Ахборотни белгилаш - Информатика и ИТ - Рефераты

Ахборотни белгилаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87.22265625 KB

Ахбортни белгилаш Режа: 1. Ахборотни таснифлаш тизими 2. Ахборотни шартли белгилаш тизими 3. Ахборотни турли нишонлари бўйича таснифлаш

Ахборотни таснифлаш тизими Тасниф - муайян белгиларга мувофиқ объект (воқеа, жараён, тушунча)ларни синфлар бўйича тақсимланиш тизимидир. Объект дейилганда моддий ёки номоддий хусусиятга эга бўлган ҳар қандай буюм, жараён, воқеалар тушунилади. Таснифлаш тизими объектларни гуруҳлаш ва қатор умумий хусусиятларга эга муайян синфларни ажратиш имкониятини беради. Объектларни таснифлаш бир хил хусусиятларни ажратишга каратилган янги даражадаги гуруҳлаш жараёнидир. Тасниф объекти сифатида ахборотга нисбатан ажратилган синфлар ахборот объектлари деб аталади. Масалан, муайян олий ўқув юрти тўгрисидаги барча ахборотни умумий хусусиятга эга қуйидаги ахборот объектларига ажратиш мумкин: а) студентлар тўгрисидаги ахборотларни — "Студент" ахборот объекти сифатида; б) ўқитувчилар тўгрисидаги ахборотларни — "Ўқитувчи" ахборот объекти сифатида; в) факультетлар тўгрисидаги ахборотларни — "Факультет" ахборот объекти сифатида ва ҳоказо. Ахборот объекти хусусиятлари реквизитлар деб аталувчи ахборот кўрсаткичлари билан белгиланади. Реквизит - объект, жараён, ҳодисаларнинг муайян ҳусусиятларини ифода этувчи, мантиқан бўлинмас ахборот элементидир. Реквизитлар сўзлар ёки рақамлар билан ифодаланади. Реквизит-белги бошқариш объектининг сифат хусусиятини ифодалайди, реквизит-асослар алоҳида олинганда иқтисодий ҳает ҳодисаларини ҳар томонлама белгилаб бера олмайди. Шунинг учун уларни бирлаштириб, кўрсаткич хосил қилинади. Мисол учун, олий ўқув юрти кадрлар бўлимида ҳар бир студент тўгрисидаги ахборот бир хил реквизитлар орқали тартиблаштирилган ва акс эттирилган.

Чунончи, булар:  студентнинг фамилияси, исми, отасининг исми;  жинси;  тугилган йили;  тугилган жойи;  яшаш жойи;  ўқиётган факультети ва ҳоказолар. Ушбу реквизитларнинг ҳаммаси "Студент" ахборот объектининг хусусиятларини ифода этади. Хозирги вақтда давлат, тармоқ, минтақавий таснифлари ишлаб чиқилган ва қўлланилмоқда. Жумладан, саноат тармоқлари, жиҳозлар, касблар, ўлчов бирликлари, ҳаражат моддалари ва ҳоказолар тасниф қилинган. Классификатор - тасниф гуруҳ номи ва шартли белгилашнинг бир тизимга солинган жамланмасидир. Таснифлашда тасниф кўрсаткичи ва тасниф кўрсаткич қийматлари тушунчалари кенг кўламда ишлатилади. Улар объектларнинг бир-бирига ўхшашини ёки бир-биридан фарқини кўрсатиш учун хизмат қилади. Мисол: тасниф кўрсаткичи сифатида инсоннинг ёшини олиш мумкин, бу тасниф кўрсаткичи қийматлари сифатида эса учта қийматни кўрсатиш мумкин: 20 ёшгача, 20 дан 30 ёшгача, 30 ёшдан юқори. Бу мисолни бошқача ҳам кўриш мумкин: тасниф кўрсаткичи сифатида қуйидагиларни белгилаш мумкин: 20 ёшгача, 20 дан 30 ёшгача, 30 ёшдан юқори. Объектларни таснифлашда уч усулдан фойдаланилади: иерархия тизими, фасет тизими, дескриптор тизими. Бу тизимлар тасниф кўрсаткичларини турлича қўллаш стратегияси билан бир-биридан ажралиб туради. Куйида уларнинг асосий гоялари билан танишамиз.

Таснифлашнинг иерархия тизими Таснифлашнинг иерархия тизими қуйидаги тарзда тузилади (2.1-расм): 1* элементларнинг асос қилиб олинган тўплами 0-даражани ташкил этади ва синфлар (гуруҳлар)га танланган таснифлаш кўрсаткичларига боьлиқ равишда бўлинади. Бу гуруҳлар 1-даражани ташкил этади; 2* 1-даражали ҳар бир синф ўзига хос кўрсаткичларга эга бўлган кичик синфларга бўлинади. Улар 2-даражани ташкил этади; 3* 2-даражали ҳар бир синф худди шундай гуруҳларга бўлинади, бу гуруҳлар 3-даражани ташкил этади ва ҳоказо. 2.1- расм . Таснифлашнинг иерархия тизими Таснифлашнинг иерархия тизимида тартиб қаттиқ эканлигини назарда тутган ҳолда ишни бошлашдан аввал ундан кўзланган мақсадни , яъни синфларга бирлаштириладиган объектлар қандай хусусиятларга эга бўлиши лозимлигини аниқлаб олиш ва таснифлаш кўрсаткичларини танлашга алоҳида эътибор бериш керак . Таснифнинг иерархия тизимда хоҳлаган даражаги ҳар бир объект битта синфга киритилиши лозим . Бу танланган тасниф кўрсаткичининг аниқ қиймати билан белгиланади . Шундан сўнг ҳар бир янги синфда гуруҳлаш учун унинг ўз тасниф кўрсаткичларини ва қийматларини аниқлаш зарур . Шундай қилиб , тасниф белгиларини танлаш иерархиянинг кейинги босқичида гуруҳлаш учун зарур синфнинг семантик моҳиятига боглиқ .

Таснифлашнинг фасет тизими Таснифлашнинг фасет тизимида тасниф кўрсаткичлари бир - бирига боглиқ бўлмаган ҳолда танланади . Тасниф кўрсаткичлари фасетлар деб номланади . Хар бир фасет ( Ф i ) тасниф кўрсаткичининг бир хил қийматлар тўпламига эга . Бу қийматлар фасетда хохлаган тартибда жойлашган бўлиши мумкин . Мисол , ранг фасети қизил , оқ , яшил , қора , сариқ қийматларга эга . Факультет фасети қиймати факультетлар номларидан иборат. Олий таълим фасети қиймати бакалавриат ва магистратурадан иборат. Таснифнинг фасет тизими тузилмаси жадвал шаклида 2.2-расмда кўрсатилган. Устунларнинг номлари тасниф кўрсаткичларига мос келади ва улар Ф 1 , Ф 2 , Ф 3 ,..., Ф n деб номланган. Жадвалнинг қаторлари рақамлар билан тартибланган. Жадвалнинг ҳар бир катагида фасетнинг аниқ қиймати сақланади. Таснифлашда ҳар бир обoектга фасетдан қийматларни бериш амалга оширилади. Бунда ҳамма фасетларни ишлатиш шарт эмас. Хар бир объект учун тузилмавий формула асосида аниқ гуруҳлашган фасетлар кўрсатилади: K s =( Ф 1 , Ф 2 , ..., Ф i , ..., Ф n ), бу ерда, Ф i - i-фасет; n - фасетлар сони. Ф 1 Ф 2 Ф 3 ... Ф i ... Ф n 1      2      ...     к   2.2-расм. Таснифлашнинг фасет тизими Таснифлаш фасет тизимининг асосий афзалликлари унинг таркибий тузилмасининг мослашувчанлигидадир. Исталган фасетдаги ўзгаришлар қолганларига сезиларли таoсир қилмайди. Юқори мослашувчанлик таснифлаш тизимининг ечилаётган масалаларнинг ўзгарувчи ҳарактерига мувофиқлашувини таъминлайди. Таснифнинг дескриптор тизими

Ахборотларни қидириш, ташкил қилиш, ҳамда тезаурус (луьати) ларни олиб бориш учун дескриптор (тасвирлаш) тизими самарали ишлатиб келинмоқда. Бу тизим ахборот объектини тасвирлаш табиий тилга яқин бўлиб, кўпроқ кутубхона тизимида ишлатилади. Дескриптор таснифининг моҳияти қуйидагича: 4* бир ҳил турдаги объектлар ёки маълум соҳанинг тасвирлаш(таърифлаш) учун керак бўлган таянч сўз ва иборалар тўплами тузилади. Бу сўз ва ибораларда синонимлар ҳам бўлиши мумкин; 5* таянч сўз ва иборалар тўплами устидан тартибга тушириш жараёни ўтказилади, яъни синонимлар тўпламидан кўп ишлатиладиган бир ёки бир нечасини танланади. 6* танланган сўз ва иборалардан дескрипторлар лугати тузилади. Дескрипторлар ўртасида алоқа ўрнатилади. Бу алоқа ахборотни қидириш маконини кенгайтиради. Кўрсатилган алоқа уч кўринишга эга: 7* синонимли алоқа. Таянч сўзлар тўпламида синонимларни кўрсатади; 8* авлод-кўринишли алоқа. Кандайдир объектлар синфини юқори синфга таълуқлилигини акс эттиради; 9* ассоциативли алоқа. Умумий хусусиятга эга бўлган дескрипторларни бирлаштиради. Мисол. Синонимли алоқага: талаба-ўқувчи-ўрганувчи. Авлод- кўринишли алоқага: институт-факультет-кафедра. Ассоциативли алоқага: талаба-аттестация-профессор-ёзма иш. А хборотни шартли белгилаш тизими Шартли белгилаш тизими - объектларни шартли белгилаш қоидалари мажмуасидир.

Шартли белги ҳарф, рақам ва бошқа белгилар асосида тузилади. Белги қуйидагиларга эга: 10* узунликка - шарли белгидаги жойлар сонига; 11* тузилмага - шарли белгида тасниф кўрсаткичини белгилаш учун белгиларни тартибига. Объектга белги қўйиш жараёнини шартли белгилаш деб аталади. Шартли белгилаш тизими усуллари икки гуруҳга бўлинади (2.3-расм). 2.3-расм. Шартли белгилаш тизими усуллари Таснифли шартли белгилаш Таснифли шартли белгилаш объектларни таснифлаб бўлганидан кейин қўлланилади. Бу усул иккига бўлинади: Кетма - кет белгилаш иерархия таснифи тузилмаси учун ишлатилади. Усулнинг моҳияти қуйидагича: аввал 1- даражадаги гуруҳга белги тайинланади, кейин 2 - даражадаги, 3 - даражадаги ва х.о. Натижада белгилар тўплами ҳосил бўлади. Тўпламнинг қисми (разряди) ҳар бир даражадан ажратилган гуруҳни белгилайди. Кетма-кет белгилаш тизимининг афзалликлари ва камчиликлари иерархия тасниф тизимининг афзаллик ва камчиликларига тўгри келади. Параллел белгилаш фасет тасниф тизими учун ишлатилади. Усулнинг моҳияти қуйидагича: ҳар бир фасет алоҳида белгиланади, ҳар бир фасет қиймати учун белгидан маълум миқдорда разряд ажратилади. Параллел белгилаш тизимининг афзаллик ва камчиликлари фасет тасниф тизими афзаллик камчиликларига мос келади.

Рўйхатли шартли белгилаш Рўйхатли шартли белгилаш объектларни идентификация қилиш учун ишлатилади ва объектларни олдиндан таснифлашни талаб қилмайди. Бу усул ҳам иккига бўлинади: Тартибли белгилаш тизимида обoектларни кетма-кет натурал сонлар билан белгиланади. Бу усул обoектлар сони кўп бўлмаганда ишлатилади. Серияли - тартибли белгилаш тизимида дастлаб объектлар гуруҳга (серияга) ажратилади, гуруҳ ичида тартибли белгиланиб чиқилади. Бу усул гуруҳ сони кўп бўлмаганда ишлатилади. А хборотни турли нишонлари бўйича таснифлаш Бошқарув қарорларини қабул қилиш жараёни маълумотларнинг улкан оқимида зарур ахборотни кўриб чиқиш, таҳлил этиш ва оқилона фойдаланишни кўзда тутади. Ахборот танлаш анча меҳнат талаб қиладиган, демакки, қиммат турадиган жараён. Шунинг учун уни таснифлаш зарур (2.4- расм). 2.4-расм. Ахборотни таснифлаш.

Тасниф тизимини ахборотга қўллаш учун қуйидагича ёндашиш зарур: 1) ахборотни таҳлил қилиш тасниф ва қиёслаш воситалари асосида бўлиши керак; 2) тасниф асосига турли омил ва координат тизимлари қўйилиши лозим; 3) айрим омил ва координат тизимлари у ёки бу фарқларга асосланиши мумкин, масалан аниқ бир бозор ва товарларни билиш зарур; 4) таҳлилнинг моҳияти ва теранлиги аввало берилган ахборот тури ва хажмига боьлиқ. Ахборотни турли белгиларга қараб таснифлаш мумкин. 1. Ахборот олиш усули бўйича қуйидагиларга кўра таснифланади: а) тадқиқот давомида бевосита сўров ўтказиш орқали. Сўров почта ёки факс бўйича жўнатилган сўров варақалари ёрдамида, телефон сўзлашувлари ва шахсий суҳбат йўли билан олиб борилиши мумкин; б) даврий ва махсус адабиётларни ўрганиш орқали; в) маълумотларни телефакс ёки тайёрланган магнитли ташувчилар воситасида узатиш. Одатда бу ахборот махсус ахборот агентликлари сўрови бўйича амалга оширилади. Бундай ахборот у ёки бу муаммо ёки муҳитга мувофиклиги, шунингдек тўлақонлиги ва ишонарлилиги билан ажралиб туради. Маълумот ва хабарларни оптик дисклар (компакт дисклар)да узатиш сўнгги йилларда кенг оммалашди. Уларда нафақат матн, балки исталган бошқа видео ва аудио ахборот ёзув ҳам олиб борилади. 2. Кайта ишлаш усулига кўра маълумотлар бирламчи, иккиламчи, ҳосила, мантиқий хулоса ва якунларга бўлинади. Жумладан бошлангич ахборот одатда воқеликда юз берувчи жараёнларни кузатиш натижасида шаклланади ва қайта ишланмасдан қайд этилади. Иккиламчи ахборот ўз асосига кўра бирламчи маълумотларга таянади. Хосила ахборот дастлабки, иккиламчи ёки бошқа ахборотни қайта ишлаш натижасидир. Шу билан бирга, тадқиқотларда бошлангич ахборот сифатида режалаштириш, ҳисоб ва таҳлил вазифаларини ҳал этиш жараёнида олинган маълумотлар

келтирилади. Шу муносабат билан бошланьич ва ҳосила ахборотни унинг юзага келиши муҳити ва фойдаланиш нуқтаи назаридан кўриб чиқиш лозим. 3. Тадқиқот объект нуқтаи назаридан ахборот энг аввало ташқи макромуҳит таъсирини ҳисобга олган ҳолда маълумотлар базасини яратиш ва автоматлаштирилган маълумотлар банкларидан фойдаланиш учун анча асосланган йўналишни танлаш мақсадида бозор эҳтиёжи ва талабларини ўрганишга йўналтирилган. 4. Функционал вазифасига кўра ахборотни қуйидагича таснифлаш мумкин: а)янги товарларни ишлаб чиқариш ва сотишда бозорда фирманинг молиявий ва иқтисодий аҳволи қандай бўлишини очиб берувчи ахборот; б)бозорнинг аниқ сегментида рақобатчилар ҳолатини ифодаловчи ахборот. в)амалда эришилганига қараганда кўзланган натижадан четга чиқишни аниқлаш бўйича ахборот (четга чиқиш сабабларини белгилаш). Бу учала турлар баб-баравар муҳим, зеро улардан биргаликда фойдаланишгина фирма вазифаларини самарали ҳал этишни таъминлайди. Ахборотнинг биринчи тури - башорат қилиш ва режалаштириш функцияси билан; иккинчиси - ҳисоб-китоб функцияси; учинчиси - назорат ва таҳлил функиялари билан боьлиқдир. 5.Вазифасига кура ахборот маълумотнома, тавсиянома, меъёрий ва сигналли турларига бўлинади. Маълумотнома ахборот кўпроқ таништирувчи хусусиятга эга, объектларнинг қанча барқарорлиги белгиларини тавсифлайди ва маълумотномалар (справочниклар) тизими шаклида намоён бўлади. Хорижий маълумотнома ахборотини автоматлаштирилган маълумотлар банки орқали олиш мумкин, уларнинг сони йилдан-йилга узлуксиз кўпайиб бормоқда. Тавсиянома ахборот ўз навбатида босма нашрларда эълон қилинган ва тижорат маълумотлар базаларидаги маълумотлар таҳлилига асосланган махсус тадқиқотларни ўтказиш натижаларига кўра шаклланади.

Меъёрий ахборот асосан ишлаб чиқариш соҳасида шаклланади ва фойдаланилади. У ишлаб чиқаришнинг турли элементлари режали, миқдорий ўлчовини тавсифловчи илмий ва техник асосланган меъёрлар тизимини акс эттиради. Сигналли ахборот муҳитдаги обoектлар фактик ҳолатининг режасидан четга чиқиши пайдо бўлганда юзага келади. Четга чикиш сабаблари аниқлангандан сўнг уларни бартараф этиш тадбирлари кўрилади. 6. Тақдим этиш усулига кўра ахборот матн, жадвал, матрица, график ва динамик қаторларга бўлинади. Матн ахбороти энг кўп расмийлаштирил- гандир, шу боис уни қайта ишлаш учун хозирги пайтда гиперматн дастур тизими кўринишида махсус дастурий воситалар қўлланилмоқда. Бундай тизимлар матн ҳужжатлар маълумот базасини яратиш, юритиш ва фойдаланиш учун мўлжалланган. Жадвал ва матрица кўринишида такдим этиладиган ахборот асосан жадвалли процессорлар, шунингдек маълумот базаларини бошқариш тизими ёрдамида олинади. Бундан ташқари, бу дастурий воситалар махсус функциялар ёрдамида молиявий ва банк ҳисоб-китобларини бажаришга, мантиқ алгебра алгоритмлари, операцияларни тадқиқ этиш усуллари ва бошқаларни амалга оширишга имкон беради. Ахборотни график тасаввур этиш ахборот материалларидан келиб чиқадиган янги билимларни олишга, яъни кўплаб омиллар ўзаро таъсири таҳлилининг натижаси сифатида бозор жараёнлари ўсишини очиб беришга имкон яратади. Ўрганилаётган ҳодиса ўсиб боришини (динамикасини) акс эттирувчи, изчил жойлашган хронологик тартибдаги кўрсаткичлар аҳамиятини намоён этувчи динамик қаторлар кўринишида ахборотни такдим этиш муайян қизиқиш уйготади. Шу боис ҳар бир қатор уни қўллаш бўйича унча катта бўлмаган шарҳ билан берилади. Динамик қаторларда қимматли ахборот бўлади, бозорнинг муҳим қонуниятларини умумий ва хусусий ҳолларда акс эттиради. 7. Ахборот ўзининг барқарорлигига кўра ўзгарувчан, шартли-доимий ва доимийга бўлинади. Ўзгарувчан ахборот объектлар ишлашининг миқдорий

ва сифат хусусиятларини акс эттиради. Ўзгарувчан ахборот ички ишлаб чиқариш ва ташқи муҳитда рўй бераётган динамик ўзгаришларни ўзида акс эттиради. Шартли-доимий ва доимий ахборотлар муҳитнинг доимий ўлчамини акс эттиради, шу боис улар узоқ вақт мобайнида ўзгармас бўлиб қолади. Ахборотнинг таклиф этилган таснифи бошқариш объекти ахборот негизини оқилона шакллантиришга имкон беради.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсагасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997. 2. Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Т.: Шарқ, 1998. 3. Ғуломов С.С. ва бошқалар. Иқтисодий информатика: Олий ўқув юртларининг иқтисодиёт мутахассисликлари учун дарслик. Т.: Ўзбекистон, 1999. 4. Ғуломов С.С. Экономика ва информатика. Т.: Меҳнат, 1991.

Похожие

Ахборотни ўлчаш ва ифодалаш

АБС да ахборотни кайта ишлаш технологик жараёни

HTMLни белгилаш тили тўғрисида умумий тушунча

HTML ни белгилаш тили тугрисида умумий тушунча

Ахборот тизимларининг тузилмаси ва таснифи