Yangi davr Fransiya davlati va huquqi - Юриспруденция - Рефераты

Yangi davr Fransiya davlati va huquqi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87 KB

Yangi davr Fransiya davlati va huquqi Reja: 1. Yangi davr Fransiya davlat tuzumi 2. Yangi davr Fransiya huquqiy tizimining xususiyatlari

Yangi davr Fransiya davlat tuzumi XVIII–XIX asrlardagi buyuk o‘zgarishlar Fransiya davlat tuzumini butunlay o‘zgartirib yubordi. XVIII asrning oxiriga kelib fransuz qiroli bo‘shab qolgan davlat xazinasini to‘ldirish uchun 175 yildan buyon chaqirilmagan General shtatlarga murojaat qildi. General shtatlar o‘z majlisini 1789-yilning 5-mayida boshladi. Ma’lumki, general shtatlar turli xil tabaqa vakillaridan iborat edi. 17-iyun kuni uchinchi tabaqa vakillari General shtatlarni Milliy majlisga aylantirdilar. Ularga birinchi va ikkinchi tabaqaning ko‘pchilik deputatlari qo‘shilgan. Agar General shtatlar delegatlari o‘z okrugi bo‘yicha so‘zga chiqadigan bo‘lsa, Milliy majlis deputatlari xalqning vakili bo‘lib hisoblanar edi. Qirolning buyruqlarini tan olmay, uning roziligisiz Milliy majlis 1789-yilning 9-iyulida o‘zlarini Ta’sis majlisi deb e’lon qildi. Shunday qilib, Ta’sis majlisi yangi davlat organlari tuzish, yangi siyosiy va davlat-huquqiy institutlarni yaratish uchun Konstitutsiyani ishlab chiqib, uni tasdiqlashni o‘z zimmasiga oldi. Ta’sis majlisi 5-avgustda dekret chiqarib, dehqonlarni cherkovga va pomehiklarga qaramligini bekor qildi. 1789-yil 26-avgustda Ta’sis majlisi birinchi konstitutsiyaviy akt bo‘lgan inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari Deklaratsiyasini qabul qildi. Deklaratsiya kishilarning qonun oldida tengligini, millat suvereniteti, xalqning qonunlar ishlab chiqishda ishtirokini, mansabdor shaxslarning xalq oldida hisob berishi va ularning mas’ulligini, hokimiyatning taqsimlanish prnsipi, xalqning ijtimoiy holatidan kelib chiqqan holda soliqlarning olinishini tantanali ravishda e’lon qildi. Deklaratsiyada shaxs huquqlarining kafolatlari va qonuniylik prinsipi o‘z tasdig‘ini topdi. Xususiy mulkning muqaddasligi va daxlsizligi mustahkamlab qo‘yildi. Saylov qonuniga ko‘ra, fuqarolar mulk senzi asosida faol va passiv guruhlarga bo‘linadi. Fransiyada 1790-yilga kelib bir qancha muhim dekretlar qabul qilinadi. Unga ko‘ra cherkov mulki musodara qilinib, ular milliy mulkka aylantiriladi. Cherkovlarning nikoh, tug‘ilish va o‘limni qayd qilish huquqi ham bekor qilinadi. Shunday qilib, cherkov davlat nazorati ostiga olindi.

Fransiyada yangi ma’muriy-hududiy birlik joriy qilindi. Konstitutsiyaga ko‘ra, Fransiya 83 ta departamentdan iborat bo‘lib, ularga o‘z navbatida distriktlar, kantonlar va komunnalar kirar edi. Davlatda yagona soliq tizimi joriy etildi. O‘tkazilgan islohotlar absolutizmga qattiq zarba berib, fransuz millatining birligini mustahkamladi. 1791-yilning 13-sentabrida Konstitutsiya qabul qilinib, uning preambulasiga inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari Deklaratsiyasi asos qilib olindi. Konstitutsiyaning ikkinchi qismi hokimiyatning oliy organlari va ularning tuzilishiga bag‘ishlandi. Konstitutsiyada qirol o‘zining muhim huquqlarini saqlab qolshi mustahkamlab qo‘yildi. Shuning uchun boshqaruv shakliga ko‘ra fransuz davlati konstitutsiyaviy monarxiya shakliga ega bo‘ldi. Oliy qonun chiqaruvchi organ bo‘lib, bir palatali qonun chiqaruvchi korpus hisoblandi. Ijro hokimiyati qirol va uning vazirlari qo‘lida qoldi. Qirol armiya va flot qo‘mondoni bo‘lib hisoblanardi. Shu bilan birga, jamoat tartibotiga ham mas’ul edi. Sud hokimiyati mustaqil bo‘lib, bir umrga saylangan shaxslar tomonidan amalga oshirilgan. Fransuz xalqi inqilob natijalaridan norozi bo‘lib, 1792-yilning 10avgustida isyon ko‘taradi. Hokimiyat bir qancha vaqt Parij Kommunasi qo‘liga o‘tadi. Monarxiya yo‘q qilinadi. Qonun chiqaruvchi organ qirolning kamoqqa olinishiga rozi bo‘ladi. Ta’sis majlisi tarqatib yuborilganligi sababli, qonun chiqaruvchi organ milliy konventni chaqirish to‘g‘risida dekret chiqaradi. Milliy konvent deputatlarini saylashda fuqarolarni faol va passiv guruhlarga bo‘lish bekor qilinadi. Umumiy saylov huquqi asosida saylangan Milliy konvent 21- sentabrda monarxiyani tarqatib yuborishni e’lon qildi. Fransiya respublika deb e’lon qilindi. Ammo yakobinchilar va jirondistlar o‘rtasida kurash to‘xtamadi. Monarxiya tarafdorlari (jirondistlar) qirol ustidan sud o‘tkazilishiga qarshi chiqadilar. Ammo yakobinchilar o‘limga hukm qilish uchun ovoz berdilar va 1793-yilning 21yanvarida qirol gilyotinada qatl qilindi.

31-may va 2-iyunda Parijda qo‘zg‘olon bo‘lib, qo‘zg‘olon ishtirokchilari jirondist deputatlarni qamoqqa olishni talab qildilar. Ularning talabi bajarildi. Konventning ko‘pchiligini endi yakobinchilar tashkil etadigan bo‘ldi. 1793-yilning 24-iyunida yakobinchilar, jirondistlarning hokimiyatni zo‘rlik bilan o‘z qo‘llariga olgan, degan ayblovlariga javoban Fransiyaning demokratik Konstitutsiyasi loyihasini tayyorlaydilar. Konvent tantanali ravishda Konstitutsiya loyihasini ma’qullaydi va uni umumxalq muhokamasiga taqdim etadi. Fransuz millati ham ushbu loyihani ma’qullaydi. Konstitutsiyaga ko‘ra, Fransiya respublika boshqaruv shaklini oldi. Konstitutsiya barcha fransuzlar uchun yagona bo‘lgan saylov huquqini joriy etdi. Fuqarolar 21 yoshdan saylov huquqiga ega bo‘ldi. Deputatlarni saylash bevosita teng huquqlilik asosida amalga oshiriladigan bo‘ldi. Oliy qonun chiqaruvchi hokimiyat fransuz millatiga tegishli bo‘ldi. Doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi bir palatalik qonun chiqaruvchi korpus ta’sis etildi. Deputatlarning mandati bir yil qilib belgilandi. Qonun chiqaruvchi korpus faqat dekret chiqarishi, qonunni esa taklif qilish mumkin edi. Agar qoida loyihasini departamentlarning 1/10 qismi 40 kun ichida ma’qullasa, u kuchga kirar edi. Dekret esa chiqarilgan paytdan darhol kuchga kirar edi. Davlat boshqaruv funksiyasi 24 kishidan iborat bo‘lgan Ijroiya kengashiga yuklandi. Ijroiya kengashi faqat dekret va qonunlar asosida faoliyat ko‘rsatib, qonun chiqaruvchi korpusga o‘z faoliyati yuzasidan hisob berishi majbur edi. 1793-yilning yoziga kelib mamlakatda yakobinchilar diktaturasi o‘rnatildi. Diktaturaning oliy organi bo‘lib Konvent hisoblandi. Konvent o‘z qo‘liga qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, nazorat etuvchi va sud hokimiyatini to‘pladi. Yakobinchilar diktaturasi o‘rnatilishining sababi, 1793-yilgi Konstitutsiyani amalga kiritish uchun yangi qonun chiqaruvchi korpusni yig‘ish, bu korpusga Konvent deputatlaridan birortasi kirishi mumkin emasligi edi. Bunga esa o‘sha paytdagi Fransiyaning ichki va tashqi ahvoli yo‘l bermas edi. Respublikani qutqarish uchun xalqning inqilobiy diktaturasini o‘rnatish, yagona hokimiyat va qattiq intizom kerak edi. Hokimiyat umumiy qutqaruv

Komitetiga topshirildi. Komitet harbiy, diplomatik, oziq-ovqat sohasiga rahbarlik qilib, boshqa barcha organlar unga bo‘ysunishi kerak edi. Komitet esa har hafta Konventga hisob berishi kerak edi. Komitetning Fransiya davlati oldidagi tarixiy xizmati shundan iborat bo‘ldiki, u kuchli armiya yaratib, mamlakatni chet el intervensiyasidan saqlab qoldi. Yakobinchilar diktaturasi davrida mahalliy boshqaruv markazlashgan tarzda ish olib bordi. Yakobinchilar asosan Parij Kommunasi va ularning joylardagi seksion komitetlariga tayanib ish olib bordilar. 1794-yilning yoziga kelib, Fransiya interventlardan tozalanib, asosiy isyonlar bostirildi. Shundan so‘ng yakobinchilar diktaturasiga hojat qolmadi. 1794-yilning 27-iyulida Konventning navbatdagi majlisida yakobinchilar bilan ularga qarshi kuchlar o‘rtasida olishuv bo‘lib, yakobinchilar rahbari Robespyer va uning safdoshlari qamoqqa olinadi hamda sudsiz ularni gilyotinada qatl ettiradi. 1793-yilgi Konstitutsiya bekor qilindi. Shunday qilib, to‘qqiz termidorlarning hokimiyatga kelishi yakobinchilar diktaturasiga barham berdi. 1795-yili yangi Konstitutsiya qabul qilindi. Konstitutsiyaga ko‘ra, Oliy qonun chiqaruvchi korpus ikki palata – oqsoqollar kengashi va beshyuzlar kengashidan tashkil topdi. Ularni saylash uchun ikki darajali saylovlar tashkil etilib, saylovchilar uchun qonun chiqaruvchi korpusning besh a’zosiga berildi. Bu davrdagi Fransiya davlati hokimiyati Direktoriya nomini oldi. 1799-yil 9-noyabrda inqilob davrida generallikka erishgan Napoleon Beshyuzlar kengashi raisi va Direktoriyaning ikki a’zosi bilan kelishib, Direktoriyani tarqatib yuboradi. «Napoleonning o‘n sakkiz bryumeri» nomini olgan bu davlat to‘ntarishi Fransiyada harbiy diktaturaning o‘rnatilishiga olib keldi. 1799-yilda Fransiyada navbatdagi Konstitutsiya qabul qilinadi. Konstitutsiyaga ko‘ra Fransiya davlat boshqaruv shakli respublika edi. Qonun chiqarish hokimiyati Davlat kengashi, Tribunat, qonun chiqaruvchi korpus va birinchi konsul vakolatiga kirar edi. Ijroiya hokimiyati uchta konsul qo‘lida to‘plangan edi.

1799-yilgi Konstitutsiya umumiy saylov huquqini saqlab qoldi. 1802-yili plebissit Napoleonni umrbod konsul etib tayinlanishini ma’qullaydi. Bu amalda uning imperator bo‘lishi uchun birinchi qo‘yilgan qadam edi. 1804-yili Napoleon Bonapart imperator deb e’lon qilinadi va respublika tarqatib yuboriladi. Armiya, byurokratik apparat, ko‘p sonli politsiya imperiyaning mexanizmini tashkil etdi. Imperiyaning ma’muriy apparati armiyani ta’minlash bilan shug‘ullanardi. Imperiyani boshqarish qattiq markazlashgan holda olib borildi. Departamentlar yirik ma’muriy-hududiy birlik hisoblanib, ular okrug va kommunalarga bo‘lingan. Departamentlarda ma’muriy va politsiya funksiyalarini bajarish prefektlar tomonidan olib borilgan. Okrug boshliqlari suprefektlar, shahar rahbarlari mer bo‘lib hisoblangan. Mahalliy amaldorlar markaziy hokimiyatga to‘liq bo‘ysungan. 1814-yili Napoleon mag‘lubiyatga uchragandan so‘ng Fransiyada monarxiya tuzumi qayta tiklanadi. 1814-yil 4-iyunda qirol Xartiya e’lon qiladi. Xartiyaga ko‘ra, Fransiya konstitutsiyaviy dualistik monarxiya edi. Qirol keng vakolatlarga ega edi. U davlat boshlig‘i va armiyaning bosh qo‘mondoni hisoblanadi. Qirol oldida barcha vazirlar mas’uliyatli edi. Barcha amaldorlar qirol tomonidan tayinlanar va ozod qilinar edi. Qirolning imzosi bo‘lmasa ham bir qonun kuchga kirmagan. Parlament perlar va deputatlar palatasidan iborat bo‘ldi. Perlar palatasi ikki bosqichli saylovlar bo‘yicha saylangan. Saylanadigan shaxslarning yoshi katta bo‘lishi va katta mulkka ega bo‘lishi kerak edi. Burbonlar dinastiyasining mutlaq monarxiyani qayta tiklashi qarshilikka uchradi va 1830-yilga inqilob natijasida qirol almashdi hamda u o‘z xartiyasini e’lon qildi. 1830-yilgi Xartiyaga ko‘ra, parlamentning qonun chiqaruvchi vakolati oshdi. Saylovchilarning mulkiy senzi kamaytirildi. Qirol parlament ishtirokisiz qonun chiqara olmas edi. Perlarning merosiy unvoni bekor qilinib, cherkov huquqlari ham cheklangan. Umuman olganda, davlat mexanizmi o‘zgarmasdan, siyosiy rejimda o‘zgarish sodir bo‘ldi. 1830-yilgi inqilobdan keyin Fransiya davlat boshqaruv shakli parlamentar boshqaruv shaklini oldi.

1848-yil fevralda Fransiyada navbatdagi inqilob bo‘lib o‘tadi. Buning natijasida Fransiyada ikkinchi respublika o‘rnatiladi. Qirol taxtdan voz kechadi va chet elga qochib ketadi. 1848-yilning 4noyabrida Ta’sis majlisi Fransiyaning yangi Konstitutsiyasini qabul qiladi. Konstitutsiya Fransiya davlat boshqaruv shaklini respublika deb e’lon qildi. Hokimiyatning taqsimlanish prinsipi hukumatning mavjud bo‘linishini birinchi zaruriy sharti qilib qo‘yildi. Qonun chiqaruvchi hokimiyat vakolati bir palatali Milliy majlisga berildi. Yashirin ovoz berish yo‘li bilan umumiy saylov e’lon qilindi. Erkaklar uchun saylov yoshi 21 yosh qilib belgilandi. Saylov huquqi ham ikki turdan faol va passiv saylov huquqidan iborat edi. Milliy majlisga saylanuvchilar passiv saylov huquqiga ega bo‘ldilar. Ularning saylov yoshi 25 yosh qilib belgilandi. 1870-yilning sentabrida Parijda milliy gvardiya batalyoni tashkil etiladi. Milliy gvardiyaning Markaziy komiteti yangi tashkil etilayotgan xalq hokimiyatning bir bo‘g‘ini bo‘lib hisoblandi. Markaziy hokimiyat boshchiligidagi milliy gvardiya 1871-yilning 18martida Parijda hokimiyatni qo‘lga oladi va Parij kommunasi davlatini e’lon qildi. Bu davlat 72 kun yashaydi. Kommunani e’lon qilish 28 marta tantanali ravishda amalga oshirildi. Kommuna Kengashi quyidagi o‘nta komissiyadan iborat edi: harbiy komissiya, ichki ishlar komissiyasi, umumiy xavfsizlik kengashi, tashqi ishlar komissiyasi, sud komissiyasi, moliya komissiyasi, mehnat komissiyasi, oziq-ovqat komissiyasi, ta’lim komissiyasi, umumiy harakat komissiyasi. Kommunaning oliy organi bo‘lib Ijroiya komissiyasi hisoblandi. 1-mayda bu komissiya asosida ijtimoiy qutqaruv Komiteti tuziladi. Parij shahri 20 ta okrugga bo‘linib, har bir okrug munitsipal mer tomonidan boshqarilgan. Ular Kommunaga bo‘ysungan. Hamma muhim uchastkalarda komissarlar ish olib borar edi. Komissiyalar siyosiy klub va kasaba uyushmalar bilan hamkorlikda ish olib borar edilar. 1871-yil 29-martda Kommuna dekret chiqarib, eski armiyani tarqatib yuboradi va ishchilar armiyasini tuzadi. Prefekturadan politsiya tizimi ham tugatilib, xalqning o‘zi jamoat tartibini saqlash va fuqarolarning xavfsizligini ta’minlashni o‘z zimmasiga oldi. Ma’lumotlarga

qaraganda, Parij kommunasi mavjud bo‘lgan davrda, bironta ham jinoyat sodir etilmagan. Parij Kommunasida amaldorlarning ham saylanishi va almashtirib turilishi joriy qilindi. Amaldorlar va ishchilarning oylik maoshi bir xil qilib belgilandi. Kommuna sud islohotlarini ham amalga oshirdi. Sud maslahatchilari yosh senzi kamaytirildi. Milliy gvardiyada xizmat qilgan har bir kishi sud maslahatchilari bo‘lishi mumkin edi. Sudyalar Kommuna dekretlari asosida qaror chiqarish huquqiga ega edi. Mayda huquqbuzarliklar sulhparvar sudyalar tomonidan ko‘rib chiqilgan. Sulhparvar sudyalar aholi tomonidan saylangan. Mulkiy va oilaviy munosabat kabi murakkab ishlarni ko‘rib chiqish uchun fuqarolik sudi palatasi tuzilgan. Kommuna tomonidan yana bir muhim qo‘yilgan qadam – barcha eski qonunlarni bekor qilish edi. Dekret bilan cherkov davlatdan ajratildi. 16-aprelda dekret chiqarilib ishlab chiqarish ustidan ishchi nazorati o‘rnatildi. 19-aprelda Kommuna Fransuz xalqi Deklaratsiyasini qabul qiladi. Deklaratsiya har bir kommunaga keng avtonomiya huquqini berdi. Kommuna davlat tuzilishi shakliga ko‘ra federativ davlatni eslatar edi. 1871-yilning 28-mayida Versalga yashiringan eski hukumat Parijni egallaydi va 22 tribunal tuzib kommunarlardan o‘ch oladilar. Vaqtinchalik prezident Fransiya davlati boshqaruv shaklini qanday bo‘lish kerakligi haqidagi masalani o‘rtaga tashlaydi. Milliy Majlis a’zolari turli deputatlardan tashkil topganligi bois bir xil deputatlar respublika boshqaruv shakli tarafdorlari, boshqalari monarxiya tarafdorlari, uchinchilari imperiyani tiklashni yoqlab chiqdilar. Fransiya davlati boshqaruv shakli bo‘yicha bahs 1875-yilning yanvargacha cho‘zildi. 1875-yilning 30-yanvarida Milliy Majlis universiteti o‘qituvchilari Vallon taklifi bilan Fransiyani respublika deb e’lon qildi. 1875-yilda Uchinchi Fransiya Respublikasining Konstitutsiyasi qabul qilinadi. Konstitutsiya bir-biri bilan bog‘liq uchta qonundan iborat edi. Birinchi qonun davlat hokimiyatini tashkil etish to‘g‘risida bo‘lib, 25-fevralda kuchga kirgan. Unga ko‘ra, qonun chiqaruvchi hokimiyat deputatlar palatasi va senatdan

iborat bo‘ldi. Quyi palata umumiy saylov huquqi asosida shakllanishi kerak edi. Ammo hamma deputatlar ham saylovda ishtirok eta olmasdi. Ayollar ovoz berish huquqiga ega emas edilar. Ovoz berishning majoritar tizimi joriy etildi: birinchi turda mutlaq ko‘pchilik, ikkinchi turda nisbiy ko‘pchilik ovozi bilan deputatlar saylangan. Deputatlar palatasining vakolatiga qonunlarni qabul qilish va budjetni tasdiqlash kirar edi. Hukumat milliy majlis oldida mas’ul bo‘lgan. Hukumatga ishonchsizlik bildirilganda, ular iste’foga chiqishi belgilab qo‘yildi. Vazirlar Mahkamasining muntazam almashib turishi Uchinchi Respublika uchun xarakterli bo‘lgan. Chunki Fransiya parlamentida ko‘pdan-ko‘p partiya fraksiyalari mavjud bo‘lib, ular birbiri bilan murosaga kelmagan. Senat 300 deputatdan iborat bo‘lib, uning 75 tasi deputatlar palatasi tomonidan umrbod muddatga, qolgan 225 deputatlar departamentlar tomonidan saylangan. Senatni tashkil etish to‘g‘risidagi qonun 1875-yilning 24-fevralida qabul qilingan. Senat prezident, vazirlar ustidan nazoratni amalga oshirgan hamda davlat xavfsizlik masalalarini ko‘rib chiquvchi Oliy sud funksiyasini bajargan. Senat qonun chiqarish tashabbusiga ega bo‘lgan. Oradan to‘qqiz yil o‘tgach senatorlar faqat saylov asosida saylanadigan bo‘ldi. Deputatlar palatasi va senat Fransiya davlati parlamentini tashkil etgan. Parlament vakolatiga qonunlarni qabul qilish, prezidentni saylash, hukumat faoliyati ustidan nazoratni amalga oshirish kirgan. Qonunlarni qabul qilishda ikki palata tomonidan qonun matnining bir xil bo‘lishiga erishish talab qilingan. 1875-yil 16-iyuldagi davlat hokimiyatiga munosabat to‘g‘risidagi qonun prezident vakolatlarini to‘la yoritib bergan. Prezident ikkala palataning yashirin ovoz berish yo‘li bilan yetti yil muddatga saylangan. Qayta ikkinchi muddatga ham saylanishi mumkin bo‘lgan. Prezidentning vakolatiga quyidagilar kirgan: qonunchilik tashabbusi, armiyaga qo‘mondonlik qilish, mansabdor shaxslarni tayinlash va mansabdan ozod qilish, davlat boshlig‘i funksiyasini bajarish. Prezident senatning roziligi bilan deputatlar palatasini tarqatib yuborish yoki uning majlisini keyinga qoldirishi mumkin edi.

Prezident yashirin xalqaro shartnomalar tuzish vakolatiga ega bo‘lgan. Ammo urush e’lon qilish uchun palataning roziligini olish zarur edi. Oliy sud prezidentni faqat davlatga xiyonat qilishda ayblagandagina sud qilish mumkin bo‘lgan. Shunday qilib, 1875-yilgi konstitutsiyaviy qonunlar respublika boshqaruv tizimini joriy qildi. Bu Konstitutsiyaviy qonunlar bir necha o‘zgartirishlar bilan ikkinchi jahon urushi davrigacha amalda bo‘lgan. 1876-yili parlamentga bo‘lgan saylovlarda respublikachilar ko‘pchilik ovoz oladilar. Prezidentning deputatlar palatasini tarqatib, monarxiyani tiklash uchun amalga oshirgan davlat to‘ntarishi muvaffaqiyatsiz chiqdi. Bo‘lib o‘tgan saylovlarda respublika tarafdorlari g‘olib chiqqan. 1884-yilda qabul qilingan konstitutsiyaviy qonunga tuzatishlar respublika boshqaruv shaklini qayta ko‘rib chiqishni qat’iy taqiqlab qo‘ydi. Shunday qilib, monarxiyani tiklash to‘g‘risidagi har qanday bahslar o‘z ma’nosini yo‘qotdi. Qirol sulolasidan Prezident saylash ham mumkin emas edi. 1888-yili Fransiyaning harbiy vaziri davlat to‘ntarilishini amalga oshirishga urindi, ammo bu urinishni hech kim qo‘llab-quvvatlamadi. Qirol sulolasi vakillari armiyadan haydab chiqarildi, monarxistlar xorijga ketishga majbur bo‘ldilar. Alohida qonunlar chiqarilib so‘z erkinligi, yig‘ilishlar o‘tkazish, matbuot erkinligi qayta tiklandi. Kasaba uyushmalarini tashkil etishga ruxsat berildi. 1880–1890-yillar ichida respublikachilar prezidentning ba’zi bir muhim vakolatlarini vazirlar kengashiga o‘tkazishga erishdilar. Natijada asosiy hokimiyat vazirlar qo‘liga o‘tdi. Ikkinchi jahon urushigacha bo‘lgan saylovlarda saylangan barcha Prezidentlar vazirlar qo‘lida o‘yinchoq bo‘lib qoldi. Haqiqiy siyosiy hokimiyat Vazirlar Mahkamasi qo‘lida to‘plandi. Yangi davrda Fransiya huquqni muhofaza qiluvchi organlari davlat mexanizmida muhim o‘rinni egallagan. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, 1789-yilgi inqilob natijasida Fransiya politsiya tizimida qisman islohotlar amalga oshirildi. Imperator Napoleon davrida Fransiya politsiya xizmatining funksiyalari va tuzilishi belgilab chiqilgan bo‘lib, ular birinchi jahon urushigacha o‘zgarishsiz qoldi. Ko‘rib chiqilayotgan davrda Fransiya politsiyasi markazlashtirilgan va

byurokratlashtirilgan bo‘lib ikki bo‘g‘indan iborat edi: umumdavlat politsiyasi va munitsipal politsiya. Napoleon hukmronlik davrida jinoiy politsiyadan tashqari Napoleonning shaxsiy politsiyalari ham mavjud edi. Ulardan biri jinoiy politsiya rahbarining xatti-harakatlarini kuzatib borgan. Munitsipal politsiyaning asosiy vazifasi joylarda jamoat xavfsizligini ta’minlashdan iborat bo‘lgan. Munitsipal politsiya ikki qismdan, ya’ni sud politsiyasi va ma’muriy politsiyadan iborat bo‘lgan. Departament, okrug va shahar boshliqlari o‘z vaqtida politsiya vazifasini ham bajarib (prefekt, subprefekt, mer)ning vakolatlariga ega edi. Ular munitsipal politsiyani ham nazorat ostiga olib, o‘z faoliyati uchun faqat ichki ishlar vaziri oldida mas’ul bo‘lgan. Shu bilan birga, harbiy politsiya va jandarmeriya bo‘limlari bo‘lib, miting va namoyishchilarni tarqatib yuborishda keng qo‘llanilgan. Politsiya apparat tizimida politsiya komissari lavozimi muhim o‘rinni egallagan. Jinoyatchilarni qidirib topish, ushlash, dastlabki tergovni o‘tkazish va tergovni olib borish politsiya komissarining funksiyasiga hisoblangan. Parij prefekti ichki ishlar vazirining o‘rinbosari lavozimiga ega bo‘lib, politsiya xizmatida muhim o‘rinni egallagan. Fransiya adliya tizimi uch bo‘g‘inli tizim asosida shakllangan: sulhparvar sudyalar, axloq tuzatish politsiyasi sudlari, o‘z maslahatchilariga ega bo‘lgan assiz sudlari. Sulhparvar sudyalar huquqbuzarliklar bo‘yicha ishlarni, axloq tuzatish politsiyasining sudlari qilmish bo‘yicha ishlarni ko‘rib hal qilgan. Fuqarolik va jinoiy ishlar bo‘yicha oliy instansiya sudi kassatsiya sudlari edi. Sudyalar umrbodga tayinlangan bo‘lib, hukumat nazorati ostida bo‘lgan. Mayda va siyosiy huquqbuzarliklar soddalashtirilgan tartibda ko‘rib chiqilardi. Bunday ishlarda asosiy isbot-dalil, politsiya tomonidan chiqarilgan protokol, mansabdor shaxs va uning agentlarining ko‘rsatmasi bo‘lib hisoblangan. Shundan so‘ng hukm chiqarilgan.

Yangi davr Fransiya huquqiy tizimining xususiyatlari Ko‘rib chiqilayotgan davrda Fransiya huquqi tubdan isloh qilindi. 1789- yilning may oyida yig‘ilgan General shtatlar deputatlari hudud bo‘yicha tubdan islohot o‘tkazib, Fransiyaning yagona huquqiy tizimini shakllantirishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydilar. Ta’sis majlisi tomonidan qabul qilingan qonunlar, aynan yangi jamiyatni qurish uchun yaratilgan qonunlar edi. 1789-yilning 29-avgusti va 18-sentabrida Ta’sis majlisi tomonidan qabul qilingan qonunlar erkin savdo prinsipini joriy qilishga olib keldi. Oktabr oyida zayomlar bo‘yicha foiz olishni taqiqlovchi qonunlar bekor qilingandan so‘ng, kredit operatsiyalarini o‘tkazishga keng yo‘l ochildi. 1790yilning 29-sentabrida o‘rta asr huquqi uchun xos bo‘lgan umrbod ijara huquqi bekor qilinib, mulkiy ijara muddati uchun yuqori muddat, ya’ni 99 yil qilib belgilandi. 1791-yilning fevralida Ta’sis majlisi o‘rta asr sexlarini tarqatib yubordi. 1791- yilning 2–17-maylarida bir qator qonunlar chiqarilib, o‘rta asrlarga taalluqli bo‘lgan savdo va hunarmandchilikka oid cheklashlar bekor qilindi va tadbirkorlik erkinligini e’lon qilindi. Ta’sis majlisining bu sohadagi faoliyatini qonunchilik majlisi va Milliy konvent davom ettirdi. 1790-yili qonun yo‘li bilan mayorat instituti tugatildi. 1791-yilning aprelida qabul qilingan meros huquqiga o‘zgartirishlar kiritilib, bolalarning merosga teng huquqi belgilandi. 1792-yili fuqarolik holatlarini belgilab beruvchi aktlarni o‘zgartiruvchi qonunlar qabul qilinadi. Endilikda davlat tomonidan nikohdan o‘tilishi majburiy qilib belgilandi. Nikohni bekor qilishda keng erkinliklar berildi. Qonuniy va nikohsiz tug‘ilgan bolalarning huquqlari tenglashtirildi. Ta’sis majlisi 1790-yilning 21-avgustida dekret chiqarib, fuqarolik, jinoiy va protsessual kodeks yaratish zarurligini e’lon qiladi. Ammo Ta’sis majlisi faqat jinoyat kodeksini ishlab chiqishga ulgurdi. Fransiya jinoyat kodeksi 1791-yilda qabul qilinib, u sodda va aniq tuzilishga ega edi. Uning «jazolar to‘g‘risida»gi birinchi qismida tan jazolari berish to‘g‘risida o‘rta asrlarga xos bandlar olib tashlandi. Jinoyat kodeksining ikkinchi

qismi «jinoyatlar va jazolar to‘g‘risida» deb nomlanib, unda qanday qilmishlar jinoyatlar turkumiga kirishi to‘la yoritib berildi. Jinoyat kodeksining o‘ziga xos xususiyati shunda ediki, unda har bir qilmish uchun aniq mo‘ljallangan mutlaq-aniq sanksiyalar ko‘zda tutilgandi. Barcha jinoyatlar ikki guruhga bo‘linib, birinchi guruh, davlat manfaatiga qarshi qaratilgan jinoyatlardan, ikkinchi guruh esa, xususiy shaxs manfaatlariga qarshi jinoyatlardan iborat. Xususiy shaxsga qarshi jinoyatlar o‘z navbatida shaxsga va mulkka qarshi qaratilgan jinoyatlar guruhiga bo‘lingan. Qo‘llaniladigan jazo choralari 35 ta moddada o‘z aksini topgan. Kishilarning qadr-qimmatiga ta’sir etuvchi jazo choralaridan, oshkora tarzda shaxsning g‘ururini toptash, ustunga bog‘lab qo‘yish kabi jazolar saqlanib qolingan. Undan tashqari, katorga ishlari va yakka tartibda qamoqda saqlash kabi jazo choralari mavjud bo‘lgan. XIX asrning boshlarida (1804–1810-y.) o‘sha davrdagi barcha huquq sohalarini qamrab olgan beshta kodeks qabul qilindi. Bu tarixga Napoleon kodekslari nomi bilan kirdi. Ulardan 1804-yilgi Fuqarolik kodeksi tahsinga sazovordir. Fuqarolik kodeksi kirish, uchta kitobdan iborat bo‘lib, 2281 moddadan tashkil topgan. U rim huquqi singari tuzilishga ega bo‘lib, shaxs, buyum, meros va majburiyat huquqlaridan iborat tarzda edi. Birinchi kitob «shaxslar to‘g‘risida» deb nomlanib, fuqarolarning huquqlari to‘g‘risida to‘liq ma’lumot beradi. Kodeksda belgilab qo‘yilgan fuqarolarning huquqlari chet el fuqarolariga nisbatan tegishli bo‘lmagan. Kodeksda yuridik shaxs tushunchasi berilmagan. Birinchi kitobda oila huquqining asosiy prinsiplari ham mustahkamlab qo‘yilgan. Fuqarolik kodeksining alohida moddalari er va xotinning teng huquqligini ko‘rsatib o‘tgan bo‘lsa-da, umuman olganda, oilada otaning roli hukmron mavqega ega edi. Kodeksga ko‘ra, oila uchun turar joyni er belgilab berishi, xotin esa uning orqasidan borishi kerak edi. Kodeksda xotin erga xiyonat qilganda, er ajralish uchun uni sudga berishga haqli edi. Ammo er xotiniga xiyonat qilganda, xotin ajralishi uchun er u bilan bir uyda yashagan bo‘lishi kerak edi. Bu

qoida 1884-yili bekor qilingan. Er va xotin huquqining notengligi oiladagi mulk munosabatlarida ham aniq ko‘zga tashlangan, ya’ni oila mulki bilan shug‘ullanish erning tasarrufida bo‘lib, buning uchun xotinning roziligini olish shart emas edi. Kodeksda er va xotinning bolalarga bo‘lgan munosabatlarida teng huquqlilik bo‘lmagan. Ota 16 yoshga yetmagan bolalarni bir oygacha muhlatga ozodlikdan mahrum qilishga haqli edi. 25 yoshga yetmagan o‘g‘il va 21 yoshga yetmagan qiz bolalar uchun uylanish va turmush qurish uchun ota-onaning roziligi kerak bo‘lgan. Agar ota-ona fikrida farq bo‘lsa, otaning fikri inobatga olingan. Ikkinchi kitob mulk va xususiy mulkning turli ko‘rinishlarini tartibga solgan. Bu ham rim huquqidagi uzufrukt, xususiy mulk kabi institutlardan tashkil topgan edi. Kitobda markaziy o‘rinni xususiy mulk instituti egallaydi. Kitobda yerga xususiy mulk to‘g‘risida so‘z borib, yerning osti va usti ham yer egasiga tegishli ekanligi mustahkamlangan. Yer egasi yer osti va usti boyliklariga ham egalik qilishi mumkin bo‘lgan. Faqat 1810-yilga kelib, kodeksga maxsus o‘zgartirish kiritilib, konlar faqat davlat tasarrufida bo‘lishi qayd etib qo‘yilgan. Uchinchi kitob «xususiy mulkka egalik qilishning turli usullari to‘g‘risida» bo‘lib, unda xususiy mulkka egalik qilish meros huquqi orqali, vasiyat bo‘yicha hamda majburiyat huquqi bo‘yicha egalik qilish mustahkamlangan. Meros huquqi bo‘yicha o‘lgan shaxsning merosxo‘rlari bo‘lib, bolalari va boshqa 12-darajagacha bo‘lgan qarindosh-urug‘lari hisoblangan. Noqonuniy tug‘ilgan bolalar faqat ota- onaning merosiga haqli bo‘lib, boshqa qarindoshlarning merosiga haqli bo‘lmaganlar. Uchinchi kitobda asosan majburiyat huquqi, shartnoma munosabatlari o‘z ifodasini topgan. Ularning hammasi rim huquqidan o‘zlashtirib olingan. 1807-yili fuqarolik kodeksiga qo‘shimcha ravishda maxsus savdo kodeksi qabul qilingan. Bu kodeks Fransiya huquqiy tizimiga yangilik kiritdi, ya’ni Fransiya xususiy mulk huquqini ikkiga bo‘linishi, fuqarolik va savdo huquqiga bo‘linishini mustahkamlab berdi.

Savdo kodeksi to‘rtta kitobdan iborat bo‘lib, birinchi kitobda umumiy qoidalar berilgan. Unda tijoratchilar, savdo birjalari, kompaniyalar va hokazolarning haq-huquqlari belgilab qo‘yilgan. Ikkinchi kitob xalqaro va dengiz savdosi masalalariga bag‘ishlangan bo‘lib, dengiz kemalarining huquqiy maqomini, dengizda yuklarni tashish, ularning sug‘urtasi kabi masalalarga bag‘ishlangan. Uchinchi kitob bankrotlik masalalarini, to‘rtinchi kitob savdo yurisdiksiyasini tartibga solgan. Umuman olganda, Fransiya savdo kodeksi fuqarolik kodeksiga qaraganda uncha mukammal bo‘lmagan darajada tuzilgan edi. Unda, masalan, oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha faqat bitta modda bor edi. Shuning uchun tijoratchilar o‘rtasida bahs vujudga kelganda, ular Fuqarolik kodeksi moddalari bilan hal etilgan. Fransiya jinoyat kodeksi 1791-yilgi inqilobdan keyin qabul qilingan kodeks qisqa vaqt amalda bo‘ldi. 1810-yili imperator Napoleon rahbarligida Fransiyaning yangi Jinoyat kodeksi ishlab chiqildi. Bu kodeks o‘z zamonasi uchun progressiv xarakterga ega edi. Kodeks kirish, to‘rtta kitobdan iborat edi. Kirishda umumiy qoidalar, birinchi kitobda jazo choralarining umumiy masalalari, ikkinchi kitobda jazo turlari va jinoiy javobgarlik masalalari mustahkamlangan edi. Shunday qilib, birinchi va ikkinchi kitoblar Jinoyat kodeksining umumiy qismini tashkil etib, jinoyat huquqining asosiy tushunchasi va prinsiplarini o‘zida mujassamlagan. Kodeksning uchinchi va to‘rtinchi kitobi maxsus qismni tashkil etib, jinoiy qilmishning turlari va ular uchun belgilangan jazo choralari ifodalangan. Qonun bilan taqiqlangan barcha qilmishlar jinoyat deb hisoblangan. Unda qonunlarning orqaga qaytish kuchi yo‘qligi e’lon qilingan. Shuningdek, kodeksda jinoyat ishtirokchilarining javobgarligi hamda qattiq ruhiy holatda va majburlov yo‘li bilan jinoyat sodir etganlarni javobgarlikka tortmaslik masalasi belgilab qo‘yilgan. Jinoyat kodeksida jinoiy harakatlarni tasniflashda, jazolarni og‘iryengilligiga qarab uch guruhga bo‘lingan. Jumladan, birinchi guruhga eng og‘ir jinoiy qilmishlar kiritilgan. Ularga nisbatan ko‘zda tutilgan jazolar azobli va sharmandali

bo‘lgan; ikkinchi guruhga axloq-tuzatish choralari belgilangan jinoyatlar kiritilgan; uchinchi guruh huquqbuzarliklar politsiya tomonidan jazo beriladigan qilmishlar hisoblangan. Kodeksda davlatga qarshi jinoyatlar eng og‘ir jinoyatlar sirasiga kiritilgan. Ularga davlatning tashqi xavfsizligiga qarshi jinoyatlar, shpionaj, imperator va uning oila-a’zolariga suiqasd qilish, davlat boshqaruv shaklini to‘ntarish yoki o‘zgartirishga urinishlar kirgan. 1808-yilda qabul qilingan Fransiya Jinoyat-protsessual kodeksi bilan aralash protsess joriy etilgan. Tergov sudyasi aybdorning tergovga kelishi to‘g‘risida buyruq chiqarishi, kelmagan taqdirda majburiy ravishda olib kelish yoki qamash to‘g‘risida buyruq chiqarishi mumkin bo‘lgan. U aybdorni, guvohlarni so‘roq qilish, jinoyat sodir etilgan joyni borib ko‘rishi va boshqa tergov harakatlarini amalga oshirgan. Jinoyat ishlarini sudda ko‘rib chiqish oshkora og‘zaki va majlis tarzida olib borilar edi. Jinoyat protsessual kodeksi sudda maslahatchilarni ham ishtirok etishini belgilab bergan. Ular aybdorning aybdorligi yoki aybsizligi haqida o‘z fikrlarini bildirganlar. Shunday qilib, Fransiya Jinoyat va Jinoyat-protsessual kodekslari XIX asrlarda hukumat tomonidan jamoat tartibini tutib turish uchun faol ravishda qo‘llanilgan. Ammo o‘ta og‘ir siyosiy vaziyatlarda hukumat tomonidan nafaqat sudda, balki suddan tashqarida ham ishlar ko‘rib chiqilgan. 1881-yili matbuot to‘g‘risidagi maxsus qonun chiqarilib, unda matbuot orqali sodir etiladigan jinoyatlar uchun jinoiy jazo choralari belgilangan. 1884-yili Prezident Karnoga suiqasd qilib o‘ldirilganligi munosabati bilan ham, maxsus qonun chiqarilib anarxistik propaganda uchun jazo choralari ko‘zda tutilgan. Ammo Fransiyada demokratiyaning mustahkamlanib borishi, alohida olingan jinoiy-huquqiy institutlarning liberallashuviga olib keldi. Masalan, 1832-yili qulga tamg‘a bosish va uni kesib tashlash kabi jazo chorasi, 1848-yilda siyosiy jinoyatlar uchun o‘lim jazosi bekor qilingan.

1885-yili maxsus qonun qabul qilinib, yarmidan ko‘p jazosini o‘tagan shaxslarni shartli ravishda ozod qilingan. Retsidiv jinoyatchilar uchun bu muddat 2/3 qism qilib belgilangan. Shartli ravishda ozod qilish umrbod qamoq jazosiga hukm qilinganlarga hamda mustamlakalarga jo‘natilganlarga qarshi qo‘llanilmagan. Shunday qilib, XVIII asrning oxirida Fransiyada burjua inqilobi g‘alaba qozondi, bu borada eski iqtisodiy ijtimoiy munosabatlar jamiyatning keyingi rivojlanishi uchun to‘siq bo‘lib qoldi. Milliy davlatning tashkil topishida muhim ahamiyatga molik bo‘lgan mutlaq monarxiya tuzumi, yangi ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-huquqiy munosabatlarning taraqqiy topishiga monelik qilgan. Inqilob natijasida davlat tuzumi, ijtimoiy-siyosiy tizimda yirik o‘zgarishlar ro‘y bergan.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet 7. Rukavishnikov V. O.Politicheskiy kulturi i sotsialniye izmeneniya. Mujdunarodniye otnosheniye. – M., 1998..82-bet. 8. Ochilov B. E. Konstitutsiya Respubliki Uzbekistan i Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka kak osnova zashiti prav lichnosti // Pravo. 2001. - №3.

Похожие

Yangi davr Germaniya davlati va huquqi

Fransiya davlati va huquqi

Yangi davr buyuk Britaniya davlati va huquqi

Xitoy davlati va huquqi

Vizantiya davlati va huquqi