Ўзбекистонда жамият иқтисодий тузилишининг конституциявий асослари - Юриспруденция - Рефераты

Ўзбекистонда жамият иқтисодий тузилишининг конституциявий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

149 KB

Ўзбекистонда жамият иқтисодий тузилишининг конституциявий асослари Режа : 1. Фуқаролик жамиятининг конституциявий асослари 2. Конституция ва жамиятнинг иқтисодий негизлари 3. Мулк шакллари, уларнинг объектлари, субъектлари ва муҳофаза қилинишнинг конституциявий асослари 4. Конституция ва мулкдор ҳуқуқлари 5. Давлат экологик сиёсатининг конституциявий асослари

1. Фуқаролик жамиятининг конституциявий асослари Ўзбекистон Республикаси Конституциясида муаззам умуминсоний қадриятлар теран ифодасини топди. Унда ўзбек давлатчилиги ривожланишининг тарихий тажрибасига таяниб, инсонпарвар, демократик ҳуқуқий давлатни шакллантириш бўйича муҳим вазифа белгиланди. Бугун Ўзбекистон халқи улуғ аждодларининг анъаналарини, урф- одатларини давом эттириб, тақдирини ўз қўлига олиб, қаддини ростлаб, эл- юртимизда осойишталик, барқарорликни, миллатлараро аҳилликни ва фуқароларнинг тотувлигини асраб-авайлаб яъни тарихий шароитда ўз келажагини қурмоқда, миллий давлатчилигини тикламоқда 1 . Ўзбекистон Республикасида инсонпарвар демократик ҳуқуқий давлат қуриш муҳим мақсадли вазифалардан бири бўлиб, у халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган нормалари асосида, тараққий топган давлатларнинг ҳуқуқий давлат қуришдаги тажрибаларидан етарли меъёрда фойдаланилиб, мамлакатимизда фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари таъминланган ҳолда амалга оширилади. Ривожланган фуқаролик жамияти бўлмаган жойда давлат ва шахс зиддияти ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларни бироз тенглаштириш тўғрисида гап ҳам бўлиши мумкин эмас. Қолаверса, ҳуқуқий давлатни ҳам ривожланган фуқаролик жамиятисиз тасаввур қилиш қийин. Чунки, пировард мақсадимиз ижтимоий йўналтирилган барқарор бозор иқтисодиётига асосланган кучли демократик ҳуқуқий давлатни ва фуқаролик жамиятини барпо этишдан иборатдир 2 . Биз фуқаролик жамиятини кенгроқ тасаввур этадиган бўлсак, демократия, қонун устуворлиги ва инсон ҳуқуқлари каби тушунчаларни бу ҳодисанинг белгиловчи категориялари дейиш мумкин. Ислоҳотларнинг амалиётдаги тадбиқи ана шу тушунчаларнинг назарий ишланмаларига асосланади. 1 Каримов И.А. Биздан озод ва обод ватан қ олсин. 2 том. -Т. : “Ўзбекистон”, 1996, 92 - бе т . 2 Каримов И.А. Кучли давлатдан кучли жамият сари. - Т. Шар қ . 1998. 49 - бет.

Фуқаролик жамияти ҳуқуқий давлатнинг негизи, бош заминидир. Фуқаролик жамиятининг моҳияти жамият ва давлат бажарадиган вазифалар тизимининг хилма-хиллиги билан белгиланади. Фақат кенг сиёсий , ижтимоий иқтисодий ҳуқуқларга эга бўлган шахсгина фуқаролик жамиятини ривожлантириши, бинобарин, унинг ривожланиш омили бўлиши мумкин. Зеро, фуқаролик жамиятининг айрим тамойиллари ўтмишда ўтган Шарқнинг буюк мутафаккирларимизнинг сиёсий-ҳуқуқий қарашларида ўз ифодасини топган. Уларнинг сиёсий-ҳуқуқий концепцияси ҳуқуқнинг сиёсий тартиботлардан устунлиги ҳақидаги ғоя билан йўғрилган. Бу борада IX-XI асрларнинг Муҳаммад ал-Хоразмий, Абу Наср Фаробий, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино сингари мутафаккирлари, файласуфлари, умуман, тараққийпарвар алломаларининг ғоялари алоҳида қизиқиш уйғотади. Уларнинг фикрича, бундай давлатнинг асосий вазифаси ўз фуқароларининг моддий аҳволини яхшилаш, тарбиялаш ҳақида ғамхўр бўлиш, адолат ўрнатиш, халқни маърифатли қилиш, эзгулик ва юксак маънавиятни тарқатиш, ўз фуқароларининг ҳаёти, соғлиги, шаъни, қадр- қиммати, мол-мулкини муҳофаза этиш, фан ривожи учун шароит яратиш, тартибот ва қонунчиликни таъминлаш, лавозимли шахслар фаолияти устидан назоратни амалга ошириш ва ҳоказолардан иборат. Фуқаролик жамияти - кишилар ўртасидаги объектив, ўзаро зарурий таъсир доираси бўлиб, унда ҳуқуқ ҳамда қонун устуворлиги асосида киши бир вақтнинг ўзида бошқа кишиларнинг мақсадларини амалга оширишга хизмат қилиш баробарида, ўз манфаатларини амалга оширади. Фуқаролик ҳолатини бирдамликнинг ижтимоий механизмларисиз тасаввур этиб бўлмайди. Зеро, улар инсон ва жамият муносабатларини уйғунлаштиради. Бинобарин, жамият - гуруҳнинг барча аъзолари учун муштарак бўлган диний эътиқод ҳамда ҳис-туйғуларнинг уюшган мажмуаси ҳамдирки, у жамоавийликнинг моҳиятини ташкил қилади. Бундан ташқари, у - ижтимоий муносабатлар орқали бирлашган турли ижтимоий вазифалар тизимидир.

Шундай қилиб, фуқаролик жамиятининг ривожланиши шахс манфаатларининг бошқа барча манфаатлардан устувор даражада ривожланиши билан боғлиқ, яъни бу "шахс-жамият-давлат"га оид конституциявий принципнинг амалий ифодасидир. Бундай ҳолат ҳуқуқсиз, мазкур манфаатларни қонунлар шаклида ифода этадиган ва ҳимоя қила оладиган ҳуқуқий давлатсиз мавжуд бўла олмайди. Ҳуқуқий давлат - инсон ҳуқуқларини амалий таъминлаш тамойилини бажаришга қодир идорадирки, у расмий ҳуқуқларни қайд этиш билангина чекланмайди, балки ана шу ҳуқуқларни кафолатлайди, уларни амалга ошириш воситаларини юзага чиқаради. Бундай давлатда халқ ҳокимияти ёки иродаси шахс манфаатларини амалга оширишнинг асосий йўналишларини акс эттириб, унинг мажмуаси миллий манфаатларни ташкил этувчи қатъий талабли бўлади. Инсон манфаатлари устувор жамиятда турли қатламларнинг эҳтиёжлари, манфаатлари ва қадриятларидан миллат манфаатлари таркиб топади. Шу асосда қонунлар, жамият ва давлат тартиботлари шаклланади, изчил ислоҳот сиёсати олиб борилади. Фуқаролик жамиятини инсон эркинлиги ва ҳуқуқлари тушунчасидан ажралган ҳолда тасаввур қилиб бўлмайди. Зеро, жамият айнан шулардан таркиб топади ва улар учун ўз тартиботларини ривожлантира боради. Фақат шундай ҳолдагина, айни пайтда, халқнинг ўз-ўзини бошқариши асосида иқтисодий эркинлиги, инсон ҳуқуқлари, шахс қадр-қиммати муайян мазмун билан бойийди, давлат эса тараққиётнинг илгарилаб бориши учун муайян омилга эга бўлади. Шунинг учун "мулкдорлар тоифасига кенг йўл очиш керак, токи у жамиятнинг етакчи харакатлантирувчи кучига, жамиятнинг масъул шахсига айлансин" 3 . Умуман олганда, инсон ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш - Асосий қомусимизнинг энг буюк мақсадидир. Конституциямизда инсон ҳуқуқ ва эркинликлари ғояси ўз-ўзидан пайдо бўлгани йўқ, балки Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларациясининг барча асосий ғоя ва қоидаларини 3 И.А. Каримов. Биз келажагимизни ўз қ ўлимиз билан қ урмо қ дамиз. -Т. : “Ўзбекистон” 2000, 159 - б ет.

ўзига сингдирганлиги билан ҳам аҳамиятлидир. Асосий қомусимизда эътироф этилган инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари ғояси кейинги вақтларда қабул қилинаётган қонунларда янада мустаҳкамланмоқда. Мамлакатимизда қурилаётган демократик ҳуқуқий давлат ва инсонпарвар фуқаролик жамияти мулк шаклларининг янги тизими, қудратли ишлаб чиқариш кучлари ва воситалари, илғор фан ва маданият барпо этиш, халқ фаравонлигини ошириш, такомиллаштириш, эркин шахсни ҳар томонлама камол топтиришга қўлай шароитлар вужудга келтираётган жамиятдир. Мустақиллик Ўзбекистон халқлари ҳаётида янги тарихий даврни бошлаб берди ва у Ўзбекистон Республикасининг Констуциясида ўзининг ҳуқуқий асосига қўйилди. Ўзбекистон Республикаси Х II чақириқ Олий Кенгашнинг Х I сессиясида 1992 йил 8 декабрда мустақил Ўзбекистон давлатининг Конституцияси қабул қилинди. Ўзбекистон халқи илк маротаба ўз давлат мустақиллигига эга бўлди ва бу буюк тарихий воқеа унинг Конституциясида тантанавор тарзда мустаҳкамлаб қўйилди. 2. Конституция ва жамиятнинг иқтисодий негизлари Ўзбекистон мустақилликка эришганидан сўнг, мулкчилик шакллари ўзгариши билан, инсоннинг иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқлари соҳасида бутунлай туб ўзгаришлар ясалди. Мамлакатимизда борпо этилаёган фуқаролик жамиятида инсон ҳуқуқ ва эркинликлари алоҳида эътироф этилган бўлиб, Конституциянинг 36-39 моддаларида унинг иқтисодий ҳуқуқлари белгиланиб, улар давлат томонидан кафолатланади. Жумладан Конституциянинг 36-моддасида "ҳар бир шахс мулкдор бўлишга ҳақли" эканлиги, яъни ҳар бир инсон дунёга келиши билан, баъзи ҳолларда она қорнидалигидаёқ маълум миқдорда мулк ҳуқуқига эга бўлиши ва вафот этгунга қадар бу ҳуқуқ унинг мутлоқ ҳуқуқи эканлиги конституциявий норма тарзида мустаҳкамланган.

Мулкка эгалик ҳуқуқи, ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқи, меҳнатнинг оқилона шарт-шароитларига эга бўлиш ҳуқуқи, маданият ютуқларидан фойдаланиш ҳуқуқи ва бошқалар Конституция миз да илк бор мустаҳкамланди. Бошқа ҳуқуқ ва эркинликлар (меҳнат, таълим олиш, ижтимоий таъминот ҳуқуқлари, илмий техника, ижод эркинлиги ва бошқалар) ҳозирги замон ва келажакни ҳисобга олган ҳолда мазмунан бойитилди. Инсоннинг иқтисодий ҳуқуқлари қонун ҳужжатларида мустаҳкамланиб, мулкчилик муносабатларига алоҳида эътибор берилди. Шунинг учун мулкка бўлган ҳуқуқ нафақат Конституциянинг 36 , 53, 54 - моддасида, балки Фуқаролик Кодексида 4 , "Мулкчилик тўғрисида" 5 ги, "Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида"ги, "Тадбиркорлик ва тадбиркорлик фаолиятининг эркинлиги тўғрисида"ги қонунлар ва бошқа қонун ҳужжатларида ҳам ўз аксини топган. Ўзбекистон Конституциясининг "Жамиятнинг иқтисодий негизлари"га бағишланган ХII бобининг 53-моддасида мамлакат иқтисодий асосини ташкил этувчи "бозор муносабатларини ривожлантиришга қаратилган Ўзбекистон иқтисодиётининг негизини хилма-хил шаклларидаги мулк ташкил этиши, давлат истеъмолчиларнинг ҳуқуқий устунлигини ҳисобга олиб, иқтисодий фаолият, тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлиги, барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилиги ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баравар муҳофаза этилиши" кафолатланиши тўғрисидаги конституциявий норма белгиланиб, у ўз ўрнида мамлакат иқтисодий муносабатларини тартибга солувчи конституциявий принцип ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси К онституциясига кўра ҳар бир шахс мулкдор бўлишга ҳақли, яъни у бирор бир номоддий, моддий неъматга эгалик қилиши, ундан фойдаланиши ва тасарруф қилишга ҳақли. 4 Ўзбекистон Республикасининг Фу қ аролик к одекси. –Т .: Адолат, 1996, 558 -б. 5 Ўзбекистон Р еспубликасининг “ Ўзбекистон Республикасида мулкчилик тў ғ рисида ”ги Қ онуни. (Ўзбекистон Олий Советининг Ведомостлари, 1990 , 31-33 сон, 371-модда; 1993, 48-модда;)

Ушбу қоида Асосий қонунда белгиланган бўлиб, инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг учинчи гуруҳи бўлган иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқларга мансу б қоидаларда ҳам ўз аксини топди. "Энг асосий ижтимоий институт бўлган мулкка (асосан, хусусий мулкка) муносабатнинг ўзгариши - деб таъкидлайди И.Каримов, бутун жамиятни ва хусусан, иқтисодий ҳаётни демократиялашнинг бош бўғини бўлди. Жамиятни сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий янгилаш асосан янги мулкчилик муносабатлари орқали ўтади" 6 . Ўзбекистон Республикасида ҳар бир шахс меҳнат қилиш, эркин касб танлаш, адолатли меҳнат шароитларида ишлаш ва қонунда кўрсатилган тартибда ишсизликдан ҳимояланиш ҳуқуқига эга. Ҳ ар бир инсон ўзи хоҳлаган ишда меҳнат қилади. Бирор ишни қилишга ҳеч ким мажбурламайди. Мажбурий ишга жалб қилишга фақат қонунда кўрсатилган ҳоллардагина йўл қўйилади.. Ўзбекистон Республикаси ва унда истиқомат қилувчи барча халқлар билан биргаликдаги умумий манфаатлари мос келувчи жамият иқтисодий тараққиёти учун муҳим бўлган ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий ислоҳотларни амалга ошириш зарур эди. Иқтисодий ислоҳотларни амалга оширишнинг асосий нуқталаридан бири бозор иқтисодиётининг ҳуқуқий негизларини яратишдан иборатдир. Aввалбошданоқ биз ўзимиз учун муҳим сабоқ чиқариб, зарур ҳуқуқий омилни шакллантирган ҳолда, тегишли қонунлар ва меъёрий ҳужжатларни қабул қилиб, ислоҳотларни амалга оширишнинг ишончли кафолати, ислоҳотлар ортга чекинмаслигининг кафолати амалда таъминланди. Чунки "бизнинг бош стратегик мақсадимиз қатъий ва ўзгармас бўлиб, бозор иқтисодиётига асосланган эркин демократик давлат барпо этиш, фуқаролик жамиятининг мустаҳкам пойдеворини шакллантиришдан иборат" 7 дир. Бозор иқтисодиётини қарор топтириш йўлида ҳуқуқий жиҳатдан кўп ишлар қилинди. Бозор муносабатларини ривожлантиришга имкон берадиган Конституция нормалари асосида янги қонун хужжатлари мажмуи 6 Каримов И.А.Ўзбекистон буюк келажак сари. Т. « Ўзбекистон» 1998, 558-559-бетлар. 7 Каримов. И.А. Озод ва обод В атан, эркин ва фаровон ҳаёт провард ма қ садимиз. Т. “Ўзбекистон” 2000, 5-б .

яратилмоқда. Ҳозирги вақтда иқтисодиёт соҳасига тегишли бўлган, иқтисодий муносабатларни шакллантиришнинг ҳ у қ у қ ий негизини барпо этадиган асосий қ онун ҳ ужжатлари қ абул қ илиниб, ислоҳотларнинг ҳ у қ у қ ий негизини яратиш бир қ анча муҳим йўналишлар б ў йича амалга оширилди. Ўзбекистоннинг давлат муста қ иллиги, иқтисодий мустақиллигининг ҳу қ у қ ий негизларини яратиш, давлатни бошқариш қ оидаларини тартибга солувчи қ онунлар қабул қ илинди. Ана шу йўналиш доирасида "Ўзбекистон Республикаси Давлат мустақиллигининг асослари т ўғ рисида"ги Қ онун, "Ер ости бойликлари тўғрисида"ги, " Ў збекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси т ўғ рисида"ги, "Маҳаллий давлат ҳокимияти т ўғ рисида"ги, "Фуқароларнинг ўзини- ў зи бошқариш органлари т ўғ рисида"ги ва бошқа тарихий аҳамиятга эга бўлган қонунлар қабул қилинди. Мазкур қонун хужжатларининг қ абул қилиниши натижасида ер, ер ости бойликлари, табиий ва минерал ресурслар, яратилган ишлаб чи қ ариш қуввати Ў збекистон халқининг ажралмас мулки эканлиги тан олинди. Республика ва маҳаллий даражадаги бошқарув тузилмаларининг вазифалари аниқ чегараланиб, миллий шароитларга мос келадиган ва "ўзбек давлатчилигини ривожининг тарихий тажрибасига таянган" ҳолда, жойлардаги ваколатли ҳокимиятнинг бирдан-бир тўла ҳу қ у қ ли органи б ў лган ҳокимлик институти вужудга келди. Фуқароларнинг ўзини- ў зи бошқариши со ҳ асида ноёб механизм тузилдики, унинг илдизлари халқ анъаналарига ва тарихан таркиб топган жамоа муносабатлари - маҳаллага бориб та қ алади. Шаҳарчалар, қишлоқлар, маҳаллалар фуқароларининг йиғини фуқароларга давлат ишларини бошқарищда иштирок этиш ҳ уқу қ ини амалга оширишга ёрдам беради. Улар нинг ў з ҳудудларидаги ижтимоий-иқтисодий ва ҳ ў жалик вазифаларини мустақил ҳал қ илиш учун уюштирадиган орган сифатида тан олини ши кучли фуқаролик жамияти барпо этиш сари қўйилган қадамлардандир . Иккинчидан, тизимдаги ў згаришларга, сифат жиҳатидан янги иқтисодий муносабатларга ва, энг аввало, мулкчилик муносабатларига асос

соладиган қонунлар мажмуи яратилди. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис томонидан қабул қилинган ана шундай базавий, асосларни белгилаб берувчи қонунлар жумласига мулкчилик тўғрисидаги, ер т ўғ рисидаги, давлат тасарруфидан чи қ ариш ва хусусийлаштириш т ўғ рисидаги, ижара т ўғ рисидаги, давлат уй-жой фондини хусусийлаштириш т ўғ рисидаги ва бошқа қонунларни киритиш мумкин. Маълумки, и қтисодий ўзгаришлар ва унинг негизида шаклланган жамиятнинг иқтисодий асоси мулкчилик муносабатларига боғлиқ . Республикада мулкдорнинг ҳу қ у қ и тан олинади ва қонун йўли билан ҳимоя қ илинади. Ў збекистон биринчилардан б ў либ, хусусий мулкчилик ҳ у қ у қ ини эътироф қ илди, мулкчиликнинг ҳ амма шакллари учун тенг шароитлар яратди. Юридик ва ташкилий шарт-шароитлар яратилди, яъни, давлат мулкини хусусийлаштириш, давлат корхоналарини мулкчиликнинг бошқа шаклларига айлантиришнинг самарали механизми ишлаб чиқилди ва амалиётга жорий қилинди. Бунда айниқса, қ ишлоқ хўжалигини ислоҳ қилишни чуқурлаштиришнинг устувор вазифалари мамлакатимиз иқтисодий мустақиллигини таъминлаш, шу билан бирга халқ хўжалигининг барча тармоқларида ислоҳотни босқичма-босқич амалга ошириб бориш ва ривожлантириш муҳим аҳамиятига эга. Ўзбекистон Республикаси Президенти аграр соҳадаги иқтисодий ислоҳотлар жараёнини чуқурлаштиришни таъминлаш, қишлоқ хўжалиги кооперативлари (ширкатлар)ни шакллантириш, мулкий пайлар ва оилавий пудрат тизимини жорий этиш асосида қишлоқда ҳақиқий мулкдорлар синфини шакллантириш мақсадини амалга ошириш борасидаги вазифаларни белгилаб берди. Қонун ишлаб чиқариш жараёнинг учинчи ва ғоят фаол ривожланиб бораётган й ў налиш - хў жалик юритишнинг ва институционал ў згаришларнинг бозор шароитларига мос келадиган янги механизмини яратиш эди. Бу йўналишда корхоналар ва ташкилотлар янги бозор инфраструктурасининг вужудга келишини таъминлайдиган х ў жалик

фаолиятининг ҳамма томонларини тартибга солувчи қонунлар ва меъёрий ҳужжатларнинг улкан мажмуидан иборатдир. Иқтисодиётнинг турли соҳаларида х ў жалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқ ва и қ тисодий эркинлик борасидаги мақомини белгилаб берадиган қ онунлар қ абул қ илинди. Кооперация т ўғ рисидаги, қишлоқ хўжалик кооперативи (ширкат хўжалиги) тўғрисидаги, фермер хўжалиги тўғрисидаги, де ҳқ он хў жалиги т ўғ рисидаги, х ў жалик жамиятлари ва ширкатлари т ўғ рисидаги қ онунлар шулар жумласидандир. Ушбу қонунларда мамлакат янги хў жалик механизмининг асосий қоидалари илк бор баён қилиб берилди. Бу қоидалар и қ тисодий манфаатдорликка, фойдага ва ў з фаолиятининг натижалари учун моддий жавобгарлик масъулиятига асосланади. Бозор инфраструктурасини яратиш ва унинг фаолиятига хос жараёнларни тартибга солишни таъминлайдиган қонун меъёрлари фаол шакллантириб борилди. Уларнинг асосий қ оидалари банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги, пул тизими тўғрисидаги, тадбиркорлик ва тадбиркорлар фаолиятининг эркинлиги тўғрисидаги, су ғ урта т ўғ рисидаги, т овар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида , биржалар ва биржа фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатлари қабул қилиниб гина қ олмай, балки чуқур таркибий ва муайян тизимдаги ў згаришларнинг қудратли манбаидир. Энг муҳими, "халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган қоидаларини тан олган ҳолда" Ўзбекистон Республикаси ҳам халқаро иқтисодий муносабатларда тенг ҳуқуқли субъект эканлиги эътироф этилди. Таш қ и иқтисоди й фаолият т ўғ рисида, Ў збекистон Республикасининг етакч и хал қ аро молиявий ва иқтисодий ташкилотларга аъзолиги т ўғ рисида, валютани та рти бга солиш т ўғ рисида қабул қилинган қ онунлар, асоси й халқаро пактлар ва битимларнинг Ўзбекистон томонида н имзоланиши мамлакатимиз ташқи ало қ аларининг р и вожланиши тарихида сифат жиҳатидан янги саҳифа очди.

Иқтисодиётимизга чет эл инвестицияларини кенг жал б этиш, хорижий инвесторларнинг хуқуқлари ва манф а атлари ишончли ҳимояланишининг кафолатлари таъминланиши б ў йича қ онун асослари қабул қилинди. Бу Ў збекистоннинг келажаги учун ало ҳ ида аҳамиятга э га ч ет эл инвестициялари ташқи дунё билан жонли алоқ ада , бўлибгина қолмай, балки чуқур таркибий ва муайян тизимдаги ўзгаришларнинг қудратли манбаи ҳамдир. Инсоннинг конституцивий ҳуқуқлари, ижтимоий кафолатларини ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлашни таъминлайдиган қ онунлар ишлаб чиқилди. Инсон, жамоат ташкилотларининг ҳуқуқлари ва эркинликларини, виждон ва дин эркинлигини тартибга солувчи асосий қонунларнинг тайёрланиши, му ҳ окама этилиши ва қабул қилиниши қонун чиқариш фаолиятида жамоат бирлашмалари, нодавлат ва нотижорат ташкилотлари, аҳолининг иш билан бандлиги, ногиронларни ижтимоий ҳимоялаш, фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти, таълим, ёшларга до и р давлат сиёсатининг асослари, виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар т ўғ рисида қонунлар муҳим аҳамият касб этади. Бу қонунлар бозор иқтисодиётига ў тишнинг мураккаб шароитларида аҳолининг энг му х тож табақалари манфаатларини қонун кучи билан ҳимоя қилишгагина эмас, балки одамларнинг маънавий, ижодий имкониятларини намоён қилишга, ислоҳотлар учун муста ҳ кам ижтимоий замин яратишга ҳ ам имкон берди. Ижтимоий ҳимоя воситаларининг бири сифатида иш ҳақи мунтазам равишда ошириб борилмоқда. Барча тоифадаги мактабларнинг муаллимлари, мактабдан ташқари муасасалар, олий ва ўрта махсус ўқув юртларининг профессор-ўқитувчилари ва илмий ходимлари, ижодий ва тиббий ҳодимларни ижтимоий ҳимоялаш ва уларни қўшимча моддий таъминлаш бўйича қўшимча имтиёзлар берилди. Қабул қилинган норматив-ҳу қ у қ ий ҳ ужжатларни изчиллик билан ҳаётга татбиқ этиш к ў п жи ҳ атдан янгича ҳ у қ у қ ий онгни, ҳуқу қ ий маданиятни шакллантириш билан боғлиқ бўлиб, ҳуқу қ ий маданият даражаси қ абул

қилинган қ онунлар сони билан эмас, балки уларнинг бажарилиши билан белгиланиши яхши маълум. Шунинг учун бозор и қ тисодиёти сари бораётган й ў лимиз биз учун ҳу қ у қ ий тарбия мактаби б ў лмоғи даркор. Бинобарин, бундан келиб чи қ адиган му ҳ им сабоқ шуки, қонунга амал қилган ҳолда яшаш ва м еҳ нат қ илишни ў рганишимиз, ўз ҳу қ у қ ва эркинликларимизни қонун орқали ҳи моялашни, ў з мажбуриятларимизни о ғ ишмай бажаришни ўрганиб олишимиз керак. Бош қ а одамларнинг ҳу қ у қ лари, эркинликлари ва манфаатларига ҳурмат билан муносабатда бўлишни ўрганиб олиш лозим. Ҳозирги ва қ тга келиб бозор муносабатлари н инг зарур шарти ва негизи б ў лган к ў п укладли иқтисодиётни шакллантириш учун имкониятлар очиб берадиган барча ҳ у қ у қ ий меъёрлар яратилди ва яратилмоқда. Бу жараёнда асосий вазифа ҳ озирги шароитларга мос келадиган қонунларни ишлаб чи қ иш ва қ абул қ илиш билангина чекланмасдан, балки уларга оғишмай амал қ илинишини таъминлашдан иборат бўлган давлатнинг турли функцияларни бажарувчи давлат органлари тузилди. Иқтисодиётни ислоҳ қилиш йўлидан бораётган мамлакатимизда тадбиркорликни ривожлантириш, кичик ва ўрта мулкдорлар синфини шакллантириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш катта аҳамиятга эга. Яъни, иқтисодий ислоҳотларнинг бугунги босқичидаги энг муҳим ва долзарб вазифа - мулкий муносабатларни тубдан ўзгартирмоқдир. Унинг туб моҳияти мулкнинг ҳақиқий эгалари қўлига беришни тезлаштириш, тадбиркорлик учун кенг йўл очиб бериш ва мулкдорда янги мулк эгаси ҳиссиётини тарбиялашдан иборат. Шунинг учун ҳам истиқлолимизнинг дастлабки йилларидан бошлаб мулкчиликнинг турли шаклларини ривожлантириш давлатимиз томонидан қўллаб-қув в атлаб келинмоқда. Самарали ислоҳотлар натижасида иқтисодиётда давлат мулкини хусусийлаштириш ҳамда тадбиркорлик ташаббуси учун имкониятлар яратиб бериш ҳисобига мулкчиликнинг нодавлат хусусий ва бошқа шакллари қарор топди.

Бозор механизмларини ҳамда хусусийлаштирилган мулкни шакллантириш билан боғлиқ биринчи гуруҳ вазифаларини ҳал қилишда оммавий суратда давлат тасарруфидан чиқариш жараёнининг ҳуқуқий жиҳатдан муваффақиятли таъминланганлиги алоҳида рол ўйнади. Бунда "давлат мулкини давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш кўп укладли бозор иқтисодиётини шакллантиришда муҳим ўрин тутиши керак... Корхоналарни хусусийлаштириш жараёни устун ҳолатда ижарага бериш, акциялаштириш, корхоналарнинг жамоа мулки шаклига ўтиши принциплари асосида амалга оширилди" 8 . 1991 йил 19 ноябрда ижтимоий йўналишга эга бўлган бозор иқтисодётини вужудга келтириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси давлат мулкини ўзгартиришнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини белгилаб берувчи Ўзбекистон Республикасининг "Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрис и да"ги Қонуни қабул қилинди. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш орқали икки муҳим вазифани ҳал этиш мақсад қилиб олинган эди. Биринчидан - мулкни ҳақиқий ўз эгасига топшириш яъни мулкдан самарали фойдаланишни ташкил этиш. Бу ерда тўла маънода хусусийлаштириш амалга оширилиб, жисмоний шахсларга ва давлатга таллуқли бўлмаган юридик шахсларнинг давлат мулки объектларини ёки давлат хўжалик жамиятларининг акциялари давлатдан сотиб олинди. Шу аснода давлат ва умумхалқ мулки деб эътироф этилган, аслида эса эгаси йўқ мулкнинг қаровсиз қолиши ва унинг тақдири ҳеч кимни қизиқтирмаслиги каби боқимандаликка чек қўйила бошлади. Бу жараённинг узвий давоми бўлган "ўзига қарашли бўлган мулкни сақлаш, агар қонун хужжаталарида ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, мулкдор зиммасидир" деган қоида Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 174-моддасида ҳам мустаҳкамланди. 8 Каримов. И.А. Ўзбекистон: миллий исти қ лол, и қ тисод, сиёсат, мафкура. Т. : Ўзбекистон, 1996. 72 - б.

Иккинчидан, бу кўп укладли бозор иқтисодиётини ҳамда ҳақиқий рақобатчилик муҳитини вужудга келтиришнинг зарурий шарти булган, давлат корхоналари ва ташкилотларини жамоа, ижара корхоналарига, хўжалик жамиятлари ва ширкатларига, давлатга қарашли бўлмаган бошқа корхоналар ва ташкилотларга айлантириш йўли билан давлат монополиясида бўлган мулкчиликка барҳам берилди. Хусусийлаштиришни кенгайтириш, мулк шаклларини тубдан ўзгартиришдан кўзланган мақсад мулкни чинакам мулкдорлар қўлига топшириб, уларда мулкдорлик туйғусини шакллантириш ва бозор инфраструктурасини ташкил этиш қоидаларини узида мужассам этиб, мамлакат иқтисодиётини олға силжитишнинг муҳим шарти бўлиб қолмоқда. 3. Мулк шакллари, уларнинг объектлари, субъектлари ва муҳофаза қилинишининг конституциявий асослари Жамиятнинг иқтисодий мустақиллигини таъминлаш мамлакатимизда бозор муносабатларини шакллантириш билан чамбарчас боғлиқ эди. Зеро, ҳеч қайси бир жамиятни мулкчилик муносабатларисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Инсоният яралгандан буён ҳозирги давргача бўлиб ўтган тараққиёт жараёнида мулкнинг турли кўринишлари маълум бўлиб, мулкчилик муносабатлари таъсирида ҳар бир жамият маълум миқдордаги ривожланишига сезиларли таъсир этиб келган . Маълумки, кишилик тараққиёти дунёнинг барча мамлакатлари ва минтақаларида турли даврларда, турли ҳолатларда юз бергани билан, шаклан ва мазмунан айни бир хил тартибда амалга ошган. Жумладан, мулкчилик, мулкка муносабат жамият табиий тараққиётининг ва кишилар дунёқараши ҳамда эҳтиёжларининг маҳсули сифатида шаклланган. Демак, Ўзбекистон Республикасида ҳам жамиятнинг иқтисодий негизи иқтисодий ҳаётнинг асосини ташкил этувчи, халқнинг моддий манфаатларига хизмат қилувчи мулкий муносабатларга боғлиқ.

Собиқ Иттифоқ даврида мулк шаклларининг асосий ва кўп қисми фақат давлат қўлида тўпланиб қолганлиги республикамизнинг иқтисодий тараққиётига тўсқинлик қилаётганлиги аниқ сезилди. Шу сабабли мулкни давлат тассаруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш юзага келиб, у асосий муаммолардан бирига айланиб қолди. Бозор иқтисодиёти ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг энг мураккаб ва жамият иқтисодий тараққиёти учун ўта муҳим омилдир. Жамият иқтисодий тарраққи ё тининг асосини ташкил этувчи мулк - табиат бойликларини, ишлаб чиқариш воситаларини ҳамда ишлаб чиқариш фаолияти натижаларини муайян шахслар ёки уларнинг жамоалари томонидан ижтимоий ўзлаштиришга асосланган шахслар ўртасидаги муносабатлар натижаси бўлиб, бунда бирор мол-мулкнинг кимга тегишлилиги аниқ белгилаб қўйилади. Биз яша ё тган жамиятнинг ижтимоий-иқтисодий тузилиши ҳам мана шу мулк асосида, унга нисбатан мулк ҳуқуқининг кимга тегишли эканлиги билан белгиланади. Мамлакатимизда мулкий муносабатларни ривожлантириш мулкдорлар тоифасини шакллантириш бўйича бир неча босқичда ислоҳотлар олиб борилди. Чунки Собиқ Иттифоқда маъмурий-буйруқбозлик иқтисодиёти давлатнинг ўта марказлашган тоталитар, бюрократик мулкка асосланган, шахсларда эса мулкка нисбатан хўжасизлик, эътиборсизлик ҳоллари кўпайиб, моддий манфаат кўриш омили чекланган эди. Эндиликда эса ижтимоий-сиёсий тузум давлат бошқаруви демократик принциплар ва халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган нормаларига асосланганлиги туфайли мулкка бўлган эътибор ўзгарди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 36-моддасига мувофиқ "Ҳар бир шахс мулкдор бўлишга ҳақли" бўлиб, унда халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган нормалардан бири ҳисобланган "Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси"нинг 17-моддасида белгиланган қоида ўз ифодасини топган. Барча шаклдаги мулкнинг дахлсизлиги ва тенглиги алоҳида эътироф этилди.

Мамлакатимизда мулкчиликнинг ҳамма шакллари баб-баравар ҳимоя қилиниши қонун билан кафолатланади ва уларнинг тенг ривожланишига шароит яратиб берилган. Мулкнинг дахлсизлиги шуни англатадики, мулкдорнинг мулкий ҳуқуқлари қонун билан кафолатланади ва мулкдор бу ҳуқуқлардан фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда ўз мулкидан маҳрум этилиши мумкин. Мулк ҳуқуқи муддатсиздир. Яъни мулк эгаси ўзига тегишли бўлган мулкдан абадий фойдаланиши, ўзининг мулк ҳуқуқини ҳоҳлаган вақтда тасарруф қилиши мумкин. Чунки, мулк ҳуқуқи фақат мулкдорга тегишли бўлади. Мулк ҳуқуқи тушунчаси замирида шахснинг ўзига қарашли мол- мулкка ўз хоҳиши билан ва ўз манфаатларини кўзлаб эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш, шунингдек, ўзининг мулк ҳуқуқини ким томонидан бўлмасин, ҳар қандай бузишни бартараф этишни талаб қилиш ҳуқуқи етади. Демак, Ўзбекистон Республикасида мулк ҳуқуқига эга бўлган ҳар бир шахс қонуний асосларда вужудга келтирган мулкдан ўз хоҳишига кўра ва ўз манфаатларини кўзлаб эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади. Бироқ, мулкдан фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт. Шунинг учун ҳар бир шахс яхши англаб олиши керакки, мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш инсонга берилган ҳуқуқ сифатида қаралса-да, ўз ўрнида мулк ҳуқуқи, мулкдорлик туйғуси маълум даражада масъулиятни ҳам юклайди. Яъни мулк бу нафақат ҳуқуқ, балки масъулият ҳамдир. Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, фаолият кўрсатаётган юридик шахслар ҳамда давлат мулк ҳуқуқининг субъектлари бўлиши мумкин. Мулк ҳуқуқининг объектлари: ер, ер ости бойликлари, сувлар, ҳаво бўшлиғи, ўсимлик ва ҳайвонот дўнёси ҳамда бошқа табиий ресурслар, корхоналар, ашёлар, шу жумладан бинолар, квартиралар, иншоотлар, асбоб

ускуналар, хом ашё ва маҳсулот, пул, қимматли қоғозлар ва бошқа мол-мулк, шунингдек интеллектуал мулк объектлари бўлади. Мулк ҳуқуқининг мазмуни унинг объектив ва субъектив маънодаги тушунчасидан, шунингдек, мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф қилиш ҳуқуқларидан иборат. Мулк ҳуқуқининг вужудга келиш ва бекор бўлиш асослари деганда, мулк ҳуқуқининг вужудга келиши ёки унинг бекор бўлиши билан боғлиқ бўлган юридик фактлар назарда тутилади. Мулк ҳуқуқининг вужудга келиш асослари жамиятнинг иқтисодий тизимида ўз ифодасини топади. Мулк ҳуқуқининг вужудга келиши дастлабки ва ҳосила асосларга бўлинади. Мулк ҳуқуқининг вужудга келишини билдирадиган дастлабки асослар бўйича мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқи илгари ҳеч кимга тегишли бўлмаган мулкка нисбатан ёки аввалги мулк эгасининг ҳуқуқи билан боғлиқ бўлмаган ҳолда вужудга келади. Бунда: табиат неъматларини ўзлаштириш, ишлаб чиқариш тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш натижасида янги ашёларни вужудга келтириш, хусусийлаштириш, национализация (миллийлаштириш) қилиш, мусодара қилиш, эгасиз мулкнинг суд қарори билан давлат ихтиёрига олиниши, эгаси бўлмаган мулкка ёки эгаси бўлса ҳам хўжасизлик билан сақланаётган мулкка, эгалари томонидан белгиланган муддатларда талаб қилиб олинмаган мулкларга, шу жумладан топилган ашёлар, хазиналар га нисбатан мулк ҳуқуқини олиш (бошқа усулда яширилган нарсалар) асосида вужудга келади . Шу сингари битим ва шартномалар тузиш, мерос олиш натижасида ҳосил қилиш йўли билан вужудга келади. Мулк ҳуқуқи мулкдорнинг ихтиёрий суръатда мажбуриятни бажариши, мулкдорнинг мол-мулк тақдирини ҳал қиладиган бир томонлама қарор қабул қилиши, суд қарори асосида мол-мулкни олиб қўйиш (сотиб олиш) йўли билан, шунингдек мулк ҳуқуқини бекор қилувчи қонун ҳужжатларига асосан бекор бўлади. (ФК 197-модда)

Давлат мулк шаклларини ривожлантириш учун зарур ҳуқуқларнинг тенглигини таъминлайди ва унинг ҳимоя қилинишини кафолатлайди Мулк шаклларини бундай туркумлаштириш учун мулк субъекти мақоми ва мол- мулк режимини узвий бирлиги муҳим аҳамиятга эгадир . Ўзбекистон Республикасида хусусий ва оммавий мулк мустаҳкамланган . Хусусий мулк: Ўзбекистон Республикаси Конституциясида мулкчиликка бағишланган нормалар дастлабки йўналиш берувчи принцип бўлганлиги учун мулкчилик тўғрисидаги бир бутун ко м плекс қоидалар Фуқаролик кодекси ва "Мулкчилик тўғрисида"ги қонунида мустаҳкамланган. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида х усусий мулк ҳақида кўрсатилиб, “ у бошқа мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат ҳимоясида эканлиги ҳамда м улкдор фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина мулкдан маҳрум этилиши мумкин" деб белгиланган. Хусусий мулкнинг Асосий қонунда мустаҳкамланиши, унинг бозор муносабатларида ҳуқуқий тартибга солинишини белгилайди, ҳамда уни бошқа мулк шакллари билан тенг шароитларда ҳимоя қилинишини кафолатлайди. Асосий Қонунда хусусий мулк бошқа мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат ҳимоясида эканлиги белгиланган илк кунларда кўпчилик бу қоида мазмунини тушуна олмадилар. Чунки, олдин ишбилармонлик, тадбиркорлик йўли билан топилган ҳар қандай даромад меҳнатсиз фойда ҳисобланиб, фуқаролардан тортиб олиниб, фуқароларнинг тадбиркорлик фаолияти жиноят деб ҳисобланган. Эндиликда "...биз кўп укладли иқтисодиётни вужудга келтириш вазифасини қўймоқдамиз. Бунда устуворлик хусусий мулкка, кичик ва ўрта безнесга берилади" 9 . Хусусий мулкнинг мазмунини ташкил этувчи норма "Хусусий мулк ҳуқуқи шахснинг қонун ҳужжатларига мувофиқ тарзда қўлга киритган мол- мулкка эгалик қилиш и, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этиш ҳуқуқидир" деган қоида Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 207-моддаси 9 И.А. Каримов. Ўзбекистон ХХI аср бўса ғ асида: хавфсизликка та ҳ дид, бар қ арорлик шартлари ва тара ққ иёт кафолатлари. -Т. : “Ўзбекистон” 1997, 197-бет.

белгиланган. Яъни мерос тариқасида, ишлаб чиқаришда ўз меҳнати билан ша х сан иштирок этиш, тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш, бит и млар тузиш, ёлланма меҳнатдан фойдаланиш тартибида ҳамда қонунда таъқиқлаб қўйилмаган бошқа асосларда олган ҳуқуқидир. Х усусий мулк ҳуқуқининг субъектлари фуқаролар, хўжалик ширкатлари ва жамиятлари, кооперативлар, жамоат бирлашмалари, ижтимоий фондлар ва давлатга қарашли бўлмаган бошқа юридик шах слардир. Хусусий мулк ҳуқуқининг объектлари доираси жуда кенг бўлиб, улар: уй-жойлар, хонадонлар, дала ҳовлилар, экинлар, ҳайвон ва паррандалар, уй- рўзғор буюмлари; акциялар, облигациялар ва бошқа қимматбаҳо қоғозлар; ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, савдо ва бошқа хўжалик фаолияти соҳасида кор х оналар, мулкий комплекслар, бинолар, иншоотлар, ускуна, транспорт ва бошқа ишлаб чиқариш воситалари; ихтиролар, селекция ютуқлари, саноат намуналари ва интеллектуал фа о лиятнинг (мулкнинг) бошқа натижалари; исте ъ мол қилишга ва ишлаб чиқаришга мўлжалланган ҳар қандай мол-мулк қонунларга мувофиқ, хусусий мулк бўлиши мумкин, айрим мол-мулк турлари бундан мустасно. Ушбу объектлар хусусий мулк ҳуқуқи асосида фуқароларга ҳам, юридик шахсларга ҳам тегишли бўлиши мумкин. Оммавий мулк : Оммавий мулк таркибига қуйдагилар киради: Ўзбекистон мулки; маъмурий-ҳудудий тузилмалар мулки. Ўзбекистон Республикасида мавжуд бўлган мулк шаклларининг асосий турларидан бири Ўзбекистон Республикаси давлат мулкидир. Ўзбекистон Республикаси халқи давлат мулкининг субъектидир. Мулкий ҳуқуқни халқ номидан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Ўзбекистон Республикаси Президенти ва улар ваколат берган давлат бошқаруви органлари амалга оширади. Ўзбекистон Республикасининг мутлоқ мулкига: ер (қонун ҳужатларида назарда тутилган ҳолларда, тартибда ва шартларда мулк қилиб берилган

ерлардан ташқари) ер ости бойликлари, ички сувлар, республика ҳудуди доирасидаги ҳаво ҳавзаси, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси дан иборат. Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимияти ва идора органларининг мол- мулки: республика халқларининг маданий ва тари х ий бойликлари: республика бюджетининг маблағлари, республика ва давлат аҳамиятидаги банклар, суғурта заҳира фондлари ва бошқа давлат фондлари: давлат аҳамиятига молик корхоналар, давлат олий ўқув юртлари, ижтимоий- маданий соҳа объектлари ҳамда давлатнинг республика истиқлолини ва иқтисодий мустақиллигини таъминловчи бошқа мол-мулклар киради. Давлат талаб-эҳтиёжларини таъминлаш учун Қорақалпоғистон Республикаси томонидан ер майдонлари ҳамда бошқа табиий заҳиралар ва объектларни бериш тартиби Қорақалпоғистон Республикаси билан Ўзбекистон Республикаси ўртасидаги шартномада белгилаб қўйилади. Ўзбекистон Республикасининг давлат мулкига маъмурий-ҳуқуқий тузилмаларнинг мулки киради. Д авлат мулкини тасарруф этиш ва бошқаришни халқ (маъмурий-ҳудудий тузилма аҳолиси) номидан тегишли халқ депутатлари Кенгашлари ва улар ваколат берган давлат бошқаруви идоралари амалга оширадилар. Ўзбекистон Республикасининг маъмурий-ҳудудий тузилма си бюджет ёки бошқа маблағлар ёхуд улар ихтиёридаги корхоналар, ташкилотлар, муассасаларнинг маблағи ҳисобига ҳосил қилинади ёки сотиб олинадиган мулк тегишли равишда Ўзбекистон Республикасининг мулки ёки маъмурий- ҳудудий тузилманинг мулки бўлади. Давлат мулкини аҳамияти шундаки, давлат тасарруфида стратегик аҳамиятга молик масалалар муҳим иқтисодий ва хўжалик масалалари бўйича, пул ва валюта муомаласи бўйича қарорлар қабул қилиш, хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг ҳуқуқий шарт-шароитларини яратиш, экология масалалари, умум республика транспорт ва муҳандислик ка м муникацияларини ривожлантириш, янги тармоқларни вужудга

келтирадиган ишлаб чиқаришни барпо этиш каби ва бошқа масалаларни ҳал этиш муҳимдир. Ширкат (жамоа) мулки: Бундай мулк шакллари умумийлик хусусиятига эга бўлиб, эгалик қилиш, фойдаланиш ва тасарруф этиш ҳуқуқларига кўра мол-мулк мулкдорлардан ҳар бирининг мулк ҳуқуқидаги улуши аниқлаб қўйилган (улушли мулк) ёки бундай улушлар аниқлаб қўйилмаган (биргаликдаги мулк) ҳолда умумий мулк бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Мулкчилик тўғрисидаги қонуннинг 8-моддасида ширкат (жамоа) мулкининг субъектлари ва объектлари кўрсатилган. Ширкат (жамоа) мулки оилавий мулкни, маҳалла мулкини, шунингдек, кооперативларнинг, ижара, жамоа корҳоналарининг мулкини, жамоат ташкилотлари ва диний ташкилотларнинг, турли хўжалик жамиятлари ва ширкатларининг, ассоциациялар ва юридик шахс ҳисобланган бошқа бирлашмаларнинг мулкини ўз ичига олади. Коллектив мулкнинг ҳосил бўлиши ва кўпайиб бориши давлат корхоналарини ижарага бериш, давлат корхоналарини хўжалик жамиятларига айлантириш, фуқароларнинг ва юридик шахсларнинг мол-мулкини кооперативлар ва бошқа хўжалик жамиятлари ҳамда ширкатларни тузиш учун ихтиёрий бирлаштириш билан таъминланади. Ширкат мулкига оилавий мулк киради. Оила аъзоларининг мулки оилавий мулкдир. Бу мулк оила аъзоларининг эҳтиёжларини қондириш, уй- рўзғор ва ёрдамчи хўжаликни юритиш учун ҳамда даромад олиш мақсадида қонунда рухсат берилган фаолият учун керакли ишлаб чиқариш воситаларини, исътемол буюмларини, яратилган маҳсулотларни ўз ичига олади. Оилавий мулк ҳуқуқи эр-хотин ва оиладаги бошқа аъзоларнинг биргаликдаги умумий мулк ҳуқуқидан, щунингдек, уларнинг ҳар бирига тегишли бўлган хусусий мулкдан иборат бўлиши мумкин. Фуқаролик жамиятининг остонаси бўлган маҳалланинг мулки ижтимоий ўзини-ўзи бошқаришнинг бошланғич бўғинлари - маҳаллалар эгалик қиладиган, фойдаланадиган ва тасарруф этадиган мол-мулк, маҳалла

аҳолисининг биргаликдаги меҳнат фаолияти ёки уларнинг муштарак даромадлари, шунингдек, мол-мулкдан хўжалик мақсадларида фойдаланишдан келган тушумлар, юридик ва жисмоний шахсларнинг ихтиёрий бадаллари, моддий ва хайрия йўсинидаги ёрдамлар, халқ депутатлари маҳаллий Кенгашлари берадиган моддий ва молиявий ресурслар асосида вужудга келтирилган мол-мулкдан иборат. Маҳаллада истиқомат қилувчи аҳоли маҳалла мулкининг субъектидир. Маҳалланинг сайлаб қўйилган органлари маҳалла мулкига тўла хўжалик юритиш асосида эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади. Юридик шахс ҳисобланган хўжалик жамияти ва ширкатнинг мулки қатнашчиларнинг қўшган ҳиссаси ҳисобидан, хўжалик фаолияти натижасида олинган ҳамда қонунда ман этилмаган бошқа асосларда улар томонидан қўлга киритилган мол-мулкдан ҳосил бўлади Акциядорлик жамияти акциялар сотиш ҳисобига ҳосил бўлган, шунингдек, ўз хўжалик фаолияти натижасида олинган ва қонунда ман этилмаган бошқа асосларга биноан қўлга киритган мол-мулкнинг эгасидир. Мулкчилик тўғрисидаги қонунда кўрсатилишича, диний ташкилотларнинг мулкида бинолар, диний буюмлар, ишлаб чиқариш, ижтимоий ва хайрия аҳамиятига эга бўлган объектлар, диний ташкилотларнинг фаолиятини таъминлаш учун зарур бўлган пул маблағлари ва бошқа мол-мулклар бўлиши мумкин. Диний ташкилотлар ўз маблағига сотиб олган ва барпо этган, фуқаролар, ташкилотлар эҳсон қилган, ман этилмаган бошқа асосларга биноан қўлга киритилган мол-мулкка эгалик қилишга ҳақлидирлар. Диний ташкилотларга тушадиган молиявий ва мол-мулк тарзидаги хайр-эҳсонлар, шунингдек, фуқаролардан келадиган пул тушумларининг ҳеч бир турига солиқ солинмайди. Ўзбекистон Республикасида мулкнинг яна бир шакли бу аралаш мулк саналади. Мулкчилик тўғрисидаги қонуннинг 27-моддасига мувофиқ, "Мулкнинг аралаш шакллари мулкдорларнинг моддий ва пул маблағларини

бирлаштириш йўли билан ҳосил қилинади. Аралаш мол-мулкка эгалик қилиш ҳисса қўшиб иштирок этиш принципи асосида ҳам, шунингдек, ўз маблағларини бирлаштирган мулкдорлар ўртасида даромадларни бир текис тақсимлаш ва томонларнинг келишуви билан ҳам амалга оширилиши мумкин". Ундан ташқари, аралаш мулкка қўшма корхоналарнинг ҳам мулки кириши мумкин. Мулкчилик тўғрисидаги қонуннинг 28-моддасига мувофиқ, "Ўзбекистон Республикаси ва бошқа давлатларнинг юридик ҳамда жисмоний шахслари иштирокидаги қўшма корхоналар Ўзбекистон Республикаси худудида ҳўжалик жамиятлари ва ширкатлари шаклида барпо этилиб, улар таъсис ҳужжатларида назарда тутилган фаолиятни амалга ошириш учун зарур мол-мулкка эгалик қилишлари мумкин". Ўзбекистон Республикаси халқаро ҳуқуқнинг субъекти сифатида ўз ҳудудида давлатлар ҳамда халқаро ташкилотлар юридик ва жисмоний шахсларнинг мулки ҳам вужудга келишига йўл қўяди ва уларнинг тенг муҳофаза этилишини кафолатлайди. Чет эл юридик шахслари ҳам Ўзбекистон ҳудудида хўжалик фаолиятлари ва республика қонунларида ман этилмаган бошқа фаолиятни амалга ошириш учун зарур бўладиган ўз мулкларига эга бўлишларига ҳақлидирлар. Чет эл юридик шахсларининг мулки давлат тамонидан муҳофаза этилади. Хорижий давлатлар ва халқаро ташкилотлар ҳам Ўзбекистон ҳудудида халқаро шартномаларида, Ўзбекистон қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда дипломатик, консуллик, ижтимоий-маданий, хайрия ва бошқа халқаро муносабатларни амалга ошириш учун зарур мол-мулкка эгалик қилишга ҳақлидирлар. 4. Конституция ва мулкдор ҳуқуқлари "Жамиятнинг иқтисодий негизлари" – деб, номланган ХII бобда, республикамиз ҳаётининг иқтисодий асослари яъни мулкчилик масалалари,

хўжалик юритиш ва тадбиркорлик фаолиятининг кафолатлари белгиланиб, ҳозирги пайтда бозор муносабатларини ривожлантириш амалга оширилаётган ислоҳотларни чуқурлаштиришда аҳамияти беқиёсдир. Конституциянинг 54-моддасида қуйидагича белгиланган: "Мулкдор мулкига ўз хоҳишича эгалик қилади, ундан фойдаланади ва уни тасарруф этади. Мулкдан фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги, фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқларини ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузмаслиги шарт". Ушбу моддада биринчидан, мулк ҳуқуқининг мазмуни эътироф этилса, иккинчидан, мулкдан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган жисмоний ва юридик шахсларнинг хўжалик ва ишлаб чиқариш жараёнида экологик муҳитга зиён етказмаслиги яъни уларнинг экологик мажбуриятлари мустаҳкамланади. Ривожланган демократик давлатлар каби Ўзбекистон Республикаси Конституциясида инсонга бир қанча ҳуқуқлар инъом этилган. Шу жумладан Ўзбекистон Республикасида ҳар бир инсонда мулкдор бўлиш ҳуқуқи мавжуд . Давлат ва ҳуқуқ тарихидан маълумки, ҳар қандай демократик ҳуқуқий давлатда и нсонга мавжуд бўлган ҳуқуқлар инъом этилади. Худди мана шу ҳуқуқлар давлат томонидан тан олиниб, эътироф этилиши ва уларни амалда бажарилишини таъминлаб ҳимоя этиши жамиятдаги конституциявий тузумга боғлиқдир. Ўзбекистон Республикасида бошқа ҳуқуқлар сингари мулк ҳуқуқини ҳам ҳимоя қилиш қонуний жиҳатдан мустаҳкамланган ва кафолатланган. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Кодекси ҳамда "Мулкчилик тўғрисида"ги қонунларда мулк ҳуқуқини ҳимоя қилиш усуллари белгиланган. Ўзбекистон Республикаси ФКнинг XIX боби "Мулк ҳуқуқини ва бошқа ашёвий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш"га бағишланиб, унга кўра мол-мулкни бошқа шахснинг қонунсиз эгалигидан талаб қилиб олиш (виндикация) ҳамда мулкдорнинг ҳуқуқларини эгалик қилишдан маҳрум этиш билан бо ғ лиқ

бўлмаган ҳуқуқбузарликлардан ҳимоя қилиш (негатор даъво) усуллари белгиланган. Ўзбекистон Республикаси мулкий ҳуқуқни амалга оширишни кафола т лайди, мулкдорнинг конституциявий ҳуқуқларини таъминлайди. Ўзбекистон Республикаси қонунларида назарда тутилган ҳолларни истисно этганда, мол-мулкни кўпайтиришни чеклашга ҳамда уни мажбуран тортиб олишга йўл қўйилмайди. Ўзбекистон Республикасининг ва бошқа давлатларнинг юридик ҳамда жисмоний ша х сларига мулкий ҳуқуқларини ҳимоя қилишида Ўзбекистон Республикаси тенг шароитлар ярати б беради. Мулкдор ўзга ша х с томонидан қонунга хилоф равишда эгаллаб олинган мол-мулкни Ўзбекистон Республикаси фуқаролик қонунларига мувофиқ талаб қилиб қайтариб олиш ҳуқуқига эгадир. Мулкдор ўз ҳуқуқини ҳар қандай бузишларни, гарчи бундай бузишлар уни мулкка эгалик қилиш ҳуқуқидан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаса-да, бартараф этишни талаб қилиши мумкин. Мулкий ҳуқуқни ҳимоя қилиш суд ёки хўжалик суди томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 44-моддасида белгиланган ҳар бир шахснинг ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик Процессуал Кодексида ҳам ўз аксини топган. Хусусан, бу Кодекснинг 1-моддасида ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органларининг жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний ҳатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят этиш ҳуқуқи кафолатланади. 5. Давлат экологик сиёсатининг конституциявий асослари Экология ҳуқуқининг асосий манбаси бўлиб Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ҳисобланади. Конституциямизда шахс, жамият ва давлатнинг ижтмоий, иқтисодий, сиёсий-ҳуқуқий, маданий-

маърифий соҳаларидаги асослари мустаҳкамланган бўлиб, атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш бўйича давлат-ҳуқуқий механизмининг шакллантиришда муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади. Шунинг учун ҳам Конституцияда белгиланган қоидалар орқали жисмоний ва юридик шахслар экологик ҳуқуқ, бурчлари ва эркинликларини ифода этадилар. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясида табиат-жамият тизимидаги ўзаро муносабатларни тартибга солувчи махсус қоида-талаблар ҳам белгиланган бўлиб, экология ҳуқуқи манбаларининг пойдеворини ташкил этади. Асосий қонунимизнинг 50, 54, 55 ва 100-моддаларида табиатни муҳофаза қилиш, табиий бойликларимиздан оқилона фойдаланиш билан боғлиқ экологик ҳуқуқий қоида-талаблар мустаҳкамлангандир. Конституциямизнинг 50-моддасида "Фуқаролар атроф табиий муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлишга мажбурдирлар" – деб, белгиланиб фуқароларнинг экологик мажбуриятларини конституция даражасида мустаҳкамлайди. Конституциянинг 55-моддасида "Ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий заҳиралар умуммиллий бойликдир, улардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазасидадир" деб, ифодаланган бўлиб, давлат экологик сиёсатининг асосий тамойилларини ўз ичига олади. Ушбу конституциявий қоиданинг аҳамияти шундаки, биринчидан, мустақиллигимизнинг моддий асосини ташкил этувчи табиий бойликлари халқимизнинг бойлиги, мулки эканлиги, иккинчидан, табиий ресурслардан фақат оқилона фойдаланиш зарурлиги, учинчидан, республикамиз табиати давлат муҳофазасига олинганлиги, яъни экологик-ҳуқуқий муносабатларни давлат томонидан кафолатланиши каби муҳим тамойилларни мустаҳкамлайди.

Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг қоида-талаблари ва тамойиллари асосида атроф, табиий муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва аҳолининг экологик хавфсизлигини таъминлашга қаратилган қонунлар қабул қилинади. Асосий қонунимизда давлат экология сиёсатининг асосий йўналшлари белгиланса, ушбу конституциявий қоидаларга мос равишда қабул қилинадиган қонунларда атроф, табиий муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланишнинг талаблари, механизми мустаҳкамланади. Республикамиз мустақиликка эришгандан сўнг, Конституциямиз қоида-талаблари асосида Ўзбекистон Республикаси экология соҳасида қуйидаги қонунлар қабул қилинди: Ўзбекистон Республикасининг "Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Давлат саниятария назорати тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилиш тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Ўсимлик дунёсини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Ер кодекси", Ўзбекистон Республикасининг "Ер ости бойликлари тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Давлат ер кадастри тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Ўрмон тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Экологик экспертиза тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Метрология тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Стандартлаштириш тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Хизмат ва маҳсулотларни сертификатлаштириш тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Аҳолини ва ҳудудларни табиий ҳамда техноген хусусиятли фавқулодда

вазиятлардан муҳофаза қилиш тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Гидротехника иншоотларининг хавфсизлиги тўғрисида"ги қонуни, Ўзбекистон Республикасининг "Радиация хавфсизлиги тўғрисида"ги қонуни ва бошқалар. Ушбу қонунларда табиатни муҳофаза қилиш, табиий объектлардан оқилона фойдаланиш ва аҳолининг экологик хавфсизлигини таъминлаш билан боғлиқ ижтимоий муносабатларнинг мақсади, вазифаси, объект ва субъектлари, табиий ресурсларнинг ҳуқуқий ҳолати, ушбу соҳада юридик ва жисмоний шахсларнинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари, эркинликлари, кафолатлари ва ваколатлари, табиий ресурслардан фойдаланиш ва уларни муҳофаза қилиш тартиби, муддати ва талаблари, экологик қонунчилик талабларини бузганлик учун юридик жавобгарлик чора-тадбирлари каби экологик-ҳуқуқий қоида талаблари белгилангандир. Конституция мизнинг ХХI боби 100-моддасида маҳаллий давлат ҳокимият органлари ваколатларининг асосий йўналиши сифатида - атроф муҳитни муҳофаза қилиш каби масъулияти эътироф этилган. Конституциядаги қоида талаблар экологик ҳуқуқий муносабатлар тизимидаги асосий тамойилларни мустаҳкамлайди. Ушбу конституциявий тамойиллар асосида атроф, табиий муҳитни муҳофаза қилиш табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва аҳолининг экологик хавфсизлигини таъминлашга қаратилган қонун, фармон, қарор, низомлар каби меъёрий– ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинади.

Похожие

Ўзбекистонда жамият ва шахс муносабатларининг конституциявий асослари

Жамият ва шахс муносабатларининг конституциявий асослари

Ўзбекистонда инсон ва фуқаролар сиёсий ҳуқуқларининг конституциявий асослари

Конституциявий хукук асослари

Узбекистонда фукаролар бурчларининг конституциявий асослари ( Узбекистонда фукоролар бурчларининг конституциявий асослари