Axborot-kutubxona muassasalarini avtomatlashtirish - Информатика и ИТ - Рефераты

Axborot-kutubxona muassasalarini avtomatlashtirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

81 KB

Axborot-kutubxona muassasalarini avtomatlashtirish Reja: 1. Hozirgi kunda axborot-kutubxona muasasalarini avtomatlashtirish holati. 2. Avtomatlashtirilgan axborot-kutubxona tarkibi. 3. Axborot-kutubxonalarni avtomatlashtirish.

Hozirgi kunda axborot-kutubxona muassasalarini avtomatlashtirish holati Har qanday mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy yuksalishi, xususan, fan, ta’lim va madaniyat rivojidagi asosiy shartlardan biri turli sohalarga oid zarur axborotlarni tezkorlik bilan olish imkoniyatining mavjud bo‘lishidir. Bu maqsadga erishishda axborot-kutubxonalar faoliyatini yangi axborot texnologiyalari bilan qurollantirish katta ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, axborot-kutubxona faoliyatining asosiy jarayonlari: axborotlarni yig‘ish, ishlov berish, saqlash, qidirish va iste’molchilarga yetkazib berishga zamonaviy telekommunikatsiya kanallari vositasida elekt ron texnologiyalarni qo‘llash samarali natijalar beradi. XX asr oxirlaridan yuz bera boshlagan «axborot inqilobi» kutubxonalar faoliyatiga ham sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu ta’sir natijasida kutubxonalar borgan sari ko‘proq zamonaviy axborot texnologiyalari bilan ta’minlanib, axborot resurslari markazlariga aylanib bormoqda. Axborot-kutubxonalarda xizmat ko‘rsatish turlari ham keskin kengaydi: Internet tarmog‘idan foydalanish, axborot-tahliliy materiallarni jamlab berish, axborot-kutubxona kataloglarining elektron ko‘rinishi va to‘liq matnli ma’lumotlar bazalarini kitobxonlarga taqdim etish shular jumlasidandir. Kerakli axborotni olish uchun yangi axborot texnologiyalaridan foydalanilganda manbalarni qidirib topish imkoniyati yuz martalab oshadi. Telekommunikatsiya vositalarini qo‘llash esa axborot manbayining qanday masofada ekanligidan qat’i nazar, unga tezkorlik bilan ega bo‘lish imkoniyatini yaratadi. Bunday yangi turdagi axborot-kutubxonalar «elektron kutubxona», «virtual kutubxona», «avtomatlashtirilgan kutubxona» singari nomlar bilan atalmoqda. Avtomatlashtarilgan kutubxona (AK) – bu shunday kutubxonaki, uning funksiyasi, ayniqsa, axborot-kutubxona axborot xizmati, asosan, avtomatlashtirish (kompyuterlar, serverlar, tashkiliy-texnika vositalari, dasturiy komplekslar) va telekommunikatsiya vositalari yordamida amalga oshiriladi.

Avtomatlashtirilgan kutubxona (AK) tizimlarining rivoji axborot texnologiyalarining umumiy rivojini o‘zida to‘liq aks ettiradi. Kompyuter bajaradigan ishi va tarkibiga ko‘ra odatdagi kutubxonaga juda o‘xshab ketadi. Kompyuter texnologiyasida ishlatiladigan ba’zi bir atamalar, masalan, «boshlang‘ich modullar kutubxonasi», «katalog», «yuklanadigan modullar kutubxonasi» kabilar shular jumlasidandir. Shaxsiy kompyuter orqali iste’molchiga xizmat ko‘rsatish jarayoni ham kitobxonlarga kutubxonada ko‘rsatilayotgan xizmatga o‘xshab ketadi. Katalogdan ma’lumotlar qidirish, ma’lumotlarni saqlash jarayoni, kataloglashtirish ko‘rsatkichlarini tasniflash va boshqalar bir-biriga o‘xshash. Bularning hammasi axborot-kutubxona jarayonlarini avtomatlashtirish mumkinligini ko‘rsatadi. Ya’ni axborot-kutubxonadagi asosiy jarayonlar: ma’lumotlarni yig‘ish, saqlash, ishlov berish, qidirish va uzatishni to‘liq avtomatlashtirish mumkin. Axborot-kutubxonalarni avtomatlashtirish usullari joriy qilinmasidan avval ular faqat o‘zlarining kitobxonlariga xizmat qil- ganlar. Aniq bir kutubxonaga a’zo bo‘lgan kitobxon faqat shu ku tubxona axborot resursidan foydalana olgan, mazkur kutubxonada bo‘lmagan axborot resursidan faqat «kutubxonalararo abonement» orqali foydalanish mumkin bo‘lgan. Ammo har qanday nashrni ham «kutubxonalararo abonement» orqali jo‘natish oson ish emas. Nashrni bunday jo‘natish vaqt va mablag‘ talab qiladi. Kitobxonlarga xizmat ko‘rsatishda yana bir cheklash bor edi: kutubxonalar kitobxonlarga nashrlarni faqat odatdagi holatda (masalan, kitob shaklida) berishlari mumkin edi. Axborot-kutubxonalarda kompyuterlardan va Internetdan foydalanish yangi imkoniyatlarni yaratdi. Bu esa, o‘z navbatida, turli fizik tashuvchilardan (magnitli tasmalar, disklar, SD-ROMlar va boshqalardan) foydalangan holda elektron hujjatlarning keng tarqalishiga olib keldi. Bunda masofadan turib axborot olish va axborot uzatishning roli beqiyosdir. Kitobxonlarga xizmat ko‘rsatishning zamonaviy shakllarini o‘zlashtira borgan

axborot-kutubxonalar o‘z kuchlarini elektron hujjatlar va Internet resurslaridan foydalanishga yo‘naltirdilar. Bunday maqsadga erishish uchun bir qator huquqiy va texnologik masalalarni yechish va kutubxona ishi konsepsiyasini qayta ko‘rib chiqish zarur edi. Natijada «elektron kutubxona» atamasi paydo bo‘ldi. Elektron kutubxona yaratuvchilarga shu narsa aniq bo‘lib qoldiki, maqsadga erishish uchun manfaatdor tomonlar kuchlarini birlashtirishi zarur ekan. Natijada elektron kutubxonalar yaratish ishiga dastlab alohida tashkilotlar kirishgan bo‘lsa, so‘ngra bu ish milliy va xalqaro darajadagi ishga aylandi. Axborot-kutubxonalarni avtomatlashtirishga dastlab 60-yillarning o‘rtalaridan kirishildi. Kompyuterlarni kutubxonalar ishiga tatbiq qilish bibliografik ma’lumotlar bazasi va kutubxona kataloglarini yaratishdan boshlandi. Bu ishlar maxsus EHMlar asosida bajarildi. Mashina o‘qiy oladigan (MARC) kataloglarni va yagona kataloglar tarmog‘ini yaratish bo‘yicha dastlabki natijalar olindi. 70- yillarda kompyuterlarni aloqa kanallari orqali yagona tarmoqqa bog‘lash imkoni yaratildi. Bu esa, o‘z navbatida, bir kompyuterdagi bibliografik ma’lumotlar bazasidan ikkinchi kompyuter orqali foydalanishga sharoit tug‘dirdi. 80- yillarda shaxsiy kompyuterlarning paydo bo‘lishi bilan kutubxona tizimlarini yaratish va ularni keng tatbiq qilish real bo‘lib qoldi. 1967- yilda AQShdagi Ogayo shtati kollejlari va universitetlari rahbarlarining tashabbusi bilan Ogayo kollejlari kutubxona markazi – Ohio College Library Center (OCLC) tashkil qilindi. Bundan maqsad akademik universitetlarning kompyuter tizimlarini rivojlantirib, bibliografik resurslarni o‘zaro almashtirishga imkon yaratish edi. OCLCning birinchi idorasi Ogayo davlat universitetining bosh kutubxonasida, birinchi kompyuterlashtirilgan zal esa mazkur universitet tadqiqotlar markazida tashkil qilindi. OCLC va uning boshqa universitetlar bilan hamkorligi tezda rivojlandi. 1981- yilda korporatsiyaning rasmiy nomi OCLC – to‘g‘ri murojaat qiluvchi kutubxona markazi (Online Computer Library Center, Inc) deb o‘zgartirildi.

Bugungi kunda OCLC 63 mamlakatdagi 23 000 kutubxonaga xizmat qiladi. Elektron kutubxona g‘oyasi jahonning rivojlangan mamlakatlaridagi universitetlar va yirik kutubxonalarda u yoki bu yo‘sinda tatbiq qilinmoqda. Masalan, Yaponiyada yangi texnologiyalarni tatbiq qilish agentligi, Parlament milliy kutubxonasi, bir qator vazirliklar, 20 dan ortiq kutubxona va madaniy markazlar o‘z kuchlarini birlashtirib, «XXI asr kutubxonasi»ni yaratishga kirishganlar. Bir necha yil avval AQSh Kongressi kutubxonasi elektron kutubxona yaratish milliy dasturini amalga oshira boshladi. 1994- yildan boshlab AQShda NSF, DARPA va NASA tashabbusi bilan Digital Libraries initiative (DLI) elektron kutubxonalar bo‘yicha tadqiqot dasturi ish boshladi. Mazkur dastur rivojining 2- bosqichida, ya’ni 1998- yildan boshlab u yagona tarmoqlararo dasturga birlashtirildi. Bu dasturga Milliy tibbiyot kutubxonasi, AQSh Statistika agentligi, Milliy gumanitar fond, AQSh Milliy arxivi va boshqa federal agentliklar qo‘shildi. 1995- yildan boshlab Buyuk Britaniya milliy dasturi ELIB amal ga oshirildi. Bir qator mamlakatlar (Kanada, Germaniya va boshqalar)da elektron kutubxonalar tashkil etishga oid yaratilgan tarqoq loyihalar milliy va xalqaro loyihalarga aylana boshladi. Elektron kutubxonalar yaratish va ulardan foydalanishni maqsad qilgan bir qator loyihalar KES dasturi (Yevropa hamjamiyatining 4- dasturi) doirasida amalga oshirildi. Bugungi kunda elektron kutubxonalar yaratish va ulardan foydalanish «Informatsion jamiyat texnologiyalari» dasturi doirasida KES dasturiga kiritilgan. AQShda 80- yillarda elektron kutubxonalar (EK) yaratish bo‘yicha ish boshlangan bo‘lsa, bu ishga Buyuk Britaniyada 90- yil boshlarida kirishildi. Odatda, bunday ishlar loyihalarni amalga oshiruvchi kichik guruhlar tomonidan bajarilib, keyinchalik milliy dasturlar va xalqaro loyihalar darajasiga ko‘tariladi. Bunga misol sifatida «Katta yettilik» mamlakatlari tomonidan yaratish mo‘ljallanayotgan EKni keltirish mumkin. Bu loyihada qatnashish uchun Rossiya ham taklif etilgan. AQShdagi «DLI», Buyuk Britaniyadagi «ELIB» loyihalari ham

bunga misol bo‘la oladi. Germaniyada esa «CLOBAL-INFO» elektron kutubxona yaratishga kirishilgan. Yuqorida keltirilgan loyihalar davlat tomonidan yetarlicha moliyaviy ta’minotga egadir. Bu mamlakatlarda EK yaratish muammolarini yechish uchun turli investitsiyalar faol jalb qilinmoqda, jumladan, turli fondlar, manfaatdor xususiy kompaniyalar, xayriya tashkilotlari, alohida homiy shaxslar mablag‘lari bu ishga yo‘naltirilmoqda. Rossiyada ham EK yaratish bo‘yicha tajribalar yetarli. 1995- yildan boshlab elektron resurslar va ularning dasturiy-texnik ta’minotini yaratish bilan bog‘liq loyihalar (jumladan, Internet orqali) amalga oshirila boshlandi. Bu loyihalar bir qator davlat ilmiy-texnik dasturlari tomonidan qo‘llab-quvvatlandi. Masalan, «Fan va texnika bo‘yicha federal informatsion fond», «Rossiyani axborotlashtirish» dasturi. Rossiya Fan vazirligining maqsadli ilmiy-texnika dasturi «Fan va oliy maktab uchun milliy kompyuter tarmoqlari telekommunikatsiyasi» loyihasi qo‘llab quvvatlanmoqda. 1998- yili Rossiya fundamental tadqiqotlar fondi (RFTF) va Rossiya texnologik rivojlanish fondi (RTRF) tanlov e’lon qildi. Uning natijasiga ko‘ra, EK muammolarini yechish bo‘yicha loyihalar moliyalashtirila boshlandi. «Rossiya elektron kutubxonalari» tarmoqlararo dasturini amalga oshirish to‘g‘risida ham bir qator yechimlar bor. Mazkur dastur bu sohadagi boshqa loyihalar va dasturlar bilan birgalikda elektron axborot resurslarini yig‘ish, saqlash va ulardan samarali foydalanishga mo‘ljallangan. EK yaratishga yo‘naltirilgan xalqaro loyihalardan biri «Bibliotheca Universalis» hisoblanadi, bu loyiha bo‘yicha EKlarning global tarmog‘ini yaratish ko‘zda tutilgan. Mazkur loyiha «Katta yettilik» mamlakatlari tomonidan amalga oshirilayotgan ikki loyihaning biridir. 1995- yilda boshlangan bu loyiha ishida quyidagi mamlakatlar ishtirok etmoqda: – Fransiyadan Fransiya Madaniyat vazirligi va Fransiya Milliy kutubxonasi;

– Yaponiyadan Yaponiya Milliy kutubxonasi; – AQShdan Kongress kutubxonasi; – Buyuk Britaniyadan Britaniya kutubxonasi; – Germaniyadan Germaniya kutubxonasi; – Kanadadan Kanada Milliy kutubxonasi; – Italiyadan Davlat kutubxonasi. Elektron kutubxonalar yaratishda AQShdagi kutubxonalar va axborot markazlari, ayniqsa, faollik ko‘rsatmoqda. Loyihalar ichida salmoqlisi AQSh Kongressi kutubxonasi tomonidan amalga oshirilgan, 1995- yilda 15 ta yirik universitet kutubxonasini birlashtirgan Milliy elektron kutubxonalar federatsiyasi (NDLF) loyihasi, Milliy elektron kutubxona va Amerika xotirasi loyihalari hisoblanadi. AQShda bu sohada olib borilayotgan ishlar boshqa mamlakat larda ham shu yo‘nalishdagi tashabbuslar rivojiga turtki bo‘ldi. Shuning uchun ham ular o‘zlarining loyihalarida amerikalik kasbdoshlari tajribasiga ko‘proq tayanishlari tasodifiy emas. 1993- yili Avstraliya arxivlari, Avstraliya kutubx onalar kengashi, Axborot xizmatlarini saqlash bo‘yicha milliy agentlik va Tovushli kino bo‘yicha milliy arxiv hamkorlikda elektron materiallar ishlanmalari yaratishga tavsiyalar beruvchi ishchi organ tuzdilar. Bu sohadagi ishlar Avstraliya Federatsiyasining 100 yillik yubileyiga mo‘ljallangan «2001- yildagi Federatsiyaga yuzma-yuz» dasturiga kiritildi. 1995- yildan boshlab bu ishchi organ AQShning «Hujjatlarning saqlanishi va ulardan foydalanish bo‘yicha kompaniya» ishchi guruhi (CPA) va Ilmiy kutubxonalar guruhi (RLG) ishlaridan samarali foydalana boshladi. Hozirgi paytda bu ishchi organ «Elektron axborotlarni arxivlashtiruvchi ishchi guruhi» deb nom oldi. Yevropada Yevropa kengashi tomonidan juda ko‘p milliy va xalqaro loyihalar amalga oshirilmoqda. Bu yo‘nalishda olib borilayotgan ishlar diqqatga sazovordir. Bunda, ehtimol, Buyuk Britaniyaning ancha oldinga ketganligi bois bo‘lsa kerak, uning ELIB dasturi doirasiga 60 dan ortiq loyiha qamrab olingan.

O‘zbekistonda kutubxonalarni avtomatlashtirish ishlari 90- yillarning o‘rtalarida «Axborotlashtirish haqida»gi qonun va Milliy ilmiy-texnik axborotlar tarmog‘i yaratish bo‘yicha dastur qabul qilinishi bilan boshlandi. Kutubxonalarni avtomatlashtirish ishlari O‘zbekistan Respublikasi Fan va texnika davlat qo‘mitasi hamda Oliy va o‘rta maxsus talim vazirligi tomonidan qo‘llab quvvatlandi. Shundan so‘ng elektron kutubxonalar va kutubxona konsortsiumlari yaratish bo‘yicha dastlabki qadamlar qo‘yildi. Fanlar akademiyasining Asosiy kutubxonasida birinchi elektron kutubx ona ishga tushirildi. Namunaviy avtomatlashtirilgan kutubxona loyihasi ochiq jamiyat instituti ko‘mak jamg‘armasining granti asosida amalga oshirildi. Mazkur loyihada ko‘zda tutilgan maqsad: – kutubxona faoliyati bilan bog‘liq axborotlarni avtomatlashtirilgan holda qayta ishlashning barcha funksiyalarini namoyish etish va o‘rgatish; – kutubxonachilarni avtomatlashtirilgan kutubxonada ishlashga o‘rgatish uchun sharoit yaratish. Fanlar akademiyasining Asosiy kutubxonasi elFL Direct Project xalqaro loyihasi bo‘yicha Ochiq Jamiyat instituti ko‘mak jamg‘armasi orqali AQShdagi EBSCO Publishing kompaniyasining elektron ma’lumotlar bazasini oldi. Bu ma’lumotlar bazasida 3500 dan ortiq nomdagi yetakchi davriy nashrlarning annotatsiyali bibliografiyasi va to‘la matnli materiallari mavjud. EBSCO, ma’lumotl ar bazasidan tashqari axborotlarni Internet va SD disklardan qidirish imkonini beruvchi zamonaviy axborot qidiruv tizimi elFL Directni ham taqdim qiladi. Bu esa mutaxassislarga fan, madaniyat, tibbiyot va tijorat sohasida Jahonda erishilayotgan yutuqlar haqidagi ma’lumotlarni tezkorlik bilan olishlariga imkoniyat yaratadi. 2001- yilda O‘zbekistondagi 84 kutubxona EBSCO Publishing kompaniyasining elektron ma’lumotlar bazasiga obuna bo‘ldi. O‘zbekistonda respublika axborot infrastrukturasini rivojlantirishning istiqboldagi boshqa rejalari ham mavjuddir. Mamlakatda Internet tizimini yaratish bo‘yicha ishlar jadal sur’atlarda olib borilmoqda. Yetakchi vazirliklar va xalqaro fondlar kuchlarini birlashtiruvchi UzREN loyihasi Internet resurslaridan foydalanishni

arzonlashtiradi va, ayni paytda, axborot-kutubxonalar o‘z elektron resurslarini faollik bilan xalqaro tarmoqlar orqali jahon axborot resurslariga taqdim qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Avtomatlashtirilgan axborot-kutubxona tarkibi Har qanday axborot-kutubxona muassasa sifatida aniq bo‘limlardan tashkil topadi. Har bir bo‘lim bajaradigan ishlar avvaldan 237 belgilab qo‘yiladi. Bunda axborot-kutubxonaning bosh maqsa di kitobxonlarga kerakli adabiyotlarni berish va axborot xizmati ko‘rsatishdir. Agarda bu ishlardan biri bajarilmasa yoki chala bajarilsa, ish sifati pasayib ketadi, kutubxonachilarning faoliyat ko‘rsatishi qiyinlashadi, kitobxonlar esa kerakli axborotlarni tezda ololmaydilar, zarur xizmat turlaridan ham foydalana olishmaydi. Demak, axborot-kutubxona faoliyatining samaradorligi uning tarkibidagi bo‘limlarda ishning to‘g‘ri taqsimlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Avtomatlashtirilgan kutubxona (AK) – bu kutubxona ishini tashkil etishning ilg‘or shakli hisoblanadi. AK xizmat ko‘rsatish imkoniyatlarini kengaytirib, kitobxonl arga tezkorlik bilan xizmat ko‘rsatishni ta’minlaydi. Har qanday tizim shunday qismlardan iboratki, ularsiz tizim faoliyat ko‘rsata olmaydi. Agarda tizim qismlaridan biri bo‘lmasa yoki qoniqarsiz ishlasa, u holda tizim o‘z oldiga qo‘yilgan bosh vazifani bajara olmaydi. AK tizimining qismlari yoki uni tashkil etuvchilari nimalardan iborat? Tizim faoliyatini ta’minlab turuvchi quyidagi qismlarni ajratib ko‘rsatish mumkin: Til taminoti – AKda ishlatiladigan til vositalari majmuyi. TT o‘z ichiga atamalar, tushunchalar, yuqori darajadagi tillarni, kodlashtirish tillarini va bibliografik axborot tavsifini oladi. Axborot ta’minoti – axborot massivlari majmuyi, bibliografik axborotlar tasnifi va kodlashtirish, bibl iografii formatlar, ma’lumotlar bazasi.

Axborot va til ta’minotini bir-biridan ajratish mumkin emas. Bu ikkalasini axborot til ta’minoti sifatida birlashtirish mumkin. Texnik ta’minot – axborot-kutubxona jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirishga mo‘ljallangan texnik vositalar (shaxsiy kompyuterlar, orgtexn ika, serverlar, printerlar va h. k.) majmuyi. Axborot-kutubxonaning texnik ta’minoti o‘z ichiga texnik vositalar kompleksi (EHM, tashqi qurilmalar, terminallar, abonent punktlari, aloqa vositalari)ni oladi. Bu vositalar yordamida kutubxonada axborotlar yig‘iladi, saqlanadi, qayta ishlanadi, qidiriladi va uzatiladi. Bulardan tashqari, adabiyotlarni jo‘natish va qabul qilishga mo‘ljallangan texnik qurilmalar ham texnik ta’minot tarkibiga kiradi. Tashkiliy ta’minot – AKning tashkiliy tuzilishi va lavozimlar uchun yo‘riqnomalar majmuyini o‘z ichiga olgan va axborot-kutubxonaning bir maromda ishlashi uchun lozim bo‘lgan farmoyish va boshqa rasmiy hujjatlardir. Axborot-kutubxona tashkiliy tuzilmasi undagi turli bo‘limlarning faoliyatini (bir-biri bilan aloqasini) tartibga soladi. Bu esa AK tashkiliy masalalarini samarali hal qilishda muhim rol o‘ynaydi. Axborot-kutubxonada avtomatlashtirish vositalari paydo bo‘lishi bilan u yerda yangi (avtomatlashtirish, elektron kataloglashtir ish, kompyuterlashtirilgan zallarda kitobxonlarga xizmat ko‘rsatish va h. k.) bo‘limlar tashkil etiladi. Demak, axborot-kutubxona tashkiliy tarkibi o‘zgaradi. Axborot-kutubxona eng zamonaviy texnika vositalariga ega bo‘lishi mumkin, ammo mehnat to‘g‘ri tashkil etilmasa, bu texnika vositalarining asosiy funksiyalari bajarilmasligi mumkin. Kadrlar ta’minoti – AK faoliyatini yurituvchi xodimlar majmuyi, kadrlar malakasini turli ta’minot ko‘rinishlari (texnikaviy, axborot va dasturiy ta’minotlar)ga mos ravishda saqlab turishga mo‘ljallangan tadbirlar. Kadrlar ta’minoti yana kutubxonachilar tayyorlash va ularning malakasiini oshirish, AKdan foydalanishning zamonaviy usullarini o‘qitishni ham o‘z ichiga oladi. Kadrlar ta’minoti tashkiliy ta’minotning muhim qismidir. Axborot-kutubxonalarni avtomatlashtirish kutubxonac hilar xizmat vazifalari yo‘riqnomalariga jiddiy

tuzatishlar kiritish va kadrlar malakasini yangi texnologiyalar asosida oshirishni talab qiladi. Kadrlar ta’minoti o‘z xodimlaridan AK talablari va ehtiyojlari asosida ta’lim o lishni taqozo qiladi. Uslubiy va huquqiy ta’minot – AK faoliyati uchun zarur uslubiy ko‘rsatmalar, huquqiy va me’yoriy hujjatlar majmuyidir. AKning bu ta’minoti kutubxonachilar faoliyatini huquqiy jihatdan belgilab beradi. Uslubiy va huquqiy ta’minot kutubxonalar va unga yaqin sohalar (axborot texnologiyalari, Internet, elektron re surslar, axborotga ega bo‘lish huquqi va boshqalar)ni rivojlantirishga mo‘l jallangan hukumat qarorlarini o‘z ichiga oladi. Bu qonunlar jumlasiga «Axborot-kutubxona faoliyati to‘g‘risida»gi, «Majburiy nusxa haqida»gi, «Elektron kutubxonalarni rivojlantirish dasturi», «Respublikani axborotlashtirish dasturi», «Ma’lumotlar bazasi va dasturlar bo‘yicha mualliflik huquqi himoyasi to‘g‘risida»gi Qonun va boshqalar kiradi. Dasturiy ta’minot – axborot-kutubxona jarayonlarini avtomatlashtirishga mo‘ljallangan dasturiy vositalar majmuyi. Bunga AK tizimini tashkil qiluvchi dasturlar kiradi, ya’ni axborot qidiruv tizimi, shtrix kodlash tizimi. Iqtisodiy ta’minot – AKni moliyalashtiruvchi vositalar majmuyi. Bunga davlat tashkilotlaridan olinadigan mablag‘lar, davlat dasturlaridan ajratiladigan mablag‘lar va boshqalar kiradi. Iqtisodiy ta’minotga xalqaro va mahalliy fondlarning grantlarini ham qo‘shish mumkin. Axborot-kutubxonalarni avtomatlashtirish Axborot-kutubxonalarda avtomatlashtirish qo‘l mehnatini yengillashtirishga, avtomatlashgan tizimga o‘tishga, mehnat unumdorligini oshirishga, foydalanuvchilarning ehtiyojlarini to‘liq qondirishga yordam beradi. Ma’lumotlar bazasi. Har qanday texnologiyaning majburiy komponenti ma’lumotlar bazasidir. Avtomatlashtirilgan axborotkutubxonalarda ma’lumotlar bazasi o‘z ichida operatsion darajada ma’lumotlarga ishlov berish texnologiyasi

kabi axborot-kutubxonalar faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni to‘playdi. Ma’lumotlar bazasiga axborot boshqa muassasalardan tushishi mumkin. Mutaxassislar ma’lumotlar bazasi muhitida ishlash bo‘yicha asosiy texnologik operatsiyalarni egallagan bo‘lishlari zarur. Har kuni elektron pochta orqali yangi ma’lumotlar kelib tushishi mumkin. Ular bo‘yicha ma’lumotlar bazasining tegishli massivlariga har kuni tuzatishlar kiritib boriladi. Ma’lumotlar bazasidan axborot matnli protsessor, jadvalli protsessor, elektron pochta, kompyuter konferensiyalari kabi kompyuter ilovalari (dasturlari)ning kirishiga uzatiladi. Avtomatlashtirilgan axborot-kutubxonalarning istalgan kompyuter ilovasi mutaxassislariga bir-birlari va boshqa axborot-kutubxonalar bilan aloqa qilish imkonini beradi. Ma’lumotlar bazasidan olingan axborotlarni uzatish, ko‘paytirish, saqlash uchun kompyuterdan tashqari boshqa texnik vositalardan ham foydalanilish mumkin. Matnli protsessor – matnli hujjatlarni yaratish va ishlov ber ish uchun mo‘ljallangan amaliy dasturiy maxsul turidir. U so‘zlarni qo‘shish yoki olib tashlash, gaplar va xat boshilarini boshqa joyga ko‘chirish, format belgilash, matn elementlari va rejimlari bilan turli harakatlarni amalga oshirish imkoniyatini beradi. Hujjat tayyor bo‘lganida, xodim uni tashqi xotiraga yozib qo‘yadi, so‘ngra bosmadan chiqaradi va, zaruriyat bo‘lsa, kompyuter tarmog‘i bo‘yicha uzatadi. Shunday qilib, menejer ixtiyorida yozma kommunikatsiyaning samarali turi bo‘ladi. Matnli protsessor yordamida tayyorlangan xatlar va ma’ruzalarni muntazam olib turish menejerga axborot-kutubxonadagi vaziyatni doimo baholash imkonini beradi. Audiopochta. Bu pochta xabarlarni ovoz bilan yuborish uchun mo‘ljallangan. U elektron pochtaga o‘xshab ketadi, faqat farqi siz xabarlarni kompyuter klaviaturasi yordamida terib emas, balki telefon orqali uzatasiz. Yuborilgan xabarlarni ham xuddi shu tarzda telefon orqali olasiz. Tizim audio signallarni raqamli kodga va, aksincha, raqamli kodlarni audio signallarga o‘zgartirish uchun maxsus qurilmani, shuningdek, audioxabarlarni raqamli shaklda saqlash uchun kompyuterni o‘z ichiga oladi. Audiopochta ham tarmoqda amalga oshiriladi.

Audioxabarlarni uzatish pochtasidan muammolarni guruh bo‘lib hal qilish uchun muvaffaqiyatli foydalanish mumkin. Buning uchun xabar yuboruvchi qo‘shimcha tarzda ushbu xabar kimlarga mo‘ljallangan bo‘lsa, shu shaxslarning ro‘yxatini ko‘rsatishi zarur. Tizim barcha ko‘rsatilgan shaxslarga xabarni uzatish uchun ularga muntazam qo‘ng‘iroq qilib turadi. Audiopochtaning elektron pochtaga nisbatan asosiy afzalligi uning oddiyligida bo‘lib, undan foydalanishda xabarlarni klaviatura yordamida kiritib o‘tirish shart emas. Videokonferensiyalar. Ular ham audiokonferensiyalar qanday maqsadlarga mo‘ljallangan bo‘lsa, shunday maqsadlarga mo‘ljallangan, lekin bunda videoapparatura qo‘llaniladi. Ularni o‘tkazish ham kompyuter bo‘lishini talab etadi. Videokonferensiya jarayonida bir-biridan ancha uzoq masofada bo‘lgan uning ishtirokchilari televizor ekranida o‘zlarini va boshqa ishtirokchilarni ko‘rib turadilar. Televizion tasvir bilan bir vaqtda ovoz ham eshitilib turadi. Videokonferensiyalar transport va xizmat safari xarajatlarini ancha qisqartirish, o‘zaro fikr almashish, bevosita konferensiyada qatnashish imkonini beradi. Bu axborot-kutubxonalarda bunday konferensiyalarlarda muammoni hal qilishga hududiy jihatdan axborot-kutubxonadan ancha uzoqda joylashgan ko‘p sonli mutaxassislarni jalb etish imkoniyatini beradi. Videokonferensiyalarni tashkil etishning uchta konfiguratsiyasi eng keng tarqalgan: – bir tomonlama video va audioaloqa. Bu yerda video va audiosignallar faqat bir yo‘nalishda, masalan, loyiha rahbaridan ijrochilarga yo‘naltirilgan bo‘ladi; – bir tomonlama video va ikki tomonlama audioaloqa. Ikki tomonlama audioaloqa videotasvirlarni qabul qilib olayotgan konferensiya ishtirokchilariga videosignallarni yuborayotgan ishtirokchi bilan audioaxborot bilan almashinish imkonini beradi; – ikki tomonlama video va audioaloqa. Bu ancha qimmat aloqa turida konferensiyaning, odatda, bir xil maqomga ega bo‘lgan barcha ishtirokchilari o‘rtasida ikki tomonlama video va audialoqadan foydalaniladi.

Foydalanilgan adabiyotlar I. A. Karimov. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O‘zbekison, 2011. I. A. Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Respublika aholisining Axborot- kutubxona bilan ta’minlashni tashkil etish to‘g‘risida»gi PQ–381- sonli Qarori. 20- iyun 2006- yil. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011–2015- yillarda axborot- kommunikatsion texnologiyalari bazasida axborot-kutubxona va axborot-resurs xizmatlari sifatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ № 1487- sonli Qarori. 2011- yil 23- fevral. «O‘zbekiston Respublikasining «Axborot-kutubxona faoliyati to‘g‘risida»gi 2011- yil 13- apereldagi O‘RQ № 280- sonli Qonuni Axborot-kutubxona va axborot-resurs markazlari ishini tashkil qilish. Hujjatlar to‘plami. – T.: A. Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubx onasi nashriyoti, 2007. B. O. Mannonov, Y. O. Mannonov. Madaniy-ma’rifiy ishda texnika vositalaridan foydalanish. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. – T.: TuronIqbol, 2006. B. O. Mannonov. Madaniy-ma’rifiy muassasalarda texnika vositalaridan foydalanish. O‘quv qo‘llanma. – T., 2002. X. Akbarov. Kino-tele rejissura, montaj. O‘quv qo‘llanma. – T.: Ilm-Ziyo, 2007. V. L. Braydo. Ofis texnikasi – boshqarish va ish yuritish uchun. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma – T.: Mehnat, 2001. S. I. Rahmonqulova, F. Z. Roziyev. Vertual kutubxona. – T., 2000

Похожие

Axborot-kutubxona muassasalarida axborot-kutubxona texnologiyasidan foydalanishning uslubiy tavsifi

Axborot-kutubxona muassasalarilarida multimedia vositalari

Axborot-kutubxona muassasalarid axborot va ular bilan ishlash

Axborot-kutubxona muassasalarida zamonaviy proyeksion apparatlar

Axborot-kutubxona muassasalarida ovozli texnika vositalari