Ахборотни ўлчаш ва ифодалаш - Информатика и ИТ - Рефераты

Ахборотни ўлчаш ва ифодалаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

23.3310546875 KB

Ахборотни ўлчаш ва ифодалаш Режа: 1. Ахборот ва унинг хусусиятлари 2. Ахборотни таснифлаш ва белгилаш

Информатика фан ва соҳа сифатида ўзининг асосий заҳираси бўлган ахборотсиз мавжуд бўлмайди. Ахборотни жамиятнинг асосий стратегик заҳираси даражасида тушунган ҳолда, уни сифат ва миқдор жиҳатдан баҳолашни билиш керак. Бу йўналишда ахборот мавҳум тушунча бўлганлиги ва уни ҳар бир инсон ўзича талқин қилиши муносабати билан кўп муаммолар пайдо бўлади. Ахборот ва кийматлар Информатика атамаси лотинча infоrmatiо n сўзидан келиб чиқан бўлиб, тушунтириш, хабар қилиш, баён этиш маъноларини англатади. Ахборот кенг маънода умумилмий тушунча бўлиб, инсонлар ўртасида маълумотларни, жонли ва жонсиз табиат ҳамда инсонлар ва жихозлар ўртасидаги хабар (сигнал)ларни алмашувини билдиради. Кибернетика, сўнгра ҳисоблаш техникаси ва ахборотлаштиришнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши билан ахборот сўзи ўзининг дастлабки маъносини сақлаб қолган бўлсада, айни пайтда бир қатор янги маъноларга ҳам эга бўлди. Ахборот деганда биз қандайдир тизим ҳақида маълумотлар, далиллар, билимлар йигиндисини тушунамиз. Тизим ҳақидаги ахборот ёки кузатиш йўллари билан ёки ҳам табиий, ҳам моделли тажрибалар натижасида ёки мавҳум гипотетик тизимларни ўрганиш - мантиқий хулоса чиқариш асосида олиниши мумкин. Тажриба ўтказилгунча мавжуд бўлган ахборот априор, тажрибадан кейингиси - апостериор дейилади. У шунингдек тўгри ёки нотўгри бўлиши мумкин. Ахборот олиш жарёни кўпинча статистик хусусиятга эга бўлгани учун тизим ҳақидаги ахборот (айниқса мураккаби) детерминлашган ёки эҳтимоллашган ҳам бўлиши мумкин. Хозирги пайтда ахборотни қандай тушуниш ҳақидаги қуйидагича нуқтаи назарлар юзага келган: Ахборот - иқтисоднинг барча тармоқлари истеъмол этувчи заҳира бўлиб, энергетика ёки фойдали қазилмалар заҳиралари каби аҳамиятга эга. Жамият ривожлангани сари иқтисодиёт, фан. Техника, технология, маданият, санъат

тиббиёт кабиларнинг турли масалалари ҳақидаги мавжуд маълумотлар, ахборот заҳираларидан фойдаланишни ташкил этиш интеллектуал ва иқтисодий ҳаётга тобора кўпроқ таъсир кўрсатмоқда. Ахборот - фан ва техника ривожланиши натижалари хақидаги фан- техника маълумотлари, билимлари йигиндисидир. Бошқача айтганда, ахборот, мазкур талқинга биноан, фан-техника фаолияти ахборот хизмати тизимининг маҳсули ва “хом ашё”сидир. Ахборот - ахборот хизмати тизимларида фан-техника фаолияти ва турли соҳаларда кадрлар тайёрлашни шакллантирувчи маҳсулотлар йигиндисидир, яъни ахборот заҳираларини ишлаб чиқариш ва истеъмол этиш фақат жамиятнинг интеллектуал ҳаёти билан чекланади. Юқоридаги таърифларга асосланиб, ахборот тушунчасига қуйидагича таъриф бериш мумкин. Ахборот - атроф-муҳит объектлари ва ходисаларининг кўрсаткичлари, хусусиятлари ва ҳолатлари тўгрисида маълумотдир. Информатика фани ахборотни ходиса ва объектлар тўгрисидаги тушунчаларни ўзгартирувчи бир-бири билан богланган хабар, қиймат, тушунча асосида талқин этилади. Информатикада ахборотдан ташқари қиймат тушунчаси ҳам ишлатилади. Уларнинг бир-биридан фарқини кўрсатамиз. Кийматлар ёзилган белги ёки кузатишлар сифатида кўрилади. Улар қандайдир сабабларга кўра ишлатилмайди, фақат сақланади. Агар қийматни объект ва ходисалар тўгрисидан ноаниқ тушунчани ўзгартириш учун ишлатилса, у ҳолда қиймат ахборотга айланади. Демак, ишлатилаётган қийматлар ахборот бўлади. Мисол: Шаҳар ичида қатнайдиган автобуслар номерини ёзиб чиқинг ва уни дўстингизга кўрсатинг. Дўстингиз бу сонларни қандайдир қиймат сифатида қабул қилади. Агар сиз ҳар бир автобус номерининг қаторига қатнаш манзилгоҳлари ва даврини ёзиб қўйсангиз, бу қийматлар мазмунга эга бўлади ва дўстингиз учун у ахборотга айланади.

Ахборот билан ишлаётганда ҳар доим унинг манбаси ва истеъмолчиси бўлади. Манбадан истеъмолчига ахборотни етказиб бериш йўллари ва жараёнларини ахборот коммуникациялари деб аталади. Ахборот истеъмолчисига ахборотнинг адекватлик хусусияти (айнан мослиги) энг муҳими ҳисобланади. Ахборот адекватлиги - объект, жараён, ходисанинг ҳақиқий кўринишига у тўьрисида олинган ахборот ёрдамида яратилаётган образ (қиёфа)нинг маълум даражадаги муносиблигидир. Хаётда тўлиқ ахборот муносиблигига етиш мумкин эмас. Хар доим ноаниқлик даражаси бўлади. Инсоннинг қабул қилаётган қарорларини тўгрилиги, объект ва жараённинг ҳақиқий ҳолати тўгрисидаги ахборот адекватлик даражасига боглиқдир. Ахборот адекватлик шакллари Ахборот адекватлиги уч шаклда ифодаланади: семантик (маoноли), синтактик, прагматик (истеoмол). Семантик (маoноли) адекватлик . Ушбу шакл объект образи ва обектнинг ўзининг мувофиқлик даражасини белгилайди. Семантик адекватлик ахборот маъносининг мазмунини ҳисобга олади. Ушбу даражада ахборот ифода этадиган маълумотлар таҳлил қилинади, маъноси, мазмунини аниқлаш ва уни умумлаштирувчи маъноли алоқалар кўриб чиқилади. Ушбу шакл ахборотнинг хизмат қиладиган тушунча ва тасаввурларини шакллантиришга хизмат қилади. Синтактик адекватлик . У ахборотнинг шаклий-таркибий хусусиятини акс эттириб, унинг маъноси моҳиятига даҳлдор эмас. Синтактик даражада ахборот тури ва уни етказиб бериш воситаси узатиш ва қайта ишлаш тезлиги, ахборотни бериш кодлари ўлчамлари бу кодларнинг мукаммаллиги, қайта айлантириш аниқлиги ва ҳаказолар ҳисобга олинади. Фақат синтактик нуқтаи назардан қараладиган ахборот одатда маълумотлар, деб аталади. Чунки бунда ахборотнинг маъно томони аҳамиятга эга эмас. Ушбу шакл ахборотнинг

ташқи таркиби таркибий хусусиятларини, яъни унинг синтактик томонини идрок этишга кўмаклашади. Прагматик (истеoмол) адекватлик . Ушбу шакл ахборот ва ундан фойдаланувчининг муносабатини, ахборотнинг бошқариш мақсадларига мувофиқлигини ифодалайди. Ахборотнинг прагматик хусусиятлари фақатгина ахборот (обoект), фойдаланувчи ва бошқарув мақсадининг муштараклиги мавжуд бўлгандагина юзага келади. Прагматик адекватлик шакли истеъмолчи томонидан ўз мақсадига эришиш учун қарор қабул қилиш вақтида ахборотнинг қимматлиги, фойдалилиги билан боглиқдир. Адекватликнинг ушбу шакли ахборотдан амалиётда фойдаланиш, ахборот мақсади функциясининг тизими фаолияти билан бевосита боьлиқдир. Ахборот ўлчовлари Ахборотни ўлчаш учун икки кўрсаткич киритилган: ахборот миқдори I ва қийматлар ҳажми V. Бу кўрсаткичлар ахборот адекватлик шаклларида турли ифода ва талқинга эга. Хар бир шакл ўзига ҳос ахборот миқдорига ва қийматлар ҳажмига эга. Ахборотнинг синтактик ўлчови . Кийматлар ҳажми V хабарда белгилар (разряд) сони билан ўлчанади. Турли саноқ тизимларида бир разряд турлича узунликка эга бўлганлиги сабабли уларнинг қиймат ўлчов бирликлари ҳам ўзгаради:  икки саноқ тизимида ўлчов бирлиги - бит (икки разряд) (ахборотни ўлчов бирлиги сифатида, яoни 8 битдан иборат бўлаган “байт” ўлчов бирлиги ҳам ишлатилади);  ўнлик саноқ тизимида ўлчов бирлиги - дит ( ўнлик разряд). Ахборот миқдори I ни тизим ҳолатининг ноаниқлик тушунчаси (тизим энтропияси)ни кўриб чиқмасдан аниқлаб бўлмайди. Хабарнинг ихчамлик коэффициенти (даражаси) қуйидаги ифода билан кўрсатилади: Y I V , бу ерда 0 <Y<1.

Ахборотнинг семантик ўлчови. Ахборот маoносининг мазмунини ёки ахборотнинг миқдорини семантик даражада ўлчаш учун тезаурус ўлчовидан фойдаланилади. Бу ўлчов ахборотнинг семантик хусусиятларини фойдаланувчининг келган ҳабарни қабул қилиш қобилияти билан боьлайди. Бунинг учун фойдаланувчи тезаурус тушунчаси ишлатилади. Тезаурус - фойдаланувчи ёки тизим эга бўлган хабарлар тўпламидир. Семантик ахборотнинг миқдорини нисбий ўлчови сифатида мазмундорлик коэффициентини ишлатиш мумкин:C I V Ахборотнинг парагматик ўлчови . Бу ахборотнинг ўлчов бирлиги фойдаланувчи қўйган мақсадни эгаллаш учун керак бўлган ахборотнинг яроқлилиги билан ифодаланади. Парагматик ўлчов ҳам нисбий бўлиб, тизимда у ахборотни қайси тизимда ишлатишга боглиқдир. Ахборот сифати Ахборотдан фойдаланиш имконияти ва самарадорлиги унинг репрезентативлиги, мазмундорлиги, етарлилиги, актуаллиги, ўз вақтидалиги, аниқлиги, очиқлиги, ишонарлилиги, барқарорлиги каби асосий истеъмол сифат кўрсаткичлари билан боглиқдир. Уларни батафсил кўриб чиқамиз: Ахборотнинг репрезентативлиги - обoект хусусиятини адекват ифода этиш мақсадида ахборотни тўьри танлаш ва шакллантириш билан боьлиқдир. Ахборотнинг мазмундорлиги - семантик ҳажмини ифода этади. Ахборот мазмундорлиги ортиши билан ахборот тизимининг семантик ўтказиш қуввати ортади, чунки бир хилдаги маълумотларни олиш учун камроқ ҳажмда маълумотларни ўзгартириш талаб этилади. Ахборотнинг етарлилиги (тўлалиги) - қарор қабул қилиш учун минимал, лекин етарли таркибга эга эканлигини билдиради. Ахборотнинг тўлалиги тушунчаси унинг маъноси мазмуни (семантикаси) ва прагматикаси билан боьлиқдир. Тўгри қарор қабул қилиш учун етарли бўлмаган, худди

шунингдек ортиқча бўлган ахборот ҳам фойдаланувчининг қарор қабул қилиш самарадорлигини камайтиради. Ахборотниннг актуаллиги - ахборотдан фойдаланиш вақтида унинг бошқариш учун қимматлилиги сақланиб қолиши билан белгиланади ва унинг хусусиятлари ўзгариш динамикасига ҳамда ушбу ахборот пайдо бўлган вақтдан буён ўтган давр оралигига боглиқ бўлади. Ахборотнинг ўз вақтидалиги - ахборотнинг аввалдан белгилаб қўйилган вазифани ҳал этиш вақти билан келишилган вақтдан кечикмасдан олинганлигини билдиради. Ахборотнинг аниқлиги - олинаётган ахборотнинг объект, жараён, ҳодиса ва ҳоказоларнинг аниқ ҳолатига яқинлиги даражаси билан белгиланади. Ахборотнинг очиқлиги - фойдаланувчи ахборотни идроклаши учун уни олиш ва ўзгартириш жараёнларини бажариш йўллари билан амалга оширади. Мисол учун, ахборот тизимида ахборот фойдаланувчини ўзгартириши учун очиқ ва қулай шаклга айлантириб берилади. Бу ахборотнинг семантик шакли ва фойдаланувчининг тезаурусини мослаштириш йўли билан амалга оширилади. Ахборотнинг ишонарлилиги - ахборотнинг объектларини керакли аниқликда акс эттириш хусусияти билан белгиланади. Ахборот ишонарлилиги зарур аниқликда эҳтимоллар назарияси билан ўлчанади, яъни ахборот акс эттирган кўрсаткич унинг ҳақиқий қийматидан керакли аниқликда бўлиш эҳтимолини билдиради. Ахборотнинг барқарорлиги - ахборотнинг асос қилиб олинган маълумотлар аниқлигини бузмасдан ўзгаришларга таъсир қилишга қодирлигини акс эттиради. Ахборотнинг барқарорлиги айнан репрезентативлик ахборотни танлаш ва шакллантиришнинг танлаб олинган услубиётига боглиқдир. Ахборот сифатининг репрезентативлик, мазмундорлик, етарлилик, очиқлик, барқарорлик кўрсаткичлари тўлалигича ахборот тизимларини ишлаб чиқишнинг услубий даражасида белгиланади. Муҳимлик, ўз

вақтидалик, аниқлик ва ишонарлилик кўрсаткичлари ҳам кўп жиҳатдан услубий даражада белгиланади, бироқ, уларнинг миқдорларига тизимнинг ишлаш хусусиятлари, биринчи навбатда унинг мустахкамлигига жиддий таъсир кўрсатади. Бу жойда актуаллик ва аниқлик кўрсаткичлари тегишли равишда ўз вақтидалик ва ишонарлилик кўрсаткичлари билан чамбарчас боглиқдир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсагасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997. 2. Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т.: Шарқ, 1998. 3. Ғуломов С.С. ва бошқалар. Иқтисодий информатика: Олий ўқув юртларининг иқтисодиёт мутахассисликлари учун дарслик. Т.: Ўзбекистон, 1999. 4. Ғуломов С.С. Экономика ва информатика. Т.: Меҳнат, 1991.

Похожие

Ахборотни белгилаш

Ахборот ўлчовлари. Ахборотларни кодлаш ва физик ифодалаш усуллари

АБС да ахборотни кайта ишлаш технологик жараёни

Ҳисоблаш тизимларининг арифметик асослари саноқ тизими. Сонларни ЭҲМда ифодалаш усуллари

Диагностикалаш катталикларини ўлчаш усуллари, диагностикалаш моделлар