Жиноий жавобгарликдан ва жазодан озод қилиш қоидаларини либераллаштириш масалалари - Юриспруденция - Рефераты

Жиноий жавобгарликдан ва жазодан озод қилиш қоидаларини либераллаштириш масалалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97 KB

Жиноий жавобгарликдан ва жазодан озод қилиш қоидаларини либераллаштириш масалалари Маълумки, жиноий жавобгарликдан ва жазодан озод қилиш жиноят ҳуқуқининг муҳим институтларидан бири ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг XII-XIII боблари 64-68, 69-76 моддаларида жиноий жазодан озод қилиш тўғрисидаги нормалар ўз ифодасини топган булиб, бунда Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг инсонпарварлик принципи намоён булади. Умумий қоидага кўра, жиноят содир қилган шахсни жиноий жавобгарликка тортиш унга жиноий жазо қўллашда ифодаланади. Жиноятларнинг қатъий рўйхати эса, Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси Махсус қисмида берилган. Шахсни жиноий жавобгарликка тортиш учун унинг ҳаракатида Жиноят кодекси махсус қисмининг у ёки бу моддасида назарда тутилган жиноятларнинг барча белгилари бўлган ва тергов материаллари орқали тўла аниқланган бўлиши керак. Ана шундагина шахс жиноий жавобгарликка тортилади. Бундай талаб Ўзбекистон Республикаси Конституциясида белгилаб қўйилган бўлиб, унинг 26- моддасида жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча, у айбдор ҳисобланмайди, дейилади. 1 Ўзбекистон Республикаси жиноят қонунининг инсонпарварлик ва одиллик принципи шундаки, оғир ёки ўта оғир жиноятни содир қилган ёхуд такроран жиноят содир қилган шахсларга нисбатан уларнинг айбига, жиноят туфайли етказилган зарарнинг миқдорига, субъектнинг шахсига қараб, жазо чорасини белгилаш билан бирга ижтимоий хавфи катта бўлмаган ёки унча оғир бўлмаган жиноятни биринчи марта содир этган шахсларга нисбатан, агар қонунда кўрсатилган асослар мавжуд бўлса, жиноий жавобгарликдан 1 Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси . – Тошкент, 2006. – 26-модда.

озод қилиниши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 7- моддасида: «Жазо ва бошқа ҳуқуқий таъсир чоралари жисмоний азоб бериш ёки инсон қадр-қимматини камситиш мақсадини кўзламайди», дейилади. Демак, бу моддада жиноят қонунининг инсонпарварлик тамойили белгиланган бўлиб, унда жисмоний азоб бериш ва инсон қадр-қимматини камситишга асосланмаган жиноий жавобгарликка тортиш ёки жиноий жавобгарликдан озод қилиб, бошқа ҳуқуқий таъсир чорасини қўллаш назарда тутилади. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов таъкидлаганидек, «жиноятчиликнинг олдини олиш, унга қарши курашиш самарадорлиги жазонинг оғирлиги ва шафқатсизлигига эмас, балки биринчи навбатда, қонунни бузган шахснинг жазонинг муқаррарлигини нечоғли англашига боғлиқ». 2 Жиноий жавбгарликдан ва жазодан озод қилиш институтлари бир- биридан тубдан фарқ қилади. Жумладан, жавобгарликдан озод қилиш – жиноят содир этган шахсни давлат томонидан унга нисбатан ҳукм чиқариш йўли билан жазолашдан воз кечиш бўлиб, суд томонидан айблов ҳукми чиқарилгунга қадар, жиноят ишини тугатишда намоён бўлади». Бу борада М.Ҳ. Рустамбоев томонидан янада аниқроқ тушунчалар келтирилиб, «жавобгарликдан озод этиш, ваколатли давлат органининг судлов ёки айбловини бекор қилиш, шунингдек жиноят содир этишда айбдор бўлган шахсга нисбатан давлат мажбурлов чорасини қўллашни бекор қилиш ҳақидаги акти» эканлиги тўғри таъкидланган. 1 Жиноий жавобгарликдан озод қилиш шахсни жиноий жавобгарликка тортилмай қўлланилади, жиноий жазодан озод қилиш эса жиноий жавобгарликка тортилгандан сўнг қўлланилиши мумкин. Демак, ҳали тайинланмаган жазодан озод қилиш мантиқий жиҳатдан жазодан озод қилиш ҳисобланмайди. Жазодан озод қилиш деганда, айнан суд ҳукми билан тайинланадиган жазодан озод қилиш назарда тутилади. 2 Каримов И.А. Адолат – қонун устуворлигида. // Халқ сўзи. 2001 йил 30 август. 1 Рустамбоев М.Ҳ. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексига шарҳлар.Умумий қисм. – Тошкент: Илм Зиё, 2006, 280-б.

Дарҳақиқат, жиноий жавобгарликдан озод қилишнинг муҳим шартларидан бири, жиноят содир этган шахсга жиноий жазо қўлламасдан ҳам ахлоқан тузатиш мумкин, деган хулосага келинса қўллаш мумкин. Ушбу ҳолда, муҳими, юқорида таъкидланганидек, шахс жазонинг муқаррарлигини англаши лозим. Шу ўринда таъкидлаш керак, жиноий жавобгарликдан ва жазодан озод қилиш институтини либераллаштириш жараёни ҳам ўзига хос тарихий илдизга эга. Ўзбекистон Республикасининг 1959 йилдаги Жиноят кодексида жиноий жавобгарликдан озод этиш институти амалдаги Жиноят кодексидан тубдан фарқ қилади. Жумладан, 1959 йилдаги Жиноят кодексида қуйидаги ҳолатлар жавобгарликдан озод қилишнинг турлари ҳисобланган: А) жиноий жавобгарликка тортиш муҳлатларининг ўтиши туфайли жиноий жавобгарликдан озод қилиш (ЖК 46- модда); Б) ишни тергов қилиш ёки судда кўриш даврида шароит ўзгариши туфайли, ҳаракат ижтимоий хавфлилик характерини йўқотган ёки ўша жиноят қилган шахс ижтимоий хавфли эмас, деб ҳисобланиши билан жиноий жавобгарликдан озод қилиш (ЖК 48-модда); В) айбдорни жамоат ташкилотларига кафилга бериб, жиноий жавобгарликдан озод қилиш (ЖК 49-модда); Г) ишни ўртоқлик судига бериб, жиноий жавобгарликдан озод қилиш (ЖК 49-1 моддаси); Д) Жиноий жавобгарликдан озод қилиб, маъмурий жавобгарликка тортиш (ЖК 48-1 моддаси). Юқоридан кўринадики, жиноий жавобгарликдан ва жазодан озод қилиш амалдаги жиноят кодексида ўзига хос хусусиятларга эга: - биринчидан, амалдаги Жиноят кодексида олдинги жиноят қонунларида мавжуд бўлмаган

жавобгарликдан ва жазодан озод қилиш тўғрисидаги янги қоидалар киритилди; - иккинчидан, амалдаги Жиноят кодексида жавобгарликдан ва жазодан озод этиш қоидалари бундай қарор қилишга ваколатли бўлган шахслар ва органлар доирасига кўра тубдан фарқ қилади. Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Жиноят кодексида жавобгарликдан озод қилишнинг қуйидаги турлари назарда тутилган: 1.Жавобгарликка тортиш муддатининг ўтиб кетганлиги муносабати билан жиноят учун жавобгарликдан озод қилиш. 2. Қилмиш ёки шахс ижтимоий хавфлилигини йўқотганлиги муносабати билан жавобгарликдан озод қилиш. 3. Айбдор ўз қилмишига чин кўнгилдан пушаймон бўлганлиги муносабати билан жавобгарликдан озод қилиш. 4. Ярашилганлиги муносабати билан жиноий жавобгарликдан озод қилиш. 5. Касаллик туфайли жавобгарликдан озод қилиш. 6. Амнистия акти асосида жавобгарликдан озод қилиш. Жазодан озод қилишнинг қуйидаги турлари назарда тутилган: 1) жазони ижро этиш муддати ўтиб кетганлиги муносабати билан жазодан озод қилиш; 2) айбдорни килмишига чин кўнгилдан пушаймон бўлганлиги муносабати билан жазодан озод қилиш; 3) шартли ҳукм қилиш; 4) жазони ўташдан муддатидан илгари шартли озод қилиш; 5) жазони енгилроғи билан алмаштириш; 6) касаллик ёки меҳнат қобилиятини йўқотганлиги оқибатида жазодан озод қилиш; 7) амнистия акти ёки авф этиш асосида жазодан озод қилиш.

Юқоридагилардан кўринадики, Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Жиноят кодексида олдинги қонунларга маълум бўлмаган жавобгарликдан озод қилишнинг янги турлари, жумладан, айбдорнинг чин кўнгилдан пушаймон бўлганлиги муносабати билан жавобгарликдан озод қилиш, шахснинг касаллиги туфайли жиноий жавобгарликдан озод қилиш, амнистия актига кўра жиноий жавобгарликдан озод қилиш масалалари тўғридан-тўғри жиноят қонунида ўз аксини топган. Жавобгарликдан озод қилишнинг ушбу турлари вояга етган ва вояга етмаганларга нисбатан бирдай қўлланилиши мумкин. Бу борада қуйидаги жиноят иши характерлидир. Дастлабки тергов томонидан Т. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 205-моддасининг 2–қисмида назарда тутилган жиноят содир этганликда айбланиб, иши судда кўрилган. Иш ҳолатларига кўра, Т. ва бошқа бир гуруҳ шахслар ўзаро жиноий тил бириктириб, бир қатор фирмаларга ўз мансабларини суистеъмол қилган ҳолда, кредитлар бериб, уларнинг фоизларини ўзлаштирганликда айбланган. Суд ушбу жиноят ишини кўриб, Т.нинг биринчи марта жиноят содир этганлиги, содир этган жинояти унча оғир бўлмаган жиноятлар туркумига кириши, иш бўйича зарарнинг йўқлиги, меҳнатга ҳалол муносабати ва содир қилган ишидан пушаймон эканлигини эътиборга олиб, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 66-моддасини қўллаган ҳолда, жавобгарликдан озод қилишни лозим деб топган. 1 Худди шундай, Самарқанд шаҳар суди томонидан Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 169-моддасининг 2-қисми «в, г» бандлари билан айбланган Х.А. ва Н.Р. ларнинг ишини суд мажлисида кўриб, уларга нисбатан ЖКнинг 66-моддасига кўра жавобгарликдан озод қилиш тўғрисида ажрим чиқарган. Иш ҳолатларига кўра, вояга етмаган Х.А. 2006 йилнинг 17 мартида соат 09.00 ларда ўзганинг мулкини яширин равишда талон-тарож қилиш 1 Самарқанд шаҳар судининг А.Т.га нисбатан 2002 йил 23 ноябрдаги Ажрими.

мақсадида, синфдошлари билан ўзаро тил бириктириб, металл гаражнинг орқа томонини очиб, у ердаги жами 60 000 сўмлик тўртта алюмин қозон, ишламайдиган ҳолатдаги битта мотор, гўшт қиймалагич ва бошқа жами 130 000 сўмлик нарсаларни ўғирлаб, воқеа жойидан яширинишган. Суд мажлисида вояга етмаган судланувчилар ўз айбларига тўла иқрор бўлганлар. Суд Х.А., Н.Р. ва Ш.О. томонидан унча оғир бўлмаган жиноят содир этилганлиги, ўз айбларига иқрор эканликлари, жиноятни очишда фаол ёрдам берганликлари, яшаш ва ўқиш жойидан ижобий тавсифланиши, жиноятни биринчи марта содир этганликларини эътиборга олиб, Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 66-моддасини қўллаган ҳолда, уларни жиноий жавобгарликдан озод қилган. 2 Шулар билан биргаликда жиноят қонунида вояга етмаганларга нисбатан қўлланиладиган жавобгарликдан ва жазодан озод этишнинг алоҳида қоидалари ишлаб чиқилган. Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунчилигида жавобгарликдан ва жазодан озод этиш фақат суднинг ваколатига тегишлидир. Жавобгарликдан ва жазодан озод этиш қоидаларини қўллашда содир этилган жиноятнинг ижтимоий хавфлилик даражаси, жиноятларнинг турлари, судланганлик, жиноят содир этган шахснинг хавфлилик даражаси, шахсга оид хусусиятлар, жазони ижро этиш мобайнида ички тартиб- қоидаларга риоя этганлик ва бошқа жиҳатлари эътиборга олиниши керак. Жиноий жазоларни либераллаштириш борасида олиб борилаётган фаолият халқимиз бой тарихи ва ҳуқуқий тажрибаси руҳиятидан келиб чиққан ҳолда юритилиб, жавобгарликдан озод этиш борсида жиддий янгилик бўлиб, амалдаги Жиноят кодекси 66-1 моддаси, яъни ярашганлигини муносабати билан жиноий жавобгарликдан озод қилишнинг киритилиши 2 Самарқанд шаҳар судининг 2006 йил 16 майдаги Х.А. ва бошқаларга нисбатан чиқарган Ажрими.

бўлиб, у шбу моддада назарда тутилган жиноятларни содир этган шахс, агар ўз айбига иқрор бўлса, жабрланувчи билан ярашса ва етказилган зарарни бартараф этса, жиноий жавобгарликдан озод этилиши мумкин. Томонлар ярашуви янги ҳуқуқий ҳодиса бўлишига қарамай, чуқур тарихий илдизга эга, ўзаро бағрикенглик (сабр-тоқатлик) ва фуқароларнинг бир-бирларини кечира олиш хусусияти миллий маънавиятимизга доимо хос бўлган. 1 Дастлаб ушбу қонун қабул қилинганда, фақат 26 та жиноят учун томонларнинг ярашганлиги муносабати билан жавобгарликдан озод этиш мумкин бўлса, жиноят қонунини либераллаштиришнинг сўнгги босқичларига кўра, эндиликда Жиноят кодексининг 31 та моддасидаги 42 та жиноят бўйича томонларнинг ярашганлиги муносабати билан жавобгарликдан озод қилиш мумкин. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Жиноят кодексига кўра, бугунги кунда қуйидаги жиноятлар учун ярашув институтини қўллаш мумкин: қасддан баданга ўртача оғир шикаст етказиш (ЖК 105-моддасининг 1-қисми), кучли руҳий ҳаяжонланиш натижасида қасддан баданга оғир ёки ўртача оғир шикаст етказиш (ЖК 106-моддаси), зарурий мудофаа чегарасидан четга чиқиб, қасддан баданга оғир шикаст етказиш (ЖК 107-моддаси), ижтимоий хавфли қилмиш содир этган шахсни ушлашнинг зарур чоралари чегарасидан четга чиқиб, баданга қасддан шикаст етказиш (108-модда), қасддан баданга енгил шикаст етказиш (ЖК109-модда), қийнаш (110-модданинг 1-қисми), эҳтиётсизликдан баданга ўртача оғир ёки оғир шикаст етказиш (ЖК 111-модда), таносил касаллигини тарқатиш (ЖК 113-модда 1 ва 2-қисмлар), аёлни ўз ҳомиласини сунъий равишда туширишга мажбурлаш (ЖК 115-модда), касб юзасидан ўз вазифаларини лозим даражада бажармаслик (ЖК 116-моддаси 1 ва 2-қисмлар), хавф остида қолдириш (ЖК 117-моддаси 1-қисми), аёлни жинсий алоқа қилишга мажбур этиш (ЖК 121- модда 1-қисми), вояга етмаган ёки меҳнатга лаёқатсиз шахсларни моддий таъминлашдан бўйин товлаш (ЖК 122-моддаси), ота-онани моддий таъминлашдан бўйин товлаш (ЖК 123-моддаси), фарзандликка олиш сирини 1 Таджиханов У. Шахс манфаатлари, жиноятчиликка қарши кураш сиёсатини янада эркинлаштириш асоси. //Халқ сўзи 2002 йил 8 январь.

ошкор қилиш (ЖК 125-моддаси 1-қисми), аёлни эрга тегишга мажбур қилиш ёки унинг эрга тегишига тўсқинлик қилиш (ЖК 136-моддаси), туҳмат (ЖК139-модда), ҳақорат қилиш (ЖК 140-моддасининг 1- ва 2-қисмлари), муаллифлик ёки ихтирочилик ҳуқуқларини бузиш (ЖК 149-моддаси), ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-тарож қилиш (ЖК 167-моддаси 1–қисм), фирибгарлик (ЖК 168-моддасининг 1-қисми), ўғрилик (ЖК 169- моддаси 1-қисми), алдаш ёки ишончни суиистеъмол қилиш йўли билан мулкий зарар етказиш (ЖК 170-моддаси 1 –қисми ва 2-қисм «б» ва «в» бандлари), мулкни қўриқлашга виждонсиз муносабатда бўлиш (ЖК 172- модда), мулкни қасддан нобуд қилиш ёки унга зарар етказиш (ЖК 173- моддаси 1-қисми), электр, иссиқлик энергияси, газ, водопроводдан фойдаланиш қоидаларини бузиш (ЖК 185-2 моддаси), рақобатчини обрўсизлантириш (ЖК 192-моддаси), темир йўл, денгиз, дарё ёки ҳаво транспортининг ҳаракати ёхуд улардан фойдаланиш хавфсизлиги қоидаларини бузиш (ЖК 260-моддаси 1-қисми), транспорт воситалари ҳаракати ёки улардан фойдаланиш хавфсизлиги қоидаларини бузиш (ЖК 266-моддаси 1-қисми), транспортнинг хавфсиз ишлашини таъминлашга доир қоидаларни бузиш (ЖК 268-моддаси 1-қисми), машиналарни бошқариш ёки улардан фойдаланиш қоидаларини бузиш (ЖК 298-моддаси 1-қисми). Таъкидлаш керакки, қонунда белгиланган ушбу жиноятлар доираси ярашув институтини қўллаш учун қатъий рўйхат бўлиб, суд амалиётида у кенгайтирилиб талқин қилиниши мумкин эмас, яъни 66-1 моддада назарда тутилмаган жиноят учун ушбу институтни қўллаш мумкин эмас, аммо шундай ҳолларда томонларнинг ярашганлиги қандай аҳамият касб этади, деган савол туғилади. Бундай ҳоллар, гарчи жиноий жавобгарликдан озод этишга асос бўлмаса-да, жабрланувчи билан айбдорнинг ярашганлиги, жиноят учун жазо тайинлашда эътиборга олиниши керак. Шу ўринда ярашув институтини қўллашнинг ҳуқуқий асослари тўғрисида тўхталиб ўтиш лозим. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси

66-1-моддасининг мазмунига кўра, ушбу қоидалар қуйидаги ҳолларда қўлланиши мумкин: -биринчидан, шахс томонидан Жиноят кодекси 66-1 моддасида назарда тутилган жиноятлардан бирининг содир этилиши; -иккинчидан, жиноятни содир этган шахс ўз айбига иқрор бўлиши; -учинчидан, жиноят содир этган шахс жабрланувчи билан ярашиб, етказилган зарарни бартараф этиши керак. Юқоридагилар билан бирга, ярашилганлиги муносабати билан жиноий жавобгарликдан озод этишнинг муҳим шартларидан бири, шахснинг муқаддам оғир ёки ўта оғир жиноятларни содир этганлик учун судланганлик ҳолати тугалланган ёки судланганлиги олиб ташланган бўлиши керак. Акс ҳолда бундай шахслар томонларнинг ярашилганлиги муносабати билан жиноий жавобгарликдан озод қилиниши мумкин эмас. Мазкур қонун қабул қилинганидан ҳозирги кунга қадар ярашув асосида 65 мингдан ортиқ шахс жиноий жавобгарликдан озод қилинган. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленуми қарорида таъкидланганидек, «… жиноят қонунчилигига ушбу институтнинг киритилиши жиноий ҳуқуқий муносабатларни эркинлаштиришда самарали восита бўлди. Мазкур институт жабрланувчининг ҳуқуқларини ишончли ҳимоя қилиш, республикада судланганлик ҳолатини камайтириш, жиноий жавобгарликдан озод қилиш институтининг кенгроқ қўлланилишига имкон яратди» 1 . Ярашилганлиги муносабати билан жиноий жавобгарликдан озод қилишнинг жиноят қонунига киритилиши, жиноят ҳуқуқи сиёсатида ҳам ҳуқуқий, ҳам амалий аҳамият касб этади. Жумладан, жиноят содир этган шахснинг ахлоқан тузалишида ва унинг тўғри йўлга киришида бу қоида ҳуқуқий аҳамият касб этади. 2 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг «Ярашув тўғрисидаги ишлар бўйича суд амалиёти ҳақида »ги 2002 йил 25 октябрдаги 27-сонли қарори. // Қарорлар тўплами. 2002. 2 Ахроров Б. Ярашганлик муносабати билан жиноий жавобгарликдан озод қилиш жиноят қонунчилигининг инсонпарварлик тамойилларидан бири. // «Суд –ҳуқуқ ислоҳоти: назария ва амалиёт» мавзусидаги халқаро илмий-амалий конференция материаллари. - Тошкент, 2001, 25-бет. 3 Мухтасар (шариат қонунларига қисқача шарҳ). – Т.: Чўлпон, 1994, 279-б.

Таъкидлаш керакки, жиноий жазоларни либераллаштириш борасида олиб борилаётган фаолият халқимиз бой тарихи ва ҳуқуқий тажрибаси руҳиятидан келиб чиққан ҳолда юритилмоқда. Ярашганик муносабати билан жавобгарликдан озод қилиш амалдаги ЖКга янгилик сифатида киритилган бўлса-да, давлатчилигимиз тарихида буни янгилик деб бўлмайди. Жумладан, мусулмон ҳуқуқий манбаларидан бири «Мухтасар»да «сулҳ», «иқрор» каби тушунчалар мавжуд бўлиб, «сулҳ ва келишиув шундайин аҳд (шартнома)ки, у жазони дафъ қилур». «Бировнинг бошини ёрганлиги ё қўлини синдирганлиги учун маълум миқдорда мол бериб, сулҳ келишув дуруст, ул жонга зарар етказувчи хоҳ билиб бўлсин, хоҳ билмай» 3 . Бундан кўриниб турибдики, шариатда ҳам ижтимоий хавфлилиги камроқ қилмишлар учун келишув борасида жазодан озод қилининган. Ёки бу борада Буюк Соҳибқирон Амир Темурнинг Амир Худойдоднинг сўзларини келтириб, «Агар душманинг бош уриб, паноҳингга келса, раҳм қилиб, яхшилик ва мурувват кўрсатгил» деган сўзларида ҳам кечириш маъносини кўриш мумкин. 1 Демак, бизнинг қонунларимизда шахснинг ўз айбига иқрор бўлганлиги, жиноят туфайли етказилган зарарни тўлиқ қоплаганлиги учун жиноий жавобгарликдан озод қилиш азал-азалдан муҳим аҳамият касб этиб келган. Юқоридагиларга кўра таъкидлаш керакки, «мазкур институтнинг жорий этилиши, халқимизнинг менталитети, бағрикенглиги ва кечиримли табиатига тўла-тўкис мос келадиган ҳолатдир». 2 Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов 2005 йил 28 январда Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузасида: «…ярашув институтининг жорий этилиши қонунийликни мустаҳкамлашда ижобий омил бўлди», деб тўғри таъкидлади. 3 1 Темур Тузуклари . – Тошкент: Ғафур Ғулом, 1991, 90-б. 2 Одилқориев Ҳ.Т. Суд-ҳуқуқий тзимини либералаштириш марралари. // «Отмена смертной казни в Узбекистане: либерализация исполнения уголовных наказаний». Материалы международной конференции. –Тошкент. 2008, 111 –б.

Дарҳақиқат, ярашув институтининг қонунда мустаҳкамланиши, жабрланувчининг ҳуқуқларини ишончли ҳимоялаш, жиноий жавобгарликдан озод этиш институтининг кенгроқ қўлланишига имконият яратди. Чунки муқаддам қонун чиқарувчи белгилаб берган процессуал муносабатларга жабрланувчининг иштироки чеклаб қўйилган эди. Жабрланувчига берилган бундай ҳуқуқ аҳолининг криминаллашуви даражаси пасайишига, судланганликнинг салбий оқибатлари камайишига, меҳр-мурувватлилик каби инсоний фазилатларнинг кенгроқ намоён этилишига олиб келмоқда. Бу борада судда кўрилган қуйидаги жиноят иши характерлидир: Р. Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 266-моддаси 1-қисми билан айбли деб топилган. Р. ўзига тегишли бўлган техник жиҳатдан соз ҳолда бўлган «ВАЗ-2101» русумли автомашинани ҳайдовчилик гувоҳномаси ва огоҳлантириш талони билан бошқариб келиб, йўл ҳаракати қоидаларининг 12.1-бандида кўрсатилган «ҳайдовчи ҳаракатини серқатновлигини, транспорт воситаси ва юкнинг хусусияти ҳамда ҳолатини, йўл ва об-ҳаво шароитини, шунингдек ҳаракатланиш йўналишидаги кўринишини ҳисобга олган ҳолда транспорт воситасини белгиланган тезликдан оширмасдан бошқариш лозим»лиги кўрсатилган бўлса-да, йўл ҳаракати қоидаларининг ушбу талабини кўпол равишда бузиб, бошқарувида бўлган автомашина чироқларини ўчириб қўйиб, бошқарувини йўқотиб, йўлнинг ўрта қисмида бўлган троллейбус қатнови учун мўлжалланган темир устунга бориб урилиб, йўл транспорт ҳодисасини содир этган, натижада йўловчи Г.Юсупова га ўрта оғирликдаги шикаст етказилишига сабабчи бўлган. Суд Р. ва жабрланувчи Г.Юсупова бир-бирлари билан ярашганликлари ҳамда ўрталарида ҳеч қандай моддий ва маънавий зарарлар йўқлигини, Р. муқаддам судланмаганлиги, ярашув тўрисидаги аризаларни ўз ихтиёрлари билан бераётганликларини, уларга четдан ҳеч қандай тазйиқ ўтказилмаганлигини инобатга олиб, ярашув тўғрисидаги суд баённомасини тасдиқлаб, Р.ни Ўзбекистон Республикаси ЖК 66-1 моддасига асосан жиноий

жавобгарликдан озод қилишни ва жиноят ишини ҳаракатдан тугатишни лозим топади. 1 Юқоридагиларга кўра, ярашув қоидаларини нг қўлланилиши асосида амалий жиҳатдан айбдор билан жабрланувчи ўртасида келишув амалга оширил ган , жабрланувчининг кўрган моддий ва маънавий зарари тўлиқ қопланиб, айбдорни жазолаш учун сарфланадиган давлат харажатлари тежаб қолин ган. Ярашув институти жиноий жавобгарликдан озод қилиш тури сифатида шахснинг айбдорлиги масаласини ҳал этмай туриб, жиноят ишларини тугатиш учун асос бўлади. Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши тўғрисидаги Қонуннинг ҳаётга татбиқ этилишини таъминлаш, бу борада аҳолининг ҳуқуқий маданиятини ошириш мақсадида, судлар ярашув тўғрисидаги ишларни кўришда суриштирув ёки дастлабки тергов даврида жабрланувчи (фуқаровий даъвогар), гумон қилинувчи, айбланувчи ва уларнинг қонуний вакилларига ярашув институтининг моҳиятини, Жиноят кодекси 66-1 моддасида назарда тутилган жиноий жавобгарликдан озод этиш асослари тушунтирилганлигига ва бу ҳақда тегишли баённома тузилганлигига эътибор қаратишлари лозим. 1 Таъкидлаш керакки, жиноят қонунчилигида ярашув институти билан бир қаторда инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш жараёнида амнистия акти институтининг ўрни беқиёсдир. Чунки амнистия актини қўллаш, мамлакатмизда кечиримлилик ва бағрикенглик каби инсонпарвар тамойилларга амал қилинаётганлигидан далолат беради. Аввало, шуни таъкидлаш керакки, «Амнистия» сўзи лотин тилидан олинган бўлиб, «унутиш», «кечириш» деган маъноларни билдиради. Демак, мамлакатимизда ушбу актни қўллаш асослари унинг асл маъносига тўғридан-тўғри мос келади, яъни амнистия актини қўллаш, давлатнинг жиноят содир этган шахсларга нисбатан кечиримли бўлишидан далолат беради. 1 Жиноят ишлари бўйича Самарқанд шаҳар судининг 1-287-09 сонли жиноят иши юзасидан Р.Ф. га нисбатан чиқарган Ажрими. 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг «Ярашув тўғрисидаги ишлар бўйича суд амалиёти ҳақида» ги 2002 йил 25 октябрдаги 27-сонли қарори. // Қарорлар тўплами, 2002, 4-банди.

Шахсни жиноий жавобгарликдан озод этишнинг бир тури сифатида амнистия акти 1991 йилдан 2004 йилга қадар Республика Президенти томонидан алоҳида фармон сифатида эълон қилинган бўлса, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 80-моддаси 10-бандига мувофиқ, 2005 йилдан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати мутлақ ваколатларига кириб, Республика Президентининг тақдимига кўра, қабул қилиниши назарда тутилган. Жиноий жавобгарликдан ва жазодан озод қилиш тизимида амнистия акти ўзига хос хусусиятларга эга. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорида таъкидланганидек, «амнистия акти маъмурий ҳуқуқбузарлик ёки жиноят содир этган муайян тоифа шахсларга нисбатан давлат томонидан кўрсатиладиган инсонпарварлик ифодаси бўлиб, бундан кўзланган мақсад, мазкур шахсларга нисбатан маъмурий ёки жиноят-ҳуқуқий таъсир чоралари қўлламаган ҳолда уларнинг ахлоқан тузалиши учун имконият бериш ёхуд бундай чоралар қўлланилган шахслар ҳолатини енгиллаштиришдир». 1 Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан буён мамлакатимизда 20 га яқин амнистия тўғрисидаги қарорлар қабул қилинган бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятга эга бўлган муайян ҳолатларни эътиборга олган ҳолда қабул қилинган. Одатда, уларнинг аксарият қисми Республика учун аҳамиятли бўлган тантанали ва байрам кунлари эълон қилинганлиги кўриш мумкин. Масалан, ЎзР Конституциясининг бир йиллиги муносабати билан авф этиш тўғрисида (ЎзР Президентининг 07.12.1993 й. ПФ-694-сон Фармони); ЎзР Мустақиллигининг уч йиллиги муносабати билан афв этиш тўғрисида (ЎзР Президентининг 19.08.1994 й. ПФ-936-сон Фармони); ЎзР Конституцияси қабул қилинганлигининг беш йиллиги муносабати билан амнистия тўғрисида (ЎзР Президентининг 03.12.1997 й. ПФ-1885-сон Фармони); ЎзР Конституцияси қабул қилинганлигининг олти 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Судининг «Судлар томонидан амнистия актларини қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида » 2006 йил 22 декабрдаги қарори.//Қарорлар тўплами. -Тошкент, 2007, 36-б. 1-банд.

йиллиги муносабати билан амнистия тўгрисида (ЎзР Президентининг 01.12.1998 й. ПФ-2150-сон Фармони); ЎзР Мустақиллиги эълон қилинганлигининг тўққиз йиллиги муносабати билан амнистия тўғрисида (ЎзР Президентининг 28.08.2000 й. ПФ-2707-сон Фармони); ЎзР Конституцияси қабул қилинганлигининг ўн икки йиллиги муносабати билан амнистия тўғрисида (ЎзР Президентининг 01.12.2004 й. ПФ-3515-сон Фармони); ЎзР Конституцияси қабул қилинганлигининг ўн уч йиллиги муносабати билан амнистия тўғрисида (ЎзР Олий Мажлис Сенатининг 02.12.2005 й. 106- I -сон Карори); ЎзР Конституцияси қабул қилинганлигининг ўн тўрт йиллиги муносабати билан амнистия тўғрисида" ЎзР Олий Мажлис Сенати Қарори (04.12.2006 й.); ЎзР Мустақиллиги эълон килинганлигининг ўн етти йиллиги муносабати билан амнистия тўғрисида (ЎзР Олий Мажлис Сенати 28.08.2008 й. 529- I -сон Карори) қарор ва фармонлар шулар жумласидандир. Амнистия актининг қўлланилиши натижасида қуйидаги ҳуқуқий оқибатлар келиб чиқиши мумкин: -жиноят содир қилган шахс жиноий жавобгарликдан ёки жиноий жазодан озод қилиниши; - тайинланган асосий ва қўшимча жазоларнинг камайтирилиши; - тайинланган жазонинг ўталмаган қисми енгилроғи билан алмаштирилиши; - тайинланган жазодан муддатидан илгари шартли равишда озод қилиш; - ижро этилмаган қўшимча жазодан озод қилиш; - илгари суд томонидан белгиланган жазони ўтаб бўлган шахслардан судланганликни олиб ташлаш каби ҳуқуқий оқибатларда намоён бўлади. Амнистия акти юридик моҳиятига кўра, номуайян шахслар доирасига қаратилган ҳужжат бўлса-да, бироқ уни қўллаш тўғрисидаги қарор ҳар бир шахсга нисбатан алоҳида қабул қилинади. Яъни амнистия акти кенг доирадаги шахсларга нисбатан чиқарилиб, уни қўллаш мумкин бўлган

шахсларнинг исм-шарифи кўрсатилмай, амнистия актининг ўзида қандай туркумдаги шахсларга нисбатан қўлланилиши мумкинлиги аниқ кўрсатилади Ўз навбатида, таъкидлаш керакки, амнистия актини қўллаш борасида кўпгина ҳуқуқшунослар турлича муносабат билдиришган. Уларнинг баъзи бирлари амнистия акти одиллик принципига зид эканлиги ва, шу жиҳатдан, нафақат суд-тергов амалиётида, балки жиноят қонунида ҳам ўз ўрнига эга бўлмаслиги кераклиги тўғрисида фикрлар билдиришган бўлса, 1 бошқалари амнистия институтини инкор қилган ҳолда, уни қўллаш доирасини қисқартиш лозимлиги тўғрисида фикрлар билдиришган. 2 Шунингдек, яна бир гуруҳ олимлар эса, амнистия тўғрисида салбий фикрларни билдириб, унинг қўлланилиши натижасида ашаддий жиноятчилар – қотиллар, босқинчилар, тажовузкорларнинг озодликка чиқиши ва бу эса жиноятчиликнинг ўсишига таъсир қилиш мумкинлиги билан изоҳлайдилар. 1 Ч. Беккарианинг фикрича, «жазо енгиллаштирилган сари жамиятда шафқат ва кечиримли бўлишга зарурат камайиб бораверади». 2 Олим суднинг адолатли бўлишини таъминлайдиган қонун ҳужжатларида кечиришга ўрин бўлмаслиги кераклиги тўғрисидаги фикрларни илгари суради. Бугунги кунда, албатта, бундай фикрларга билан қўшилиб бўлмайди. Шу ўринда таъкидлаш керакки, бизнинг давлатимизда қадим-қадимдан кечиримлик асосий қадриятлардан бири ҳисобланади, бу борада Ўзбекистон Республикасининг жиноят қонунчилигида амнистия актига кўра, жавобгарликдан ёхуд жазодан озод қилиш институтининг мустаҳкамланиши, ушбу азалий қадриятга амал қилиш ифодасидир. Суд томонидан М.Б. 2008 йил 8 майдаги жиноят ишлари бўйича Жиззах шаҳар судининг ҳукмига кўра Ўз Р ЖК 167-моддасининг 2-қисми «в,г» бандлари, 209-моддасининг 1-қисми билан айбдор деб топилиб, ҳар ойлик иш ҳақининг 20 фоизини давлат фойдасига ушлаб қолган ҳолда муддати 2 1 Сабанин С.И. Амнистия и помилование в уголовном законодательстве России.//Государство и право. 1995. №11. – С. 81. 2 Амнистия:благо или зло?// Юридический вестник.1992. №5. –С.12-13. 1 Наумов А.В. Уголовное право. Общая часть. Учебник. – Москва, 1996. – С.479-480. 2 Беккариа Ч . О преступлениях и наказаниях. – Москва, 1995. – С.243-244.

йилга ахлоқ тузатиш ишлари жазоси тайинланиб, ЖК 72-моддасига асосан тайинланган жазо шартли деб топилган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Сенатининг «Ўзбекистон Республикаси мустақиллиги эълон қилинганлигининг ўн етти йиллиги муносабати билан амнистия тўғрисида»ги қарори эълон қилинган бўлиб, М.Б. тайинланган жазодан озод қилинган. Иш ҳолатларидан кўринишича, М.Б. 5 нафар фарзанднинг онаси, олий маълумотли, муқаддам судланмаган. Шунингдек, М.Б. кўрсатилган жиноятларни 2008 йил 28 август кунига қадар, яъни «Амнистия тўғрисида»ги Қарор эълон қилингунига қадар содир этган бўлиб, ЖК 15-моддаси 2- қисмига кўра, у томонидан содир этилган жиноятлар ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятлар гуруҳига киради ва унга нисбатан амнистия актинии қўллашни истисно этадиган ҳолатлар мавжуд бўлмаган. 1 Худди шундай, суд томонидан Н.К. ҳам амнистия актига кўра, жиноий жавобгарликдан озод қилинган. Тергов томонидан Н. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 205-моддаси 2-қисми «а» банди ва 209-моддаси «а» билан айбли деб топилган. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг 2008 йил 28 августидаги «Ўзбекистон Республикаси мустақиллиги эълон қилинганлигининг ўн етти йиллиги муносабати билан амнистия тўғрисида»ги Қарорининг иккинчи бандида эҳтиётсизлик орқасида жиноят содир этган, шунингдек, биринчи марта ҳукм қилинган шахслар, агар улар ижтимоий хавфи катта бўлмаган ёки унча оғир бўлмаган жиноят содир этган бўлсалар, жазодан озод қилиниши кўрсатилган. Суд Н. нинг муқаддам судланмаганлигини, ушбу жиноятни амнистия акти эълон қилингунига қадар содир этганлигини ва унинг жиноий қилмиши 1 Жиноят ишлари бўйича Жиззах шаҳар судининг 2008 йил 8 майдаги М.Бўриевага нисбатан Ажрими.

амнистия акти таъсирига тушишлигини инобатга олиб, Н.К.нинг айблилик масаласини ҳал қилмасдан ишни тугатишни лозим топган. 2 Демак, Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Жиноят кодексида амнистия институтининг мустаҳкамланганлиги: - жиноят қонунининг инсонпарварлик принципини ўзида намоён қилади; - жиноий репрессияни иқтисод қилиш талабларига жавоб беради; 3 - ўзида кечиримлилик хусусиятини мужассамлаштириб, жиноят содир этган шахсга яна бир бор жамиятнинг нормал аъзоси сифатида қайтиш имконини беради; - судланганлик каби, жиноят-ҳуқуқий оқибатларнинг камайишига таъсир қилади; - ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан муҳим аҳамият касб этади. 1 Шу ўринда таъкидлаш керакки, амнистия актининг ҳақиқатда бозор иқтисодиёти муносабатларига асосланган бугунги кунда ижтимоий- иқтисодий жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга эканлигини инкор этиб бўлмайди. Бу борада амнистия акти тергов ҳибсхоналарида, жазони ижро этиш муассасаларида сақланаётган маҳкумларнинг тегишли лимитдан ошиб кетишининг олдини олишда ҳам муҳим аҳамият касб этади. Сир эмас, бугунги кунда ҳатто дунёнинг ривожланган мамлакатлари, жумладан, Францияда ҳам ушбу муаммо мавжуд. Мамлакатимизда суд ҳокимиятининг мустақиллигини мустаҳкамлашга қаратилган ислоҳотлар, судларнинг инсонлар ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилувчи орган сифатидаги аҳамиятини ошириш, умуман, суд-ҳуқуқ тизимини демократлаштириш учун зарурий ҳуқуқий базани яратиш ва мавжудларини такомиллаштириш мақсадида «Амнистия актини қўллаш тартиби такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг қабул қилиниши 2 Жиноят ишлари бўйича Самарқанд шаҳар судининг 1-181-09 сонли жиноят иши юзасидан чиқарган Ажрими. 3 Марогулова И. Амнистия и помилование:актуальные проблемы.//Уголовное право. 1997. №4. – С.55-58. 1 Ткачевский Ю.М. Курс уголовного право. Общая часть. – Т.2. – Москва, 2002. – С.271.

муҳим воқеа бўлди. Ушбу қонунга кўра, амнистия актини қўллаш фақат судларга тегишлидир. 2 Яъни Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг «Суднинг ваколатлари» номли 29-моддаси биринчи қисмига киритилган қўшимча билан судларга прокурорнинг амнистия актига асосан жиноят ишини қўзғатишни рад қилиш тўғрисидаги ёки жиноят ишини тугатиш тўғрисидаги ёхуд маҳкумни жазодан озод қилиш тўғрисидаги илтимосномасини кўриб чиқиш ваколати берилди. Бу эса, ўз навбатида, судлар жиноят учун адолатли жазо тайинловчи орган эмас, балки ушбу шахсларга нисбатан қўлланиладиган рағбатлантирувчи қоидаларнинг қўлланилишини адолатли таъминловчи органга айлантирилаётганлигидан далолатдир. Таъкидлаш керакки, ушбу қонун қабул қилингунига қадар, амнистия акти нафақат судлар, балки терговчи томонидан ҳам қўлланилиши мумкин эди. Қонуннинг асосий мақсади амнистия актини судга қадар иш юритиш ва жиноий жазоларни ижро этиш босқичида судлар томонидан қўллаш тартибининг янги механизмини процессуал жиҳатдан тартибга солиш қоидаларини белгилашдан иборат. Хусусан, амнистия актини қўллаш учун асослар мавжуд бўлган тақдирда, суриштирувчи, терговчи терговга қадар ўтказилган текширув материалларини ёки жиноят ишини қайси шахсга нисбатан амнистия актини қўллаш тўғрисидаги масала қўйилаётган бўлса, ўша шахснинг, гумон қилинувчининг, айбланувчининг аризаси ҳамда амнистия актига асосан жиноят ишини қўзғатишни рад қилиш ҳақида ёхуд жиноят ишини тугатиш тўғрисида судга илтимоснома киритиш ҳақидаги тақдимнома билан прокурорга юбориши талаб этилади. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, мазкур Қонун билан амнистия актини қўллашнинг холис орган – судлар ваколатига ўтказилиши, бир томондан, 2 Бу ҳақда қаранг: Ўзбекистон Республикасининг « Амнистия актинии қўллаш тартиби такомиллаштирилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида »ги Қонуни.// Халқ сўзи. 2008 йил 23 декабрь.

жиноят содир этган шахснинг амнистия актидек рағбатлантирувчи ҳужжатдан адолатли баҳраманд бўлишини таъминласа, иккинчи томондан, суд ҳокимияти мустақиллигини мустаҳкамлашга қаратилган ислоҳотларнинг ижтимоий ҳаётга татбиқ этилаётганлигининг ёрқин намунасидир. 1 Ўзбекистон Республикаси Жиноят қонунчилигида «жавобгарликдан ва жазодан озод озод қилиш» институтининг мустаҳкамланиши инсонпарварлик, қонунийлик, одиллик принципларининг ахамиятини сезиларли даражада оширганлигининг яққол ифодасидир. 1 Мухторов Н . Амнистия актини қўллашдаги янгиликлар. //Қалқон, 2009, №2, 2-4-б.

Похожие

Суд-хукук ислохатлари даврида Узбекистон Республикаси жиноят конунини либераллаштириш тушунчаси максади ва асосий йуналишлари

Вояга етмаганларнинг жавобгарлиги тўғрисидаги қоидаларни либераллаштириш

Жиноят учун жазо тайинлаш қоидаларини либераллаштириш

Йўл ҳаракати хавфсизлиги қоидаларини жиноий тарзда бузганлик ҳолларини тергов қилиш

Жиноят ва жиноятлар тушунчаси жиноий жавобгарлик асослари