoki boshqa rangga bo‘yaladi. Elektrostatik uskunada zaryadlar uzoqroq surilib qog‘oz bo‘yovchi modda bilan tutashadi va bo‘yoq zarrachalari (qarama-qarshi zaryadli) uning elektrlangan nuqtalariga yopishadi. SHu yo‘l bilan tasvir tayyor bo‘ladi. Tasvir va matnlarni rastrli ro‘yxatga olishning katta imkoniyatlari elektronografik lazer printerlarning kashf etilishi bilan ochildi. U bilan bir vaqtning o‘zida qisqa vaqt ichida butun sahifani to‘la nashr qilish mumkin (3.12-rasm). Kichik lazer (1) har sekundda million marta mikroprotsessorlarni yoqib o‘chiradi. Bunda yorug‘lik nuri oltikarrali ko‘zgudan (2) qaytadi. Qaytgan nur bosma barabanning (3) yuzasini musbat zaryadlangan joyini neytrallashtiradi, natijada negativ tasvir hosil bo‘ladi.

19-rasm. Elektronografik (lazer) printerlarning ishlash chizmasi. 1 – Lazer, 2 – Ko‘zgu, 3 - Bosma baraban, 4 - Kukun changlatish uskunasi 5 - YAshirin tasvir, 6 – Qog‘oz, 7 – Tasvir, 8 - Issiqlik va bosim tasirida tasvirni mustahkamlash, 9 - Tayyor nushalar So‘ngra barabanning faqat neytral joylariga (5) yopishuvchi mayda musbat zaryadlangan kukun (4). Manfiy zaryadlangan qog‘oz (6) baraban bilan tortishib kukun kerakli tasvirni (7) yaratib, unga tortiladi va yopishadi. Keyin issiqlik va bosim tasirida tasvirning (8) mustahkamlanishi amalga oshadi. Bosma sikli shu tartibda yana takrorlanaveradi. Printerlar kichik formatli hujjatlarni (matnli hujjatlar, bir xil rangli chizmalar va h.k.) chiqarish uchun ishlatiladi. Afsuski, rangli kartalarni nashr qilishga asoslashgan lazerli printerlar juda qimmat turadi. Katta formatli rangli chizmalarni nashr qilish uchun plotterlar, deb ataluvchi uskunalardan foydalaniladi (ingl. Plot – kartani nashr qilish). Tasvirni qurish prinsipiga qarab vektorli yoki rastrli plotterlar farqlanadi. Vektorli plotterlarda yozuv elementi (oddiy ruchka, rapidograflar, flomasterlar) qog‘ozga nisbatan ma’lum yo‘nalishda harakatlanadigan va to‘g‘ri chiziq, aylanalar va h. k. lar ko‘rinishidagi vektorlarni chizadi. Rastrli plotterlarda tasvir qatorlar bo‘yicha ketma-ket shakllanadi. Bunda tasvirni chiqarish yo‘nalishi doimiy va o‘zgarmas qoladi. Vektorli plotterlarning mehnat unumdorligi past bo‘lganligi sababli, amalda hamma firmalar ularni ishlab chiqarishni to‘xtatganlar. SHunga qaramay plotterlarning bu turi yuqori aniqlikdagi ishlab chiqarishlarda (vektorli plotterlarni aniqligi rastrligiga nisbatan ancha yuqori) o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.

20-rasm. Oqimli (struyali) printerni tuzilishi 1 – qog‘oz, 2 - bosma kallak, 3 - siyoh eritmalari keladigan shlanglar, 4 - purkaluvchi moslamalar Rastrli texnologiyalar (elektrostatik, lazerli va termotexnologiyalar) ichida bosma uskunaning oqimli (struynaya) texnologiyali plotterlari alohida ajralib turadi (20-rasm). Bu turdagi uskunalar amalda plotter va printerlar o‘rtasidagi chegarani yo‘qotadi va kartografik mahsulotni nashr qilishda samarali ishlatilishi mumkin. Hozirgi paytda ular ―narx - ishlab chiqarish unumdorligi – sifatǁ ko‘rsatkichlari bo‘yicha ancha afzalliklarga ega bo‘lib, bu ko‘rsatkich kundan-kunga o‘sib bormoqda. Rangli elementlari ko‘p va o‘ta murakkab bo‘lgan karta va chizmalarni nashr qilishda oqimli (struyn ы y) plotterlardan ko‘ra perolilarini ishlab chiqarish ilgarilab ketdi. Bu turdagi uskunalarning bosma tizimi siyoh to‘ldirilgan kartridjlardan (monoxromatik ranglar uchun 1 ta kartridj, spektrning boshqa ranglari uchun 4 dan 6 tagacha) va oqimli kallaklardan iborat. Oqimli kallak ko‘pdan-ko‘p purkagichlardan iborat matritsa bo‘lib, ulardan qog‘ozga siyoh tomchilari otiladi. Oqimli bosmaning 2 turi mavjud: 1 – termik; 2 – pezoelektrik bosma. Termik bosmada isitish elementi o‘rnatilgan bo‘lib, u siyohni isitib tashqariga otilib chiquvchi bug‘ zarrachalarini xosil qiladi. Pezoelektrik bosmada pezokristal ishlatiladi, elektr toki tasirida o‘z shaklini o‘zgartiradi va siyohni otilishga majbur etadi. 21-rasm. Plotterning umumiy ko‘rinishi

Birinchi usulning kamchiligi siyohning asosiy bug‘ zarralaridan tashqari qo‘shimcha mayda zarrachalarining ham hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi, bu esa yuqori tiniqlikka (maksimal tiniqlik – 720 dp) erishishga halaqit beradi. Ikkinchi – bosma kallak usulidan foydalanilganda – bosma kallak siyohning sovuk tomchilarini ―otibǁ yuqori sifatli tasvirga erishish imkonini beradi (1800 dpi rara). Bayon etilgan ikkinchi usuldan texnologiyasi ancha qimmat va juda mayda rangli tasvir elementlarini hosil qilish zarur bo‘lganda foydalaniladi (21 - rasm). Pezoelektrik ipsimon oqimli bosmadan foydalanilganda o‘zaro farqlanuvchi ikki xil uskunalar sxemasi ishlatiladi. Birinchi xolda ipsimon oqimli kallak surilishi vaqtida siyoh otilishi faqatgina tasvirni yaratish kerak bo‘lgan joydagina sodir bo‘lib, qolgan joylarda kallak ―jimǁ turadi. Mazkur tizimning afzalligi va kamchiligi ham shundadir, chunki rangli tomchi o‘lchami belgilanmaydi va olinadigan tasvir esa bir muncha ―yoyilganǁ holda paydo bo‘ladi. Boshqa sxemada rangli mikrotomchilar uzluksiz otilganda ularning kerakli qismi qog‘ozga yopishib, tasvirni hosil qiladi, keraksiz qismi esa qaytaruvchi tizim orqali ―oqovagaǁ qaytariladi, bunday barcha forsunkalar bir nuqtaga yo‘naltirilgan (fokuslangan) bo‘ladi. SHuning uchun (ranglarni mexanik aralashtirish jarayonida) qog‘oz varag‘iga tasvirlash uchun maxsus rang uzatish ahamiyatli hisoblanadi, yani yuqori tiniqlik qobiliyatidan (2000 dpi) tashqari hosil qilinayotgan rangning raqamli kalibrovkasiga e’tibor beriladi. Aynan shu texnologiya asosida IRIS yoki IXIA (INTERGRAF, AQSH) barabanli ipsimon oqimli plotterlari ishlaydi. Ular A0 o‘lchamli formatda 1800 dpi tiniqlikka ega bo‘lgan ipsimon oqimli plotterning barabaniga nisbatan perpendikulyar yo‘nalishda harakatlangan kallakga ega. Bu uskunalarda bosma maxsus navli qog‘ozlarni talab qilmaydi va istalgan materialni (mato, qog‘oz, polimer plyonkalar va boshqalar) barabanga o‘rab bosma ishlarni bajarish mumkin. Bosish tizimi haqida gapirilganda, sifatli tasvirlashda plotterlarning tizimga ega ipsimon oqimli bo‘laklanadigan kartridjlari (siyoh turadigan idishlari) bo‘lishi zarur. Faqat shunday plotterlar, masalan, HEWLET PACCARD seriyali plotterlari va x.k. to‘liq rangli tasvirlarni normal ishlab berishni taminlaydi.

Bosmaning yuqori ish unumdorligi va tannarxining arzonlashishiga bir martalik kartridjlar o‘rniga siyohni uzluksiz o‘zatadigan tizimidan foydalanish maqsadga muvofiq. U katta hajmli siyohdondan (har bir rangi 50 ml dan) iborat bo‘lib, ulardagi bo‘yoq egiluvchan ingichka naychalar orqali ipsimon oqimli kallakka keladi. Siyohni uzluksiz uzatish tizim uskunaning tashqarisiga mahkamlangan yoki aloxida joylashgan bo‘ladi. Bu tizimning qulayligi shundaki, mabodo bosma ishni bajarilayotgan vaktida siyohlardan bitta ranggi tugab qolgan bo‘lsa, aynan shu rangli siyohni o‘z idishchasiga quyib, ishni tugatmasdan davom ettirish mumkin. Ipsimon oqimli texnologiyada ishlatiladigan siyohlar ikki sinfga – standart va ultrabinafsha nurlar va namlardan himoyalangan siyohlilariga bo‘linadi. Standart siyohlardan foydalanilganda tasvirlar atrof muxit tasiriga beriluvchan bo‘ladi, shuning uchun uni laminatsiya qilish majburiy. Uning afzalligi – arzon, ravshan va ko‘p rangligidadir. Ultrabinafsha nurlar va namlardan ximoyalangan siyohlar – bunda suyuq siyohlar o‘rniga qattiq bo‘yovchi moddalarning mayda zarrachalaridan iborat siyohlari ishlatiladi. Pigment zarrachalari oddiy bo‘yoqlarga qaraganda sekinroq rangsizlanadi, suvga chidamli, chunki qattiq bo‘yoqlar suvda erimaydi va faqat aralashgan holda uchraydi. Ko‘pchilik zamonaviy plotterlar rulonli qog‘oz uzatish moslamasi bilan jihozlangan, chunki u bo‘lmasa uzun tasvirlarni nashrlab bo‘lmaydi. Bu ham tasvir tannarhini arzonlashtirib, mehnat unumdorligini oshiradi. Avtomatik pichoq esa qog‘ozni kerakli joyida kesish ishini bajaradi. Turistik resurslar va baholashning majmuali yondashuvidan foydalanish Samarqand mintaqasining qadimdan «Buyuk Ipak yo‘li»ning markazida joylashganligi, uning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga zamin yaratganligi bilan birga, turli boy turistik resurslarga egaligi bilan ham xarakterlanadi. Hozirgi paytda turistik resurslar tabiiy, madaniy-tarixiy va ijtimoiy-iqtisodiy kabi ob’ektlarga bo‘linadi. Hududda turizmni shakllantirgan holda foydalanilayotgan turistik resurslarni baholash, uni rivojlantirish istiqbolini belgilashda asos bo‘lib hisoblanadi. Turistik resurslarning iqtisodiy bahosi turistik resurs turi, uning sifati, joylashuvi, foydalanish texnologiyasi hamda atrof-muhit holatiga bog‘liq. Bunday holda mintaqaning turistik resurslarini miqdor va sifat jihatdan baholash muhim ahamiyatga ega.

Miqdor jihatdan baholashda turistik faoliyatda foydalanish mumkin bo‘lgan turistik resurslar hisobi olinsa, sifat jihatdan baholashda ob’ektning ta’sirchanligi, ulug‘vorligi, joylashuvidagi qulaylik, atrof-muhit holati, tabiiy-rekreatsiya resurslarining o‘ziga jalb qilish qobiliyati e’tiborga olinadi. Mintaqa iqtisodiyotining holati va turizm infratuzilmasi ma’lumotlarini kiritish Turizm infratuzilmasi tushunchasi- turistlarning turistlik zaxiralaridan bemalol foydalanishini ta’minlovchi binolar tizimi, muxandislik va kommunikatsiya tarmoqlari, shu jumladan yo‘llar, turizmning turli xizmat ko‘rsatish korxonalari va ularni kerakli darajada ishlatish va ta’minlash tushuniladi. Bu avtomobil va temir yo‘llar, yo‘l harakatini, havo yo‘llarini, dengiz va daryo yo‘lari harakatini tartibga soluvchi, issiqlik, elektr va telefon aloqalari bilan ta’minlash va boshqa kommunikatsiya tizimlardir. Ma’lumki, turizm sohasida turistlik resurslari, yani tabiiy-iqlim, tarixiy-madaniy, ma’rifiy, ijtimoiy-maishiy turizm ob’ektlari bo‘lgan hududlarda kerakli infratuzilmani yaratish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Yo‘l qurilishi sohasini olib ko‘raylik. Albatta sayyohlar oddiy yo‘lovchilar emas. Yo‘llarning ravonligiga qarab ham sayyohlar oqimining oshishi yoki kamayishi mumkin. Yo‘llar, bozorlar mamlakatning iqtisodiy va madaniy ahvoli qay darajada rivojlanganidan dalolat beradi. Turist-avvalo dam oluvchi bo‘lib, unga ko‘rsatiladigan xizmatlar iste’mol-chisi ekanligini unutmasligimiz lozim. Bular nafaqat avtomobil yo‘llari, shuningdek, temir yo‘llarga ham taa’luqlidir. Vokzal va poezd relslaridan tortib, uning ichidagi kommunikatsiya va muxandislik tarmoqlarining barchasi - turizm infratuzilmasining tarkibiy bir qismi xolos. Nafaqat avtomobil yoki temir yo‘llar, xatto turistlar uchun maxsus ajratilgan yo‘llar ham talab darajasida bo‘lmog‘i kerak. Mehmonxona va shunga tenglashtirilgan joylardagi kommunikatsiya va muxandislik tarmoqlarida ham muammolar bo‘lmasligi turizm sohasining yangi pog‘onalarga ko‘tarilishida o‘ziga xos o‘rinni egallaydi. Bir tasavvur qilib ko‘raylik: issiqlik tarmog‘i ishlamaydigan, elektr tarmog‘i past, kanalizatsiya tarmog‘i bo‘lmagan yoki ichimlik suvi talab darajada bo‘lmagan mehmonxonalarda turistning bo‘lishi, bular va boshqalar turizm sohasining rivojlanishidagi kechiktirib bulmas va tezda xal qilinishi zarur bo‘lgan muammolardir.

Ayniqsa, olis, tog‘li joylar, yo‘l trassalari kabi hududlarda bu muammolarni hal etish katta kapital mablag‘ talab qiladi. Hozir respublikamizning avtomobillar qatnaydigan trassalarida shoh bekatlarning ahvoli xorijiy turistlarga xizmat ko‘rsatadigan darajada emas. Turist tezda hojatini chiqarib oladigan yoki zarur tibbiy yordam beriladigan ob’ektlarning yo‘qligi, achchiq bo‘lsa ham aytish kerak: turistlar xojatxonalari-yu boshqa karvonsaroylar qurilishi zamon talabi darajasida emas. Bir vaqtlar Buyuk ipak yo‘li o‘tgan joylardagi muhim maskanlarda karvonsaroylar bo‘lgan. Karvonsaroylar savdo karvonlari uchun hozirgi vaqtlardagi mehmonxonalar xo‘jaligi vazifasini o‘tagan. Unda karvonlar va savdogarlar tunaydigan xonalardan tortib, ichimlik suvi, ovqatlanish xizmati va boshqa xizmatlar (tabiblar, mashshoqlar, qo‘riqchilar) o‘z joyiga qo‘yilgan. YUrtimiz ko‘hna tarix va madaniyatga ega. Hozirda kanalizatsiya deb ataluvchi tarmoq bundan uch ming yil avval xizmat ko‘rsatganligini isbotlovchi dalillarni arxeologiya sohasi olimlarimiz tadqiqot ishlarida ko‘rsatib berishgan. Bu esa kommunikatsiya tarmoqlari, ichimlik suvi (sardobalar) maxsus quvurlar kulolchilik mahsulotlari sopol quvurlar orqali olib kelingan-ligidan daloldatdir. Mana shunday tarixiy, an’anaviy merosimizni yana tiklash, zamonaviy holatga keltirish ham bugungi kuning dolzarb masalasidir. Hozirgi paytda turizm infratuzilmasida bank va moliyaviy tashkilotlar - xizmatlarning o‘rni alohida. Turistlar sayohatda va dam olishda xilma-xil xizmat turlaridan foydalanishni xoxlaydilar. YA’ni, o‘z xohishi bo‘yicha biror narsa sotib olishni istashadi. Bunda ular ko‘ngil ochish uchun har kuni ko‘p miqdorda pul sarflashadi. Pulni ayniqsa, katta miqdordagi pulni ko‘tarib yurish, turistlarga noqulaylik va qiyinchiliklar tug‘diradi. Turistlarning katta miqdorda pulni olib yurishi o‘g‘rilarni, qaroqchi va tovlamachilarni va har-xil turdagi jinoyatchilarni jinoiy harakat qilishlariga olib keladi. Turizm sohasi tashkil topishi bilanoq, to‘g‘rilanishi va tartibga olinishi mumkin bo‘lgan xavfsiz pul bilan ta’minlash muammosi paydo bo‘ldi. Dastlab Tomas Kuk turizmni tashkil etishdagi ushbu muammoni hal etish bilan shug‘ullangan va turistlik faoliyatni tashkil etishning hamma tomonlarini o‘rganib chiqqan. Natijada, u yo‘l cheklarini ixtiro qilgan. Bu xavfsiz pul tizimi turizm maqsadida yaratilgan bo‘lib, uni butun dunyo banklarida bemalol mahalliy valyutaga almashtirish mumkin bo‘lgan.

Bir qancha vaqt o‘tib, bu tashabbusni Amerikan Ekspress firmasi o‘ziga qabul qildi. Turizm sohasidagi bu ikki gigant sug‘urta moliyaviy xizmatlar bo‘yicha etakchi korxonalarga aylandi. Keyinroq, plastik kartalar ixtiro qilindi. Viza, Amex, Diner Klub kabi dunyo miqyosidagi to‘lov tizimlari yaratildi. Ushbu to‘lov usullarining qo‘llanilishi bilan turistlarning o‘zlari bilan katta miqdorda pul olib yurishlari cheklandi. Barcha do‘konlar, restoranlar va boshqa turistlik markazlarning korxonalari kartalar bo‘yicha naqd pulsiz to‘lovlar qabul qila boshladilar. Axborot xizmati ham turizm infratuzilmasida turistlarga ham va uning tashkilotchilariga ham juda zarurdir. Turist sayohatga tayyorlanayotganda hamda sayohat vaqtida o‘zi boradigan joy haqida o‘sha mamlakat yoki boradigan hududning qonun-qoidalari, odatlari, mexmondo‘stligi haqidagi qo‘shimcha ma’lumotlarga, shuningdek, o‘sha joyning xaritasiga, transport magistrallari sxemasiga muhtoj bo‘ladi. Sayohat va turistlarning sarguzashtlari haqidagi ma’lumotlar ommabop va maxsus adabiyotlar ko‘rinishida chop etiladi va bu holat turistlarni sayohat qilishga chorlaydi. Zamonaviy turizmda bo‘lajak turistlarga bepul tarqatiladigan axborotlarni rang-barang ko‘rinishida chop etishga e’tibor qaratiladi. Turizm sohasi boshqa sohalarga qaraganda 35 marta ko‘p reklama qiladi. Hamma yirik turistlik markazlar turistlar va turizm xizmatlari uchun axborot CD ROM disklarini chop etadi. Turizm infratuzilmasini zamonaviy kompyuter xizmatisiz tasavvur etish qiyin. Tezkor axborot va so‘zlashuv, yangiliklardan xabardorlik turizmning yana bir jihatidir. Hozirgi turist internet, faks va boshqa zamonaviy texnika vositalaridan foydalanishi turizm infratuzilmasini qay darajada ekanligidan yana bir nishonadir. Zamonaviy elektron vositalari, shu jumladan, turistlik xizmatlar turistlik markazlar haqidagi ma’lumotlar joylashgan millionlab saytlarga ega bo‘lgan internet tarmoqlari nafaqat sayohat va turistlik agentliklarni tanlash, xattoki, tur sayohatning chiptalari, xizmatlar uchun to‘lovlarni ham oldindan tayinlab qo‘yish mumkin. Turizm tashkilotchilari axborot xizmatidan keng ko‘lamda foydalanadilar. Ular ham turistlik mahsulotni tashkil etayotganida maxsus yo‘l ko‘rsatkichlarini o‘rganadilar.

Kolumbs Press nashriyotida har ikki yilda qayta chop etiladigan dunyoga mashhur yo‘l ko‘rsatkich Vorld Travel Guide da 200 mamlakatning sxemalarini turistlik markazlarning va agentliklarning har xil kataloglari mamlakat va butun dunyo bo‘yicha transportning harakat jadvali chop etiladi. Samarqand viloyatidagi turistik resurslarni baholashning mezonlar to‘plami Ammo turistik resurslarga bo‘lgan talab va ulardan foydalanish darajasi hozirgacha past holda saqlanib qolmoqda. Buni sotsiologik so‘rov natijalari ham tasdiqlamoqda (5jadval). 5 -jadval. Samarqand viloyatidagi turistik resurslarga bo‘lgan talab va undan foydalanish darajasi Resurslar Mahalliy sayohatchil talabi Xorijiy a sayohatchila ning talabi Resur r salohi-y s Foydala- a nish daraja Rekreatsiya va ekologik turiz resurslari m past yuqori yuqor i past Madaniy va etnografik turizm resurslari o‘rta yuqori yuqor i past Tarixiy, me’moriy va arxeolog tanishuv resurslari o‘rta yuqori yuqor i o‘rta Diniy turizm resurslari yuqori yuqori yuqor i o‘rta Ekzotik muhit va har xil sarguzasht resurslari past o‘rta o‘rta past Servis sifati past yuqori past past Mazkur jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ko‘p turistik resurs turlarining salohiyati yuqori bo‘lsada, ulardan foydalanish darajasi pastligicha qolmoqda. Ayniqsa, ekologik, madaniy va etnografik turizm resurslaridan samarali foydalanishni tashkil etish bugungi kunning dolzarb masalasidir. Turizmni rivojlantirishda turistik resurslar samaradorligini baholash uchun ko‘rsatkichlar tizimidan foydalanish lozimligi asoslandi. Jahon amaliyotida samaradorlikni iqtisodiy jihatdan baholash masalasi ancha chuqur tadqiq qilingan.

Ammo, turizm sohasida samaradorlikni baholash usullari o‘ziga xos xususiyatga egaligi tufayli, bu masala oxirigacha hal qilingan emas. Hozirgi sharoitda turistlarga xizmat qiluvchi korxonalar (turfirmalar)ning tijorat faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan bevosita harajatlari hisobga olinadi, ammo amaliyotda turizmga xizmat qiladigan ko‘pgina sub’ektlarning, ya’ni turistik resurslarning harajatlari turfirmalar faoliyatini baholashda inobatga olinmaydi. Bular jumlasiga tarixiy, diniy, arxitektura va madaniy yodgorliklarni qayta ta’mirlash, ularni saqlab turish bilan bog‘liq bilvosita xarajatlar kiradi. Bular esa turizm samaradorligini hisoblashda inobatga olinmaydi. Biroq, ularga ketadigan xarajatlar mahalliy yoki davlat byudjeti tomonidan moliyalashtirilishi mumkin.

Adabiyotlar: 1. Трифонова Т.А. Геоинформационные системы и дистанционное зондирование в экологических исследованиях : учеб. пособие для студ. вузов / Т. А. Трифонова, И. В. Мищенко, А. Н. Краснощеков. – М.: Академ. Проект, 2005. - 350 с. 2. Морозов М.А. Информационные технологии в социально-культурном сервисе и туризме. Оргтехника. [Текст]: учебник для вузов по специальности "Социально-культурный сервис и туризм" / М. А. Морозов, Н. С. Морозова, М: Академия, 2006. – 240 с. 3. Александрова А.Ю. Международний туризм. Учебник. - М: «КНОРУС» 4. 2010. 464 с. 5. Чандра, А. М. Дистанционное зондирование и географические информационные системы / А. М. Чандра, С. К. Гош ; пер. с англ. А. В. Кирюшина. - М. : Техносфера, 2008. - 308 с. 6. Геоинформатика. Толковый словарь основных терминов // Ю.Б. Баранов, А.М. Берлянт, Е.Г. Капралов и др. — М.: ГИС-Ассоциация, 1999. — 7. 204 с. 8. Тухлиев И.С., Қудратов Ғ.Ҳ., Пардаев М.Қ. Туризмни режалаштириш. 9. Дарслик. - Т.: “Iqtisod-moliya”, 2010 й. 10. The use of Geographic Information Systems (GIS) in Canada's National Parks

Похожие

Turizmda veb va geoaxborot tizimi texnologiyalarining imkoniyatlari

Turistik salohiyatni rayonlashtirish

Geoaxborot tizimi texnologiyalarining xususiyatlari va turlari

Turistik rekreatsion xizmatlar sohasini pasportlashtirish

Belgili va grafikli axborotlarni kiritish vositalari