Yangi davr Germaniya davlati va huquqi - Юриспруденция - Рефераты

Yangi davr Germaniya davlati va huquqi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

92 KB

Yangi davr Germaniya davlati va huquqi Reja: 1. Germaniya davlatchilik taraqqiyotining asosiy bosqichlari 2. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida Germaniyada siyosiy tuzumning o‘zgarishi

Germaniya davlatchilik taraqqiyotining asosiy bosqichlari Yangi davr Germaniya davlati va huquqi rivojlanishida bir qancha bosqichlarni bosib o‘tgan. Germaniya davlatchilik va huquqiy taraqqiyoti XIX asrda davom etgan. Napoleon bosqini va «German millati muqaddas Rim imperiyasi»ning qulashi. «German millatining muqaddas Rim imperiyasi» faqat rasman yagona davlat bo‘lib, XVIII asrda uning tarkibiga suveren davlatlar hisoblangan imperatorning 7 ta kurfyuristligidan tashqari 300 ga yaqin katta-kichik davlatlar kirgan. Bu davlatlar rasman imperatorga qaram bo‘lib, amalda knazlar, yepiskoplar, shaharlar kengashlari va boshqa ko‘p sonli feodal egaliklar tomonidan idora etilardi. Ularning ko‘pchiligi yeri va aholisi juda kam bo‘lgan davlatlar edi. German knazliklari orasida Saksoniya, Bavariya, Vyurtemburg va hududi kengligi jihatidan Avstriya, imperiya siyosiy hayotiga ko‘proq ta’sir o‘tkazishi bilan Prussiya (poytaxti Berlin) ajralib turgan. Bu yerlarda asosan slavyanlar – polyaklar, xorvatlar, slovenlar, chexlar, vengerlar yashardilar. Prussiya XVIII asrning ikkinchi yarmida qudratli monarxiya davlatiga aylanib ulguradi. Bunda prus qiroli Fridrix II (1740–1786- y.)ning «ma’rifatli absolutizm» siyosati muhim rol o‘ynaydi. U boshqaruv sohasida moliya, sud, bojxona, iqtisodiyot va agrar sohalarda islohotlar o‘tkazadi. Prussiya barcha german davlatlari orasida birinchi bo‘lib 1781- yilda umumiy boshlang‘ich ta’limni joriy qilgan. Mamlakat huquqini birxillashtirgan. 1781-yilda birinchi Fuqarolik protsessual kodeksi, 1793-yilda Sud ustavi, 1794-yilda esa Umumdavlat qonunnomasi (Prussiya landrexti) amalga kiritilgan. Bu islohotlar natijasida mamlakatda burjua munosabatlari rivojlanishi yuz beradi. Kapitalistik tadbirkorlik rivojlanishi rag‘batlantiriladi. Kattaligi bo‘yicha Yevropada 4 o‘rinda turadigan yirik qurolli kuchlar tashkil etilib, unga yillik budjetning 85 % sarflangan. «German millatining muqaddas Rim imperiyasi» Napoleonning bosqinchilik urushi davomida siyosiy-iqtisodiy qoloqligi va tarqoqligi sababli osonlik bilan tugatiladi. Natijada fransiya manfaatlariga muvofiq egallangan hududlarda qayta

ma’muriy-hududiy taqsimot amalga oshirilib, yirik davlatlar, Berg gersogligi va Vestfaliya qirolligi tashkil qilinadi. German davlatlarining Reyn ittifoqi 1806-yilda tashkil topib, tarkibiga dastlab 16 ta, keyin 21 ta german davlati kirgan. U rasman davlat suverenitetidan mahrum etilmagan monarxiyalar ittifoqi sifatida vujudga keladi. Lekin, Napoleon bilan syuzerenitet-vassalitet munosabati amal qiladi. Ittifoq a’zolari «Muqaddas Rim imperiyasi» tarkibidan chiqqanliklarini e’lon qiladi. Bu davlatlarda yer, moliya, ma’muriy sud islohotlari amalga oshiriladi. Ba’zi joylarda Napoleonning 1804-yilgi «Fuqarolik kodeksi» joriy qilinadi. Nemis qishloqlarida krepostnoy qaramlik bekor qilinib, dehqonlarni mulkdorlarga aylantirishga qaratilgan birinchi qadam tashlangan. Reyn ittifoqi tarkibiga Prussiya kirmagan edi. 1807-yilda Prussiya Fransiya bilan bo‘lgan urushda mag‘lubiyatga uchraganidan so‘ng dvoryanlar burjua xarakterida islohotlar o‘tkazishga qaror qiladilar. Amalda feodal tuzumni chegaralovchi, kapitalizm taraqqiyotiga yo‘l ochib beruvchi muhim farmonlar qabul qilinadi. Natijada qisman dvoryanlarga ham tatbiq etiladigan yangi soliqlar joriy qilinadi. Cherkov yerlarini davlat yeriga aylantirish (sekulyarizatsiya qilish) amalga oshirilib, kichik cherkovlar bekor qilingan. Boshqaruv sohasida iqtisodiy islohotlar bilan bog‘liq holda o‘zgarishlar amalga oshirilgan. Jumladan, beshta ministrlik – harbiy, ichki ishlar, tashqi ishlar, adliya, moliya ministrligi ta’sis etilgan. Har bir viloyatga hukumat tomonidan tayinlanadigan ober-prezident boshliq qilib qo‘yilgan. 1808-yilgi qonun bilan shaharlarda mahalliy o‘zini o‘zi boshqaradigan mahkamalar joriy etilgan. Barcha muhim ishlar – moliya, politsiya, ta’lim, ijtimoiy ta’minot ularning vakolatiga topshirilgan. Saylov huquqi mulk senzi (150–200 taler)ga asoslangan. Armiyada ham islohotlar o‘tkazilib, tan jazolari bekor qilingan. 1814-yilda umumiy harbiy majburiyat joriy qilingan. Ofitserlar yetkazib beruvchi (kelib chiqishi dvoryan bo‘lmaganlarga ham) harbiy akademiyaga asos solingan.

Vena kongressi va German ittifoqining tashkil topishi. Fransiyaning mag‘lubiyatidan so‘ng 1814-yilda chaqirilgan Vena kongressi Germaniyaning parchalanib ketishini oldini olib, German ittifoqini tuzish borasida bir qator qarorlar qabul qiladi. Yangi tuzilgan German ittifoqi (Muqaddas ittifoq) a’zoligiga nemis davlatlari va Avstriya imperiyasiga qarashli yerlarning bir qismi kiradi. Ittifoq 34 ta monarxiya va 4 ta erkin shahar (Gamburg, Berman, Lyubek va Frankfurt-Mayn) dan tashkil topgan. Biroq, kongress barcha nemis davlatchiligini qaytadan tiklay olmaydi. G‘arbiy German o‘lkalarida fransuz burjua tartiblarining ta’siri va Napoleon kodeksi saqlanib qolgan. Ittifoqda mustahkam o‘zaro aloqa, yagona tartib bo‘lmagan. Uning oliy organi «Ittifoq seymi» (Bundestag) deb atalgan. U hamma ittifoq a’zolarini birlashtirgan holda nemis podsholari vakillarining kengashi hisoblangan. Seym qarorlari suveren podsholar tan olgan taqdirdagina majburiy hisoblanadi. Ittifoq kuchsiz konfedratsiyani eslatgan. Uni hududiy jihatdan kichik davlatlardan iborat shimoliy va yirik davlatlardan iborat janubiy Germaniyaga ajratish mumkin. Ittifoqda Avstriya hukumati yuqori mavqega ega bo‘lgan. Uning vakili ittifoqning doimiy vakili, elchixonasi binosi majlislar joyi bo‘lgan. O‘z ahamiyati bo‘yicha Prussiya qirolligi ikkinchi o‘rinda turgan. U hududi, ichki tuzilishi, e’tiqodi, xo‘jaligi bo‘yicha ko‘p sonli sharqiy va g‘arbiy provinsiyalarga bo‘lingan bo‘lib, mustahkam bo‘lmagan. Prussiya qiroli Fridrix- Vilgelm III provinsiyalar boshqaruvi bo‘yicha maslahat xarakteridagi toifa landtaglarini ta’sis etgan. Sharqiy provinsiyalarda votchina yurisdiksiyasi yunkerlar qo‘lida edi. Bosib olingan polyak yerlari (Poznan va Sileziya) nemislashtirilib, zemstvo huquqi joriy etiladi. G‘arbiy yerlar, ya’ni uzoq vaqt fransuzlar tomonidan idora qilingan yangi provinsiyalar Reyn va Vestfaliyada krepostnoy qaramlikdan tugatilgan. Fransuz burjua tartiblari, demokratik qoidalar amal qilgan. Bu yerda g‘arbda amal qiluvchi pomeshchik yurisdiksiyasi allaqachon tugab ketgan.

Ittifoq shimoliy Germaniyasidagi mayda davlatlarning ko‘pchiligida (Meklenburg, Oldenburg, Braunshveyg, Gessen-Kassel) 1815 yildan keyin feodal tuzum mustahkamlangan. Tyuringiya gersogliklari (SaksenVeymar va Saksen- Meyningen)da yangi konstitutsiyaviy tartiblar joriy qilingan. Janubiy Germaniyadagi 4 ta davlat (Bavariya, Vyurtenberg, Baden, Gessen- Darmshtadt)da Fransiya ta’sirida mahalliy burjuaziyaning talablariga muvofiq konservativ xarakterdagi konstitutsiyalar qabul qilinadi. German davlatlarining birinchi konstitutsiyalari . 1815-yilda German ittifoqi tomonidan Muqaddas ittifoq akti qarorlari qabul qilgan. Ularga amal qilib 1816- yildan 1847-yilgacha ko‘p german davlatlari o‘zlarining birinchi konstitutsiyalarini qabul qilganlar. Ular asosan monarxlar tomonidan in’om qilingan (ya’ni, monarx tomonidan ishlab chiqilib e’lon qilingan) Xartiya, boshqacha aytganda konstitutsiyaviy hujjatlar shaklida bo‘lgan. Ularda jiddiy farqlar bo‘lmagan. Deyarli, barcha konstitutsiyalarda boshqaruv shakli – davlat boshlig‘i monarx, tabaqa-vakillik muassasalari monarx tomonidan nazorat qilinadigan landtag (tabaqa-vakillik muassasalari shunday atalgan) va monarx oldida javobgar hukumatdan iborat qilib belgilangan. Masalan, Buyuk Baden gersogligining 1818-yilgi konstitutsiyasiga ko‘ra, Landtag ikki palatali bo‘lib, yuqori palata monarx tomonidan, quyi palata mulk senzi asoslangan saylovlar orqali shakllantirilgan. Davlat boshlig‘i mutlaq veto huquqiga ega bo‘lib, qonunlarning bajarilishi uchun farmoyishlar, reglamentlar va umumiy farmonlar chiqarish vakolatiga ega bo‘lgan. Shunday bo‘lsa-da, monarx hokimiyati qonun chiqaruvchi – landtag palatalari tomonidan nisbatan cheklangan. Hukumat faoliyati yuzasidan gersogga va xarajatlar yuzasidan landtagga hisobot berib borgan. Barcha German konstitutsiyalarida demokratik huquq va erkinliklarning ancha cheklangan doirasi belgilangan. Biroq mavjud huquq va erkinliklarni amalga oshirish kafolatlari yaratilmagan. Xususan, Baden gersogligining konstitutsiyasida vijdon, matbuot, ko‘chib yurish erkinliklari, kasb tanlash huquqlari, xususiy mulk va turar-joy daxlsizligi, sudyalarning daxlsizligi va badenliklarning jinoiy ishlarini

oddiy sudlarda ko‘rilishini talab qilish huquqi, o‘zboshimchalik bilan qamoqqa olishlarning taqiqlanganligi e’lon qilingan. 1848-yilgi inqilob va uning german konstitutsiyashunosligi rivojlanishi. 1848-yil boshlariga kelib Germaniyada tashqi va ichki omillar ta’sirida ishchilar va dehqonlar harakati ko‘rinishidagi inqilobiy vaziyat yuzaga keladi. Inqilob hukumatlar oldiga demokratik islohotlar o‘tkazishni talab qiladi. Fransiyaga chegaradosh g‘arbiy va janubiyg‘arbiy yerlarda liberal (liberal – keyinchalik davlat va ijtimoiy tuzumni o‘zgarmasdan qolishini istaydi) burjuaziya g‘alaba qiladi. Burjua demokratik harakat ko‘p german davlatlarini qamrab oladi va bir qancha demokratik tadbirlar amalga oshiriladi. Qirol va knazlar Frankfurt-Maynda umumgerman Ta’sis majlisini chaqirishga rozilik bildiradilar. 1848-yil bahorda umumgerman parlamenti (Frankfurt parlamenti, Frankfurt majlisi)ga saylov o‘tkazilgan. Unda liberal burjua ko‘p o‘rin olgan. Barcha German davlatlaridan tashkil topgan mazkur ta’sis majlisi yagona Germaniyaning yangi, hech bo‘lmaganda federal konstitutsiyasini qabul qilishi lozim edi. Parlament tomonidan Avstriya ersgersogi Iogan muvaqqat imperiya noibi lavozimiga saylanadi. Unga yordam berish uchun Muvaqqat markaziy hukumat tashkil etiladi. Biroq davlatlarda hokimiyat monarxlar qo‘lida qoladi. Biroq parlament o‘z faoliyatining boshidanoq reaksion siyosat yurgizadi. Ko‘pchilik a’zolari shovinizm yo‘liga kirib, mustamlaka slavyan yerlarini qo‘lda saqlashga harakat qilinadi. Dehqonlar masalasida feodal tuzumga qarshi hech bir ish qilinmaydi. 1848-yil kuzda aksilinqilobning kuchayishi natijasida ishlab chiqilgan konstitutsiya loyihasi qog‘ozda qolib ketadi. Burjuaziya va ishchilar, dehqonlar va feodallar o‘rtasida to‘qnashuvlar yuzaga keladi. Frankfurt majlisi majburiy tarqatib yuboriladi. Natijada Parlament yagona ilgarigi talablarni ro‘yobga chiqarish maqsadida Germaniya imperiyasining 1849-yilgi Frankfurt konstitutsiyasini qabul qilishga kirishadi . 1849-yil 28-martda parlament imperiya konstitutsiyasini qabul qiladi.

Burjuaziya siyosiy ustunlikka erishgan. Germaniyaning barcha 36 ta yerlarida o‘z boshqaruv apparatiga ega monarxiya mavjud bo‘lgan. German monarxiyalari federatsiyasi o‘rnatilib, unga imperator boshchilik qilgan. Umumgerman markaziy hukumati tuziladi. Imperator va amaldorlar «imperiyani va nemis huquqlarini qo‘riqlash, imperiya konstitutsiyasiga og‘ishmay va vijdonan amal qilish» haqida qasamyod qilishi kerak bo‘lgan. Konstitutsiyada barcha masalalar aniqlik bilan belgilangan. Federatsiya subyektlari o‘z konstitutsiyasi va boshqaruv tizimiga ega bo‘lgan. Federatsiya manfaatlarini ko‘zlagan holda imperiya hokimiyatini amalga oshiruvchi federal organlar tashkil etilgan. Lekin, ularning tizimi batafsil sanab ko‘rsatilmagan. Tashqi siyosatni amalga oshirish, harbiy, iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy soha, bojxona, pochta-telegraf ishlarini yo‘lga qo‘yish, boshqarish va nazorat qilish imperiya vakolatiga kiritilgan. Strategik ahamiyatga ega bo‘lgan sohalar ustidan imperiyaning oliy nazorati o‘rnatilgan. Subyektlarning imperiya a’zolaridan boshqa davlatlar bilan tuzgan shartnomalari imperiya tasdig‘idan o‘tishi lozim bo‘lgan. Har qanday federativ birligi shakliga xos bo‘lgan Konstitutsiyaviy prinsip – imperiya qonunlari alohida davlatlarning qonunlaridan yuqori turadi (agar ularning bo‘ysunish ahamiyati aniq ko‘rsatilmagan bo‘lsa) degan prinsip o‘rnatiladi. Mabodo «majburiy emas» deb belgilanmagan bo‘lsa, o‘z-o‘zidan majburiydir. Konstitutsiya bo‘yicha parlament (reyxstag) quyidagi ikki palatadan iborat bo‘lgan: yuqori palata - Davlatlar palatasi ko‘pchilik gersog va knazliklardan bittadan, Prussiyadan 40 ta, Avstriyadan 38 ta, Bavariyadan 18 ta, Saksoniyadan 10 ta, Gamburgdan ikkitadan deputatlar 6 yil muddatga saylangan; quyi palata – Xalq palatasi imperiya xalqi orasidan 3 yil muddatga saylangan. Qonunlar har ikki palatada qabul qilinishi, hukumat tomonidan tasdiqlanishi lozim bo‘lgan. Agar hukumat qonun loyihasini tasdiqlamasa, Reyxstag ketma-ket 3 ta sessiyasida hech qanday o‘zgarishsiz qabul qilish yo‘li bilan amalga kiritishi mumkin edi.

Konstitutsiyada German xalqining asosiy huquqlari va ularni ɚɦɚɥɝɚ ɨɲɢɪɢɲ kafolatlari ham belgilab berilgan. Unga binoan tabaqaviy imtiyozlar tugatilgan. Konstitutsiya garchi qog‘ozda qolib ketgan bo‘lsa-da, ma’lum darajada progressiv ahamiyat kasb etgan. Unga ko‘ra, federal Germaniyani Prussiya yoki Avstriya qiroli boshqarishi kerak edi. Biroq, Prussiya qirolining Germaniyada tan olinishi boshqa davlatlarning qarshiligini keltirib chiqardi. Tez orada Frankfurt milliy ɦɚɠɥɢɫɢ ԟ ɚɣɞɚɛ yuboriladi. May oyi oxiriga kelib Parlament o‘z majlislarini Vyurtemberg poytaxti Shtutgradga ko‘chiradi va oxirgi kunlarini shu yerda o‘tkazib, Vyurtemberg hukumati tomonidan haydab yuboriladi. Shu bilan german inqilobi tarixi ham tugaydi. Keyinchalik Prussiya boshchiligida Shimoliy german davlatlarining dastlab 3 ta, keyinchalik 27 tasi qo‘shilgan ittifoq tashkil etiladi. Biroq, u Avstriyaning qarshiligiga uchrab tarqatib yuboriladi. Bu davrga kelib 1) mahalliy separatizm (ajralib chiqishga intilish); 2) Yevropadagi yirik davlatlarning qarshiligi; 3) Avstriya va Prussiyaning gegemonlik uchun raqobatini bartaraf etish yo‘li bilan yagona Germaniya davlatini tashkil etishga urinishi kuchaygan. Prussiyaning 1850-yilgi Konstitutsiyaviy xartiyasi. Prussiya qiroli dastlab inqilob davrida 1848-yilda Konstitutsiya taqdim etadi. Bir yildan keyin, ya’ni 1850-yil 31-yanvarda qirol yangi Konstitutsiyaviy xartiya chiqaradi. U oldingisiga nisbatan ancha demokratik xarakterda bo‘lgan. U shaxsiy, siyosiy va fuqaroviy huquqlar, sud tizimi, armiya, ta’lim sohasi, hokimiyat organlarining tizimi, ularning vakolatlari va o‘zaro munosabatlari kabi masalalarni belgilab bergan. Konstitutsiyaviy xartiya ba’zi tuzatishlar bilan 1919-yilgacha harakatda bo‘lgan. Oliy hokimiyat organlari qirol, ministrlar (ministr-prezident), ikki palatali parlament va oliy suddan iborat bo‘lgan. Landtagning yuqori palatasi – Janoblar palatasi, quyi palatasi – Deputatlar palatasi deb atalgan. Mamlakatda qirol hokimiyati kuchli bo‘lib, landtag maslahat organi bo‘lgan va hukumat unga hisob bermagan. Sudyalar qirol nomidan ish ko‘rgan, u tomonidan tayinlangan.

1867-yilgi Avstriya-Vengriya ittifoqi. XIX asrning o‘rtalarida Avstriya ichki, ya’ni inqilobchi kuchlar, mustamlaka aholining chiqishlari va tashqi ta’sirlar, ya’ni Prussiyaning zarbasi natijasida siyosiy inqirozga uchraydi. German davlatlari orasida obro‘sizlanadi. Monarxiyani kuchaytirish maqsadida 1867-yilda Avstriya parlamenti – Reyxsrat Avstriya-Vengriya monarxiyasini tashkil etish haqidagi bitimni tasdiqlaydi. Bitim Vengriya parlamenti (Seym) tomonidan ham tasdiqlanadi. Seym bir palatali bo‘lib, unda asosan dvoryan va yirik burjuaziya vakillari yig‘ilgan. Avstriya-Vengriya Leyta daryosi bilan ajralib turuvchi ikki qism – Sisleytaniya va Transleytaniyadan iborat bo‘ldi. Uning tepasida Avstriya imperatori turgan, u bir vaqtning o‘zida Vengriya qiroli unvonini ham olgan. Vengriya o‘z parlamenti va hukumatiga ega ɛʆɥɢɲ ԟ ɭ ԕ ɭ ԕ ɢɧɢ oladi. Uchta umumiy ministrlik – tashqi ishlar, harbiy va dengiz hamda moliya ministrliklari ta’sis etilgan. Ittifoqning vujudga kelishi bilan Avstriyada liberal islohotlar o‘tkaziladi. Ittifoq boshqaruvida parlamentga nisbatan hukumatning roli katta bo‘lgan. Imperator favqulodda farmonlar chiqarish vakolatiga ega bo‘lib, ijroiya hokimiyati tepasida turgan va davlat boshlig‘i hisoblangan. Avstriya-Vengriya monarxiyasi ba’zi o‘zgarishlari bilan Birinchi jahon urushining oxirigacha saqlanib qolgan. Prussiyaning gegemonlik uchun kurashi va Shimoliy Germaniya ittifoqi. Prussiya Germaniyada ustunlik qilish uchun kurashni nemis davlatlarining yagona iqtisodiy makonini tashkil qilishda o‘z liderligi o‘rnatish bilan ancha ilgari boshlagan edi. Prussiya o‘z qirolligi miqyosida 1818-yilgi qonuni bilan dastlab bojxona chegaralarini bekor qilib barcha provinsiyalar bo‘yicha ko‘chib yurish erkinligini e’lon qiladi. Pruss tovarlariga homiylik qiladigan umumiy bojxona ta’rifi o‘rnatiladi. 1819-yilda ushbu islohotlarni butun ittifoqqa tatbiq etish tashabbusi bilan chiqadi. Avstriya hukumati va uning izdoshlari esa inkor qiladi. 1834-yilda Prussiya boshchiligida german davlatlarining bojxona ittifoqi tashkil etiladi. Unga 22 ta a’zo kirib, aholisi 23 mln. kishidan ortiq bo‘ladi.

Ittifoq iqtisodiy sohada rivojlanib, savdo va veksel huquqlari birxillashtiriladi. 1847-yilda Konferensiyada Umumgerman veksel ustavi qabul qilindi. Prussiyaning huquqiy sohadagi mavqei mustahkamlanib, qonunchilik sohasida faollashib boradi. U tomoni kodifikatsiya ishlari jadal olib boriladi. 1860-yilda Umumgerman savdo qonunnomasining qabul qilinishi mislsiz voqea bo‘ladi. U mahalliy separistik kayfiyatlarga zarba berib, Germaniyaning yagona iqtisodiy va huquqiy makonini yaratishda Prussiyaning yetakchi rolini batamom mustahkamlaydi. XIX asrning 60-yillarida Prussiya oshkora harbiy yo‘l bilan Germaniyani birlashtirishga kirishadi. 1866-yilda Avstriya-Prussiya, Avstriya-Italiya urushlari bo‘lib o‘tadi. Napoleon III vositachiligida Avstriya-Prussiya o‘rtasida va u taklif etgan bitim (Praga, Nikolsburg yarash imzolanadi) imzolanadi. Natijada Prussiya kansleri Bismark bir qancha nemis davlatlari va erkin shahar Frankfurt-Maynni tugatib, o‘z hududiga qo‘shib oladi. Bir nechta kuchli nemis davlatlari bilan 5 yillik harbiy konvensiya tuziladi. Janubiy nemis davlatlari hududiy da’vogar Napoleon III ga qarshi va Bismarkka moyil bo‘lsa-da, betaraf qoladi. Shunday bo‘lsa-da, ular (Bavariya, Vyurtemberg, Baden, Gessen-Darmshtadtning bir qismi) ham Prussiya bilan harbiy va iqtisodiy jihatdan yaqindan bog‘langan. Natijada qattiq kurashlar davomida oldingi German ittifoqi buziladi. Avstriya umumgerman ishlarida ishtirok etishdan abadiy chetlashtiriladi. Bismark Prussiya boshchiligidagi yangi German ittifoqini tuzishga kirishdi. 1866-yil 4-avgustda Bismark Prussiya nomidan shimoliy nemis davlatlariga murojaat etib, nemis davlatlari ittifoqini tuzishni taklif etadi. 18 davlat va 3 ta erkin shahar (Gamburg, Bremen, Lyubek) ittifoq shartnomasini imzolaydi. Prussiyaning ilgari surgan loyihasi va Berlindagi muhokamadan so‘ng 1867-yilning boshida Konstitutsiya qabul qilinadi. Unga binoan Shimoliy German ittifoqi tuziladi. Unda prussiya hukmron mavqeni egallaydi.

Ittifoqning aholisi 30 mln. ga yaqin bo‘lib, ittifoqqa kirmagan janubiy german davlatlarida 8 mln. ga yaqin aholi yashagan. Konstitutsiyaga ko‘ra Ittifoq Prezidenti lavozimi Prussiya qiroliga topshiriladi, qirol ittifoq kanslerini tayinlash va harbiy qo‘mondonlikni bajarish huquqiga ega bo‘ldi. U reyxstag va Ittifoq kengashini chaqirish va tarqatib yuborish uchun favqulodda huquqqa ega bo‘ladi. Qonunlarni tasdiqlash ham uning vakolatiga kirgan. Ittifoq parlamenti – reyxstag bo‘lib, u vakillik organi sifatida saylangan. Barcha davlatlarning vakillaridan iborat Ittifoq kengashi joriy etilgan. Yagona ittifoq ministri faqat ittifoq kansleri hisoblanadi. Kansler reyxstag oldida emas, Ittifoq Prezidenti oldida javobgar edi. Qolgan boshqarma (ministrlik)lar stat- sekretarlar tomonidan boshqarilgan. Germaniyaning birlashtirilishi natijasida yagona ichki tartib qoidalar joriy etilgan. Bismark Germaniya nomi ostida Prussiya hukmronligini kuchaytirishga, nemis yerlarini prusslashtirishga harakat qilishi natijasida janubiy german davlatlarini qarshiligi yuzaga kelgan. Shu bilan birga, Fransiya ham German davlatlari tarqoqligini saqlash tarafdori bo‘lganligi sababli, Bismark undan o‘ch olishga harakat qiladi. Oqibatda 1871-yilda Fransiya-Prussiya urushi vujudga keladi va Fransiya yengilgan. Xuddi shu davr oralig‘ida janubiy german davlatlari (Badan, Bavariya, Vyurtenburg, Gessen-Darmshtadt) bilan Shimoliy German ittifoqi o‘rtasida «mudofaa shartnomalari» tuziladi. Ushbu shartnomalarning tuzilishining oqibati ularning yangi ittifoqqa – 1871-yil qayta tuzilgan Germaniya imperiyasiga kirishlariga huquqiy asos bo‘lib qoladi. Shu tariqa urush davrida Germaniyani birlashtirish oxiriga yetkazilgan. 1871-yil 18-yanvarda Prussiya qiroli Versal saroyida Vilgelm I nomi bilan «German imperatori» deb e’lon qilinadi. Germaniya Prussiya gegemonligi ostida birlashtiriladi. Bundan keyingi davrda Germaniya siyosiy tuzumi tuzumida yangi normativ-huquqiy hujjatlar asosida muayyan o‘zgarishlar amalga oshirilgan.

XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida Germaniyada siyosiy tuzumning o‘zgarishi Germaniya imperiyasining 1871-yilgi Konstitutsiyasi . 1871-yil 16-aprelda Ta’sis reyxstagi umumgerman Konstitutsiyasini qabul qildi. Unda oldingi davrlarda qabul qilingan barcha huquqiy hujjatlar inobatga olingan. Imperiya o‘z mohiyatiga ko‘ra ittifoqchilar davlati hisoblangan. Uning tarkibiga qirol va knaz sulolalari boshqaruvidagi 22 ta monarxiya va 3 ta erkin shahar kirgan. Germaniyaga qo‘shib olingan ElzasLotaringiya hududi imperiyaga hokim (shtatgelter) tomonidan idora etiladigan maxsus imperiya provinsiyasi bo‘lib kiritilgan. A’zolarning ayrimlari o‘z Konstitutsiyasi, landtag – vakillik muassasalarini saqlab qoladi. Davlat funksiyalarining ma’lum bir qismi, ya’ni cherkov ishlari, maorif, soliq va ichki biror muhim soha boshqaruvi ular hukumatlarning ixtiyorida qoldiriladi. Joylarda xalq vakolatlari tor bo‘lib, tabaqa imtiyozlari davom etgan. Mayda nemis davlatlarining Prussiya harbiy va iqtisodiy qudratiga qaramligi Prussiyaning hukmronligini ta’minlagan. Imperiya boshqaruvida «armiya va qal’alar» bo‘yicha qirol tomonidan tayinlanadigan komitet, tor doiradagi davlatlar vakillaridan iborat «tashqi ishlar» komiteti tashkil etilgan. Ittifoq miqyosida qonun chiqarish huquqi umumimperiya hokimiyati imperatori va imperiya kansleri qo‘lida to‘plangan. Konstitutsiyaga binoan federal kengash ikki palatadan, yuqori palata – bundesrat , ya’ni ittifoq kengashi hamda quyi palata – reyxstagdan tuzilgani holda qonunchilik vakolatlari unga berilgan. Aynan shu ikki palata oliy vakolatli muassasalar hisoblangan. Germaniyaga faqat Prussiya qiroligina imperator bo‘lishi mumkin bo‘lgan. Imperator ijroiya hokimiyatni boshqargan va shakllantirgan. Uning vakolatlari keng bo‘lib, reyxstag va ittifoq kengashi sessiyalarini chaqirish va tarqatish vakolatiga ega bo‘ladi. Imperiya nomidan ish ko‘radi. Shuningdek, imperiya qonunlarini ishlab chiqish va e’lon qilish ham uning vakolatiga kirgan. Imperatorning mutlaq hokimiyati faqat kanslerning kontrassignatura (ma’lum hujjatning kuchga kirishi uchun kanslerning imzosi shartligi) huquqi bilan tiyib

turilgan. O‘z navbatida qatori vakolatlarini, xususan, urush va tinchlik e’lon qilish, shartnomalar tuzish, ittifoqda o‘z majburiyatlarini bajarmagan davlatlarga nisbatan jazo berish huquqlarini Ittifoq kengashining roziligi bilan amalga oshirgan. Ittifoq ministrligi tashkil etilmagan. Ittifoqning yakka ministri imperiya kansleri edi. U reyxstag oldida javobgar bo‘lmagan. Imperator tomonidan lavozimga tayinlangan va bo‘shatilgan, uning oldida javobgar bo‘lgan. Imperiyaning ayrim markaziy idoralariga stats-sekretarlar rahbarlik qilgan, ular kanslerning yordamchilari hisoblangan. Imperiya kansleri bir vaqtning o‘zida imperiya hukumati bo‘lib, qonunlarda uning irodasi mujassamlangan. Imperiya kansleri lavozimida Prussiya ministr- prezidenti faoliyat ko‘rsatgan. U bir vaqtning o‘zida Prussiya ministrlar kabinetining boshlig‘i ham hisoblangan. XIX asrda Germaniyaning eng yirik siyosiy arboblaridan biri Otto fon Bismark bu mansabni 1862-yildan 1890-yilgacha egallab turgan. Kansler bundesratning raisi ham hisoblangan. Yuqori palatada ovozlar teng bo‘lib qolganda uning ovozi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan. Bundesratda harbiy masalalar bo‘yicha kelishuvga erishilmay qolganda kanslerning ovozi asosiy hisoblangan. Bundan tashqari, u budjetni to‘ldirish uchun to‘lovlar tayinlash huquqiga ega bo‘lgan. Shuningdek, u har yili ittifoq kengashi va reyxstagga xarajatlar haqida hisobot taqdim qilishi lozim bo‘lgan. Imperator va kansler o‘z faoliyatida bundesratning muhim Konstitutsiyaviy vakolatlariga tayangan. 1871-yilgi Konstitutsiyada hatto rasman bo‘lsa ham «xalq suvereniteti» prinsipi e’lon qilinmaydi. Konstitutsiya hukmron doiralarning monarxning davlat hokimiyati haqidagi konservativ tasavvurlari bilan to‘la qarama-qarshiliklarni mujassam etgan. Unga binoan imperator nomidan ham ijroiya hokimiyati, ham qonun chiqarish hokimiyati amalga oshirilgan. Davlat muassasalari va mansabdor shaxslarning vakolatlari ham imperator nomidan belgilangan. Reyxstag – quyi palata umumiy saylov huquqi asosida va yashirin ovoz berish yo‘li bilan 5 yil muddatga saylangan. Lekin, amalda quyi darajadagi harbiy

xizmatchilar, mulksiz kambag‘allar va ayollardan tashqari 25 yoshga to‘lgan erkaklargina saylov huquqiga ega bo‘lgan. Reyxstag a’zolari o‘z mehnatlari uchun hech qanday maosh yoki haq olmaganlar (V bo‘lim, 32-modda). Qonun chiqarish tashabbusi reyxstag qo‘lida bo‘lib, ittifoq kengashi va imperator uning qarorlarini tasdiqlamaslik huquqiga ega bo‘lgan. U imperator nazorati ostida bo‘lgan. U qabul qilgan birorta ham qonun bundesratning tasdig‘isiz amalga kiritilmagan. Ittifoq kengashi – bundesrat , yuqorida aytilganidek yuqori palata bo‘lib, saylanmasdan balki hamma german monarxiyalari va erkin shaharlarning vakillaridan iborat holda tuzilardi va ularning imperiyadagi salmog‘i, o‘rnini o‘zida aks ettirgan. Unda jami 58 ta o‘rin bo‘lib, shuning 17 tasi Prussiyaga tegishli edi. Konstitutsiyaga kiritiladigan o‘zgarish uchun faqat 14 ta qarshi ovoz berilsa ham, kengashning kiritgan taklifi qabul qilinmagan. Bundesratga imperiya qonunlarini hayotga tatbiq etish uchun zarur bo‘lgan ma’muriy buyruqlar va instruksiyalar chiqarish, imperator roziligi bilan reyxstagni tarqatib yuborish, o‘lkalar o‘rtasidagi nizolarni majburlash choralarini, jazolarni qo‘llash yo‘li bilan hal etish vakolatlariga ega edi. Armiyadan politsiya maqsadlarida foydalanish mumkin bo‘lgan. Umumiy harbiy majburiyat har bir nemisga 7 yil, ya’ni 20 yoshdan 28 yoshgacha qilib belgilangan. Imperiyaga harbiy holat e’lon qilish huquqi berilgan. Keyingi yillarda davlat tizimi va Prussiya harbiy kuchlari yordamida hukmron doiralar prusslashtirish siyosatini olib boradilar. Germaniyada militarizm ruhi hukmronlik qila boshlaydi. Byurokratik-amaldorlik hokimiyati zulmi va markazlashgan politsiya nazorati butun mamlakatda hukm suradi. Germaniya imperiyasi politsiyachi-byurokratik yarim mustabid davlatga aylangan. Kayzer (imperator) Germaniyasining siyosiy rejimi . XIX asrda birlashgan Germaniyaning qarama-qarshiliklarga to‘la tarixiy rivojlanishi yo‘lida sodir bo‘lgan murakkab ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar uning siyosiy rejimida ham tez-tez o‘zgarishlar bo‘lishiga bevosita ta’sir qiladi. Bu jarayonlarda Germaniyaning kansleri (ilgarigi Prussiya ministrperzidenti) Otto fon Bismark alohida rol

o‘ynaydi. Tarixiy adabiyotlarda qator qarama-qarshi tushunchalar, jumladan «yuqoridan o‘tkazilgan inqilob», «davlat sotsializmi», «reaksion militarizm», «bonapartizm» va boshqa nomlar bilan belgilangan siyosatni amalga oshirish aynan Bismark nomi bilan bog‘liq. Darhaqiqat, XIX asrda Germaniyaning burjua inqilobi ta’sirida birlashtirilishi uning iqtisodiyotning, kapitalistik tadbirkorlikning, aksionerlik kompaniyalari, banklar va yangi sanoatning rivojlanishiga sharoit yaratadi. XIX asrning oxirgi 1/3 qismi «gryunderlik» (grunder – asos solmoq, ta’sis qilmoq) davri deb ataladi. Aynan shu davrda xo‘jalikning deyarli hamma sohalarida, ko‘proq iqtisod-moliya tarmoqlarida ta’sis etish ishlari kuchayib ketgan. Umumimperiya bank biletlari, yagona o‘lchov va og‘irlik birliklari, bojxona tariflari, patent qonunchiligi joriy qilindi. Mamlakat ikki–uch o‘n yilliklar davomida Yevropa va dunyodagi eng ilg‘or, sanoati rivojlangan davlatlardan biriga aylangan. Dastlabki davrlarda tadbirkorlik va savdoning rivojlanishi yo‘lidagi ko‘pdan- ko‘p to‘siqlar olib tashlanadi. Umumimperiya partiyaviy tizimi tashkil qilingan, ishchi tashkilotlari va partiya nashrlari oshgan. Bu vaqtda Germaniya siyosiy tuzumida siyosiy partiyalar muhim o‘rin tutadi. Ilk partiya sifatida konservatorlar partiyasini ko‘rsatish mumkin. U Sharqiy Prussiya yirik yunker (yirik feodal, pomeshchik)larining, Saksoniya, Brandenburg yer egalarining manfaatini ifoda etgan. Bu partiya 1866-yilda ittifoq tashkil topishi vaqtida qo‘rqish natijasida ajralishga uchraydi. Bir qismi ajralib chiqib, o‘zining eski nomini saqlab qoladi. Bu yarim mutlaq monarxiya tarafdori bo‘lgan. U o‘z vaqtining hukmron partiyasi hisoblanib, davlat boshqaruvidagi muhim vazifalarda ishlab kelganlar. Ularning ta’siri Prussiyada kuchliroq bo‘lib, Prussiya landtagi ularning tayanchi edi. Konservatorlarning bo‘linib ketgan bir qismi o‘zlarining imperiya partiyasi yoki erkin konservatorlar partiyasini tuzadi. Unga kapitalistik rivojlanish yo‘lida borayotgan yirik yer egalari va ba’zi yirik sanoat magnatlari (Krupp, fon Kardorf,

fon Shturm va boshq.) kirgan. Ular Bismark va imperiya so‘zini qo‘llab- quvvatlaganlar. U Bismarkning tayanchi sifatida rol o‘ynagan. Bismarkning yana bir tayanchi milliy-liberal partiya bo‘lib, bu partiya 1867- yildayoq progressiv partiyadan ajralib chiqqan. U mamlakat sanoatini rivojlantirish va faol imperialistik mustamlaka siyosatini olib borish tarafdori bo‘lgan. Bu partiya hukumatning militarizm va qurollarni yanada ko‘paytirish siyosatini qo‘lla- quvvatlagan. Milliy-liberallar 1870yillarda konservatorlar bilan yangi islohotlarga qarshi turish yo‘lida hamkorlikka kirishadilar. Progresschilarning barcha qolganlari 1884-yilda erkin fikr qiluvchilar degan nom olib o‘z partiyalarini tuzganlar. Ular o‘zlarini reyxstagda burjua-liberal oppozitsiyasi vakillari qilib ko‘rsatishga harakat qilgan. O‘rta va mayda shahar burjuaziyasi, shuningdek ziyolilarning ba’zi qatlamlari manfaatlarini ifoda qilgan. 1870–1871-yillarda katoliklar partiyasi tuziladi. Oradan bir oz vaqt o‘tgach bu partiyaning reyxstagdagi fraksiyasi markaziy o‘rinni egallaganligi sababli u katoliklar markaziy partiyasi degan nom oladi. Uning ta’siri prusslarga qarshi va aholisining ko‘pchiligi rim-katolik diniga e’tiqod qiluvchi janubiy va janubiy- g‘arbiy Germaniyada kuchli bo‘lgan. Partiya Germaniyani prusslashtirish siyosatidan norozi bo‘lgan turli ijtimoiy qatlamlarni birlashtirgan. U cherkovning madadi bilan kuchayib borgan. Katoliklar partiyasi nemis davlatlarining mustaqilligini tiklash, katolik cherkovining davlat nazoratidan erkin va mustaqil bo‘lishini, katolik maktabini rivojlantirish va mustahkamlashni talab qilib chiqqan. Imperiya hukumati mamlakatning iqtisodiy va siyosiy ahvolini mustahkamlash yuzasidan 1871–1873-yillarda yagona pul birligini joriy qilgan. Oltin marka asosiy pul birligi sifatida qabul qilingan. 1874-yili reyxstag tomonidan 7 yillik, ya’ni 1875–1881-yillar uchun harbiy budjet tasdiqlanadi. 1874-yili xazinani boyitish va davlat apparatini mustahkamlash maqsadida pochta-telegraf ishlari markazlashtiriladi. 1876-yilda butun imperiyada yagona sud ishlari tizimini belgilovchi qonunlar qabul qilingan va uch yil ichida tatbiq etilgan. Unga ko‘ra, oliy instansiya – imperiya sudi tashkil topgan.

1872–1876-yillarda imperiya va Prussiyada diniy sohada islohotlar (burjua ta’biri bilan aytganda «kulturkampf» – madaniyat uchun kurash) o‘tkazilib, cherkov ishlari davlat vakolatiga kiritiladi. Huquqiy sohada 1871 yili umumimperiya Jinoyat kodeksi, 1877yilda Jinoyat- protsessual kodeksi, 1900-yilda besh kitobdan iborat Germaniya tuzuklari qabul qilingan. Tuzuklar umumiy masalalarga, shuningdek, fuqaroviy-huquqiy institutlar, shaxs huquqlari, majburiyatlar, bitimlar, mulk, oila-nikoh va vorislik huquqiga bag‘ishlangan. Monarx Vilgelm I ga suiqasd uyushtirilishi natijasida reyxstag tarqatib yuboriladi va qayta saylov o‘tkazilishi natijasida ko‘pchilik o‘rinni konservatorlar egallagan. Bu davrda Bismarkning qattiqqo‘llik siyosati hatto, uning ilgarigi tarafdorlarida ham norozilik tug‘dirib, siyosiy tuzumni o‘zgartirish g‘oyasi yuzaga keladi. Natijada, ichki va tashqi siyosatda muvaffaqiyatsizliklarga uchragan. 1888-yilda Vilgelm I vafot qildi. Bu davrda Bismark imperiyaning to‘la huquqli subyekti edi. Fridrix III ning 100 kunlik podsholigidan keyin podsholik Vilgelm I ning 28 yashar nabirasi Vilgelm II ga o‘tadi (1888– 1918-y.). Vilgelm II nisbatan yon berib boshqarish tarafdori bo‘lib, Bismark bilan munosabatlari keskinlashib turgan. 1890-yilda reyxstagga navbatda saylov bo‘ladi. Bunda ishchilar faollik ko‘rsatib, sotsial demokratiyaning reyxstagdagi deputatlari soni 35 kishiga yetadi (sal kam 1,5 kishi, umumiy saylovchilarning 20 % ularni yoqlab ovoz beradi). 1890-yil martda Bismark iste’fo berishga majbur bo‘ladi. Ishchilarning qudratli harakati (1890-yilda 266 marta ish tashlash bo‘lib, ularda 28536 kishi qatnashadi) qattiqqo‘l kanslerni lavozimidan chetlashtiradi. Kansler qilib Pruss generali Kaprivi (1890–1894-y.) tayinlandi. U Germaniyaning tashqi siyosatiga juda muhim o‘zgarishlar kiritdi. Sanoat egalarining siquvi ostida Avstriya, Vengriya, Rossiya bilan shartnomalar tuzadi. 1893-yilda pomeshchik va kulaklar tomonidan tuzilgan «Qishloq xo‘jayinlari

ittifoqi» syezdida yunkerlar u yuritayotgan siyosatga norozilik bildirishgan. 1894- yilda Kaprivi iste’fo bergan. Bu davrda yunker-burjua bloki tuzilib, ular hukumatning mustamlakachilik siyosatini qo‘llab quvvatlaganlar. German imperializmi XIX ning 90-yillarida dunyoni o‘z foydasiga tubdan qayta bo‘lish haqidagi masalani o‘z oldiga qo‘yadi. Pangerman ittifoqi deb ataladigan maxsus tashkiloti tuzilgan. U agressiv shovinizmni targ‘ib qilgan. 1900-yilda keksayib qolgan kansler Gogenloe (1894–1890-y.) o‘rnini Byulov (1900–1909-y.) egallagan. U mustamlaka xalqlarni germanlashtirish siyosatini yurgizadi. U kansler bo‘lib turgan vaqtda Germaniyaning ekspansiyachilikdan iborat tashqi siyosati avjiga chiqib ketgan. Birinchi jahon urushi arafasida Vilgelm II ning agressiv harbiylashgan siyosatining faollashuvi mamlakat siyosiy rejimining o‘zgarishiga, repressiv qonunlarning joriy etilishiga olib kelgan. Imperator manfaatlarini ifoda etuvchi qonunlar amalga kiritilgan. Rossiya va Fransiyaga qarshi urush e’lon qilingan. Harbiy diktatura o‘rnatilib, armiyani kuchaytirishga qaratilgan ishlar amalga oshirilgan. 1918-yillarga kelib esa tashqi urushda yengilish va ichki xavflar ta’sirida inqilobning oldini olish maqsadida hokimiyatni parlamentlashtirish, reyxstag huquqlarini kengaytirish, bosh shtab ustidan reyxstag nazoratini o‘rnatish va boshqa shu kabi tadbirlardan iborat siyosat o‘tkazila boshlangan. Shu maqsadda 1918-yil oktabr oyining oxirida ikkita konstitutsiyaviy qonun qabul qilingan. Biroq siyosiy rejimni yangidan liberallashtirish hukmron rejimni keyingi davrda saqlab qola olmasdi. Mamlakatda inqilob boshlanib, Vilgelm II taxtdan voz kechishga majbur bo‘lgan. Germaniya ham insoniyat tarixidagi eng yangi davrga qadam qo‘ygan.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet 7. Rukavishnikov V. O.Politicheskiy kulturi i sotsialniye izmeneniya. Mujdunarodniye otnosheniye. – M., 1998..82-bet. 8. Ochilov B. E. Konstitutsiya Respubliki Uzbekistan i Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka kak osnova zashiti prav lichnosti // Pravo. 2001. - №3.

Похожие

Yangi davr Fransiya davlati va huquqi

Germaniya davlati va huquqi

Yangi davr buyuk Britaniya davlati va huquqi

Xitoy davlati va huquqi

Vizantiya davlati va huquqi