Вояга етмаганларнинг тарбияси ва уларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунлар ижроси - Юриспруденция - Рефераты

Вояга етмаганларнинг тарбияси ва уларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунлар ижроси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

102.5 KB

Вояга етмаганларнинг тарбияси ва уларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунлар ижроси Режа: 1. Вояга етмаганларнинг қаровсизлигига қарши кураш бўйича қонунлар ижроси устидан прокурор назорати 2. Вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятлар бўйича жиноят иши қўзғатиш ва тергов қилиш. 3. Вояга етмаганларга тегишли жиноят ишларини судларда кўрилиши бўйича прокурор иштирокини таъминлаш

Вояга етмаганларнинг тарбияси ва уларнинг ҳуқуқларини муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунлар ижроси Прокурор жиноятчиликка қарши курашни амалга оширувчи органлар томонидан вояга етмаганлар тўғрисидаги қонунларга риоя этилиши устидан назоратни олиб бориб, ўз ваколатлари доирасида:  суриштирув ва дастлабки тергов органларидан текшириш учун жиноят ишларини, суриштирув, тезкор қидирув фаолиятининг ҳужжатлари ва материалларини ҳамда бошқа маълумотларни талаб қилади.  Ушланганларни вақтинча сақлаш хоналарида, тергов хибсхоналарида ва қабул қилиш – тақсимлаш хоналарида ҳар ойда камида бир марта вояга етмаганларни ушлаш, қамоққа олиш ва сақлашнинг қонунийлигини текширади.  Терговчининг ва суриштирувчининг ноқонуний ҳамда асоссиз қарорларини бекор қилади.  Вояга етмаганлар томонидан оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этилиши сабаблари ҳар олти ойда чуқур ўрганилиб, бундай ҳолатларни бартараф этишнинг зарур чора-тадбирларини кўради.  Суриштирувда, дастлабки терговда иштирок этади ҳамда зарур ҳолларда ҳар қандай иш бўйича айрим тергов ҳаракатларини шахсан бажаради ёки тўла хажмда амалга оширади, шунингдек қонунда назарда тутилган бошқа ваколатлардан фойдаланади.  Вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятлар юзасидан суриштирув ва тергов ҳаракатларининг қонунларда белгиланган талабларга тўлиқ амал қилган ҳолда олиб борилиши, бунда уларнинг шахси чуқур ўрганилиб, кафолатланган ҳуқуқлари таъминланади.  Жиноятнинг содир этилишига имконият яратган шарт-шароитларни бартараф қилишга,қаратилган қатъий чоралар кўрилиб, ўсмирларни ичкиликбозликка, гиёҳвандликка ва бошқа жиноий фаолиятга жалб қилган катта ёшдаги шахсларнинг жавобгарлик масаласи ўз вақтида ҳал этади.

 Вояга етмаганларни асоссиз қамоққа олиш ва жиноий жавобгарликка тортишга йўл қўйилмасин. Эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олиш қўлланилаётганида жиноятга қўл урган ўсмирлар прокурорлар томонидан шахсан сўроқ қилинади.  Вояга етмаганлар томонидан оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этилиши сабаблари ҳар олти ойда чуқур ўрганилиб, бундай ҳолатларни бартараф этиш юзасидан зарур чора-тадбирлар кўрилсин. Уларни жиноий жавобгарликдан озод қилиниши ва озодликдан маҳрум этилганларини жазо ўташ жойларида қайта тарбиялаш ишлари доимий назоратга олади.  Вояга етмаганларга нисбатан юритилган жиноят ишларини тугатиш, тўхтатиш ёки жиноят иши қўзғатишни рад этиш ҳақидаги материалларнинг барчаси истисносиз, қонунда белгиланган муддатларда ўрганиб чиқишнинг қатъий тартиби ўрнатилади. А) Вояга етмаганларнинг қаровсизлигига қарши кураш бўйича қонунлар ижроси устидан прокурор назоратини амалга ошириш. Вояга етмаганларнинг назоратсиз, қаровсиз қолиши ва улар томонидан ҳуқуқбузарлик содир этилишини олдини олишда ҳокимликлар таркибидаги вояга етмаганлар ишлари билан шуғулланувчи комиссиялар муҳим роль ўйнайди. Бу комиссия ота-онасиз қолган ёки ота-онаси ўз ота-оналик мажбурият ҳамда бурчларини бажармаётган, уларни тарбиясига бефарқ бўлган ҳолдаги болаларни, вояга етмаганларни, шунингдек ишга жойлашишга, ўқишга мухтож ва имконияти йўқ вояга етмаганларни шунингдек, ижтимоий ёрдамнинг бошқача кўринишларига мухтож вояга етмаганларни қидириб топади ва уларни рўйхатга олади. Рўйхатга олинган вояга етмаганларни тегишлича ишга жойлаштириш, уларни даволаш, тарбия, ўқув муассасаларига жойлаштириш ҳамда уларни ўзлари учун муносиб шарт-шароитларни яратиб бериш учун мазкур комиссия масъулдир. Комиссия шунингдек тарбиявий ва маъмурий чора қўлланилган, ёки озодликдан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаган жиноий

жавобгарликка тортилган шахслар, вояга етмаганлар устидан назорат олиб боради. Ҳокимликлар ҳузуридаги вояга етмаганлар ишлари билан шуғулланувчи комиссиянинг қарорларини қонунийлиги прокуратура органлари томонидан назорат қилинади. Прокурор ўз ваколатлари доирасида вояга етмаган шахсга нисбатан ёки унинг ота-онасига нисбатан чиқарилган маъмурий ёки бошқа чораларни қўллаш ҳақидаги қарорнинг қонунийлигини текширади. Ўзбекистон Республикаси прокурорининг Ў збекистон Республикаси Бош прокуратурасининг «Вояга етмаганлар ҳақидаги қонунлар ижроси устидан назорат б ў лими тўғрисида»ги Низомни тасдиқлаш ҳақида 2004 йил 2 3 апрел 11–сон б уйруғи қабул қилинган. Ҳокимликлар таркибидаги вояга етмаганлар ишлари билан шуғулланувчи комиссиялар ва ички ишлар бўлимлари нозирликлари фаолиятида қонунчиликка риоя этилиши устидан доимий назорат таъминлансин, болалар ва ўсмирларга нисбатан маъмурий ва бошқа таъсир чоралари кўриш ҳамда профилактика рўйхатга олиш тўғрисидаги қарорларнинг асослилиги, вояга етмаганларни ички ишлар идораларига олиб келиш ва ҳисобга олинишининг қонунийлиги ҳар чоракда бир марта текширили ши талаб этилади. Прокурор назоратни амалга ошириш чоғида вояга етмаган шахсга ёки унинг ота-онасига солинган жариманинг қонунийлигини текширади. Бунда у ҳар қандай ғайриқонуний қабул қилинган жарима солиш тўғрисидаги қарорни устидан протетст келтиради. Прокурор мазкур йўналишда назоратни амалга ошира бориб "Прокуратура тўғрисида"ги қонуннинг 22-моддасида назарда тутилган ваколатлардан фойдаланиши, вояга етмаган шахслар томонидан содир этилган жиноятларни олдини олиш мақсадида уларни келтириб чиқараётган сабаб ва шарт-шароитларни бартараф этишни кўрсатиб тегишли орган, мансабдор шахсга тақдимнома киритиши ёки бошқа прокурор таъсир ҳужжатларини қўллаши лозим.

Вояга етмаганлар тўғрисидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назоратининг муҳим соҳаси бу ички ишлар органларидаги вояга етмаганлар ишлари билан шуғулланувчи инспекция фаолиятидир. Халқ таълими, ўсмирларнинг меҳнати тўғрисидаги қонунларнинг ижроси, уларни ўқиш, иш ва яшаш жойларида тарбиявий ишларнинг аҳволи мунтазам равишда текширилади. Ўқишдан ва фойдали меҳнатдан бош тортган болаларни аниқлаш ҳамда уларнинг ижтимоий фойдали машғулотлар билан бандлиги масалаларида шуғулланадиган идоралар фаолияти устидан назоратни олиб боришга алоҳида эътибор қаратилади. Вояга етмаганларни ўқишдан асоссиз четлатиш ҳоллари бартараф этилиши керак . Болалар уйлари ва мактаб интернетлари қарамоғида бўлган, ота- онасиз қолган вояга етмаганларни ўқитиш, тарбиялаш ва яшаш шароитлари билан боғлиқ қонунларнинг ижроси устидан ўрнатилган назоратнинг самарадорлиги оширилиши керак Ижтимоий ёрдамга мухтож ва етим болалар ўз вақтида аниқлаш ҳамда уларнинг ҳуқуқларини муҳофаза этиш, назоратсиз қолишларининг олдини олишга қаратилган амалий чоралар кўрилсин. Ушбу ишлар болалар ва маҳалла жамғармалари, давлат ҳамда жамоат ташкилотлари билан ҳамкорликда олиб борилишига эътибор берилиши керак Ўсмирларни ҳарбий хизматга чақиришга қадар тайёрлаш ишларига оид умумий ҳарбий мажбурият ва ҳарбий хизмат тўғрисидаги қонун талабларини бажарилиши устидан доимий назорат ўрнатилиши таъминланиши керак Вояга етмаганларнинг соғлиғи ва меҳнат ҳуқуқларини муҳофаза қилиш ҳақидаги қонунларнинг ижроси устидан прокурорлик назорати кучайтирилиши, бунда корхона, ташкилот ва муассасаларда меҳнат шартномасига амал қилинишига, табиий кўрик ҳамда техника хавфсизлиги қоидаларига риоя этилишига алоҳида эътибор берилиши керак

Вояга етмаганлар тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ижросини назорат қилиш жараёнида прокурор ўз таъсир ҳужжатлари ва бошқа ҳуқуқий воситалар ёрдамида вояга етмаган шахсларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиши, улар бузилган тақдирда тегишли чора- тадбирларни кўриши лозим. Прокурор томонидан вояга етмаганларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилиниши энг аввало прокурор томонидан умумий назорат тартибида текширишлар ўтказиш орқали амалга оширилади. Прокурор умумий назорат ўтказиш чоғида вазирлик, давлат қўмиталари, идоралар, корхона, муассасалар, ташкилотлар, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари, ҳокимлар ва мансабдор шахслар томонидан вояга етмаганлар тўғрисидаги таъминланаётганини текширади. Умумий назорат воситасида вояга етмаганларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги аниқланган тақдирда прокурор бу қонун бузилишларини олдини олиш, улар оқибатини бартараф этиш чораларини кўриши ва тегишли мансабдор шахсларнинг жавобгарлиги масаласини ҳал этиши лозим. Вояга етмаганлар ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилишда умумий назоратнинг аҳамияти жуда катта бўлади. Прокурор умумий назорат олиб бориш жараёнида вояга етмаганларнинг таълим тарбия олиши, ижтимоий муҳофаза қилиниши учун масъул шахслар, идоралар томонидан бу мажбуриятларнинг бажарилиши ва вояга етмаганлар ҳуқуқларининг таъминланиши текширади. Вояга етмаган шахснинг ота- онаси ўз бурчларини муносиб бажармаганлиги, ўз ота-оналик ҳуқуқларини суистеъмол қилган тақдирда, шунингдек вояга етмаган шахснинг тарбиясига салбий таъсир этиши мумкин бўлган ҳолларда прокурор судга бу шахсларни ота-оналик ҳуқуқидан маҳрум қилишни сўраб даъво қўзғатиши мумкин. Бунда прокурор судда шахсан ўзи иштирок этиб, вояга етмаган шахснинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилади. Прокурор вояга етмаганларнинг ҳуқуқларини ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда вояга етмаганларга турли имтиёзлар

берувчи қонун ҳужжатларининг ҳам ижроси устидан назорат олиб бориши лозим. Қонунлардаги имтиёзлар меҳнатга оид қонунчиликка кўра, вояга етмаганларнинг меҳнатидан оғир, соғлиқ учун зарарли ишларда фойдаланиш мумкин эмаслиги, дам олиш кунларида ишга қўйиш мумкин эмаслиги, уларга нисбатан қисқартирилган иш хафтаси тадбиқ этилиши кабилар бўлиши мумкин. Жиноятчиликка қарши курашни амалга оширувчи давлат органларида ва улар томонидан жиноят ишларини юритилиши жараёнида вояга етмаганлар тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши устидан назорат вояга етмаганлар тўғрисидаги қонунларга риоя этилиши устидан прокурор назоратининг муҳим соҳасидир. Чунки вояга етмаганлар томонидан содир этилаётган жиноятларга қарши курашни тўғри ташкил этиш, вояга етмаганларни жиноят ишларини юритилишидаги ҳуқуқ ва мажбуриятларига риоя этилиши кўп жиҳатдан вояга етмаганлар ўртасида жиноятчиликнинг олдини олинишига сабаб бўлади. Жиноят ишларини юритишда вояга етмаганларнинг алоҳида ҳуқуқий мақомига эътибор берилиши лозим. Чунки Ўзбекистон Республикаси ЖК нинг XV ва XVI боблари ҳамда Ўзбекистон Республикаси ЖПК нинг 60- бобида вояга етмаганларга нисбатан алоҳида қоидалар белгиланган. Уларга нисбатан ушбу қонунларнинг умумий қоидалари билан бирга юқоридаги бобларда кўрсатилган алоҳида қоидалар ҳам қўлланилади. Бундай алоҳида қоидаларга ўн саккиз ёшга тўлмаганларга нисбатан фақат жарима, ахлоқ тузатиш ишлари, қамоқ ва озодликдан маҳрум қилиш жазоларигина қўлланилиши, уларга нисбатан қўшимча жазо қўлланилмаслиги, жиноят процессида уларга адвокат таъминланиши шартлиги, шунингдек қонундаги бошқа ҳолатлар. Прокурор вояга етмаганлар тўғрисидаги қонунларга риоя этилиши устидан назоратни олиб бориши жиноят ишларини юритувчи, жиноятчиликка қарши курашни амалга оширувчи органлар фаолияти муҳим аҳамиятга эга.

Б) Вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятлар бўйича жиноят иши қўзғатиш ва тергов қилиш. Ўзбекистон Республикаси Жиноят Процессуал Кодексининг 345- моддаси талабларига биноан, вояга етмаганлар содир этган барча жиноятларга доир ишлар бўйича дастлабки тергов ички ишлар органларининг терговчилари томонидан олиб борилади. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига асосан фуқаролар 18 ёшга тўлганда вояга етган ҳисобланади. Уларнинг ҳам жиноий жавобгарликка тортиш масаласи умумий тартибда Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексининг 17 моддаси билан тартибга солинган бўлиб, унга кўра, жиноят содир этгунга қадар ўн олти ёшга тўлган, ақли расо жисмоний шахслар жавобгарликка тортиладилар. Жиноят содир этгунга қадар ўн уч ёшга тўлган шахслар жавобгарликка оғирлаштирувчи ҳолатларда қасддан одам ўлдирганликлари (97-модданинг иккинчи қисми) учунгина жавобгарликка тортиладилар. Жиноят содир этгунга қадар ўн тўрт ёшга тўлган шахслар Жкнинг 97-моддаси биринчи қисми, 98, 104-106,118,119,137,164-166, 169- моддалари, 173-моддасининг иккинчи ва учинчи қисмлари, 220,222,247,252,263,267,271-моддалари, 277-моддасининг иккинчи ва учинчи қисмларида назарда тутилган жиноятлар учун жавобгарликка тортиладилар. Ўзбекистон Республикаси Жкнинг 122,123,127,144,146,193-195,205- 210,225, 226, 230-232,234,235,279-302- моддаларида назарда тутилган жиноят учун жиноят содир этгунга қадар ўн саккиз ёшга тўлган шахслар жавобгарликка тортиладилар. Жиноят содир этгунга қадар ўн саккиз ёшга тўлмаган шахсларнинг яъни, вояга етмаган шахсларнинг жиноятлари ҳақидаги ишларни юритиш тартиби Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг ўн учинчи бўлими 60-бобида белгилаб берилган.

Вояга етмаганларнинг жиноятлари ҳақидаги ишлар бўйича дастлабки тергов ва суд муҳокамаси даврида исботланиши лозим бўлган ҳолатлар Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 82-84-моддаларида кўрсатилган ҳолатлардан ташқари қуйидагилардир:  Вояга етмаган айбланувчининг аниқ ёши (туғилган йили, ойи , куни);  Вояга етмаганнинг шахсига хос хусусиятлар ва унинг саломатлик ҳолати;  Унинг турмуш ва тарбияланиш шароитлари;  Катта ёшли далолатчилар ва бошқа иштирокчиларнинг бор ёки йўқлиги. Вояга етмаганнинг жиноятлари ҳақидаги ишни юритишда қонуний вакилнинг қатнашиши шарт. Қонуний вакилнинг ишда иштирок этишига суриштирувчи ёки терговчининг қарори бўйича вояга етмаган шахсни гумон қилинувчи ёки айбланувчи тариқасида биринчи сўроқ қилиш пайтидан бошлаб йўл қўйилади. Қонуний вакилнинг ишда иштирок этишига йўл қўйилганда унга Ўзбекистон Республикаси Жиноят Процессуал Кодексининг 61-моддасида назарда тутилган ҳуқуқлари тушунтирилади. Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 51-моддаси талабларига кўра, вояга етмаганларнинг иши бўйича ҳимоячининг иштирок этиши шарт ҳисобланади. Вояга етмаган гумон қилинувчи, айбланувчи ёки судланувчи ҳимоячидан воз кечган тақдирда ҳам Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 52- моддаси талабларига биноан, суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд учун мажбурий эмаслиги қайд этилган. Қонуннинг ушбу талабига кўра, ҳар қандай ҳолда вояга етмаганларнинг жиноят ишлари бўйича ҳимоячининг иштироки тўлиқ таъминланади. Вояга етмаган гумон қилинувчи, айбланувчини биринчи сўроқ қилишдан бошлаб, суриштирувчи ёки терговчи ишда ҳимоячининг иштирок этишини таъминлаш чораларини кўради. Шу мақсадда вояга етмаган шахсга ва унинг қонуний вакилига ўзлари хоҳлаган ҳимоячини таклиф этиш ҳуқуқига эга эканлиги тушунтирилади. Агар

ҳимоячи вояга етмаган шахснинг, унинг қонуний вақилининг ёҳуд бошқа шахсларнинг топшириғи ёки розилиги билан чақирилмаган бўлса, суриштирувчи, терговчи ёки суд ишда ҳимоячининг иштирок этишини ўз ташаббуси билан таъминлашга мажбур. Вояга етмаган гумон қилинувчи ва айбланувчини ҳимоячи иштирокида сўроқ қилинади. Сўроқ қилиш чоғида терговчининг рухсати билан вояга етмаганнинг қонуний вакили иштирок этиши мумкин. Ҳимоячи ва қонуний вуакил гумон қилинувчига ва айбланувчига саволлар беришга ҳақли. Сўроқ охирида ҳимоячи ва қонуний вакил баённома билан танишиш ва у ҳақда ўз мулоҳазаларини билдиришга ҳақлидир. Вояга етмаган гумон қилинувчини, айбланувчини сўроқ қилишга кетган умумий вақт, кун давомида дам олиш ва овқатланиш учун бир соатлик танаффусни ҳисобга олмаганда, олти соатдан ошмаслиги керак . Вояга етмаган айбланувчини сўроқ қилишда терговчи ёки прокурорнинг ихтиёрига кўра педагог ёки психолог иштирок этиши мумкин. У терговчининг рухсати билан айбланувчига саволлар беришга, сўроқ тугаганидан сўнг эса, сўроқ баённомаси билан танишиб, баённомадаги ёзувларнинг тўғрилиги ва мукаммаллиги ҳақида ўз фикрларини ёзма равишда беришга ҳақлидир. Бу ҳуқуқлар терговчи томонидан педагог ёки психологга вояга етмаган шахсни сўроқ қилишдан олдин тушунтирилади ва бу ҳақда сўроқ баённомасида қайд қилинади. Вояга етмаган айбланувчига нисбатан Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 237-моддасида назарда тутилган эҳтиёт чораларини бирини қўлланиши мумкин. Вояга етмаган шахс ота-онасининг, хомийлар, васийларнинг қаровига ёки, башарти у болалар муассасасида тарбияланаётган бўлса, шу муассаса раҳбарларининг қаровига ҳам берилиши мумкин. Эҳтиёт чораларини қўллаш учун асослар бўлган тақдирда, вояга етмаган айбланувчини, судланувчини турмуш ва тарбияланиш шароитига кўра илгариги яшаш жойида қолдириб бўлмаса, у терговчининг прокурор

санкция берган қарорига ёки суднинг ажримига биноан болалар муассасасига жойлаштирилиши мумкин. Вояга етмаган шахсга нисбатан эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олиш Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 558-моддаси талабларига асосан амалга оширилади. Вояга етмаган шахсларга нисбатан қамоққа олиш унга беш йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш тайинланиши мумкин бўлган қасддан жиноят содир этганликда айб эълон қилинган ҳамда айбланувчининг муносиб хулқ-атворда бўлишини бошқа чоралари таъминлай олмайдиган тақдирда қўлланиши мумкин. Прокурор вояга етмаганни қамоққа олиш учун рухсат бераётганида иш материаллари билан шахсан танишиб чиқиши, қамоққа олиш асосларини текшириши, ҳодисанинг фавқулоддалигига ишонч хосил қилиши ва айбланувчини ушбу эҳтиёт чорасини қўллаш билан боғлиқ ҳолатлар бўйича сўроқ қилиши керак . Вояга етмаганларни асоссиз қамоққа олиш ва жиноий жаво б гарликка тортишга йўл қўйилмасин. Эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олиш қўлланилаётганида жиноятга қўл урган ўсмирлар прокурорлар томонгидан шахсан сўроқ қилиниши керак. Вояга етмаган айбланувчига дастлабки тергов тамомланганлиги эълон қилиниб, унга иш материаллари кўрсатилаётганда унинг қонуний вакили ҳам иштирок этишга ҳақли. Терговчи қонуний вакилга айбланувчини иш материаллари билан таништириш вақти ва жойи тўғрисида ҳабар бериши керак . В) Вояга етмаганларга тегишли жиноят ишларини судларда кўрилиши бўйича прокурор иштирокини таъминлаш. Вояга етмаганларга тегишли жиноят ишларини судларда кўрилишида айблов ва ҳимоя тарафлари, педагог, заруриятига қараб психолог, қонуний вакил албатта қатнашади. Вояга етмаганларнинг жиноят ишлари бўйича судларнинг ҳукм, ажрим ва қарорларини қонунга мувофиқлиги, судлар томонидан жазо тайинлашида ҳар бир айбдорнинг жавобгарлик даражасига

алоҳида-алоҳида баҳо берилиш и шартлиги ҳақидаги қонун талабининг бажарилиши, жиноятчиларнинг тўғри йўлга кириши ва уларни қайти тарбиялашга имконият туғдирадиган таъсир чоралари кўрилиши ва самарали тадбирлар ўтказилиши доимий равишда текшириб борилиши лозим. Шунингдек, С удда прокурорлар вояга етмаганлар тўғрисидаги барча жиноий ишларнинг кўрилишида прокурор ваколатини тўлиқ таъминлаш ва давлат айбловини қувватланишининг тарбиявий аҳамиятини кучайтириш чораларини кўришлари зарур. Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 19 ва 560 моддалари талабларига кўра, ўн саккиз ёшга тўлмаган шахсларнинг жиноятлари тўғрисидаги ишларни суд томонидан ажрим чиқариб, ёпиқ суд мажлисида кўришга йўл қўйилади. Вояга етмаган судланувчининг ҳимоячиси, қонуний вакили, шунингдек прокурорнинг фикрини эшитиб, вояга етмаган шахсга салбий таъсир этиши мумкин бўлган ҳолатлар текширилаётганда суд ўз ажрими билан уни суд залидан чиқариб туришга ҳақли. Вояга етмаган шахс суд залига қайтарилганидан сўнг раислик қилувчи унга йўқлигида бўлиб ўтган муҳокама мазмунини етарли ҳажмда ва шаклда маълум қилади ва унинг йўқлигида сўроқ қилинган шахсларга савол бериши учун вояга етмаганга имконият яратиб беради. Суд зарурат бўлганда, вояга етмаган шахснинг жинояти тўғрисидаги ишни кўриш вақти ва жойи ҳақида вояга етмаганлар иши билан шуғулланувчи комиссияга хабар беради. Суд, шунингдек бу комиссия вакилларини гувоҳ сифатида сўроқ қилиш учун суд мажлисига чақиришга ҳақлидир. Вояга етмаган шахсни Жиноят кодекси 87-моддасининг биринчи қисмига мувофиқ жавобгарликдан озод қилиб, материалларни вояга етмаганлар иши билан шуғулланувчи комиссияда кўришга топширишда терговчи, прокурор қарор, суд эса ажрим чиқаради.

Вояга етмаган шахсга нисбатан ишни кўришда Жиноят кодекси 87- моддасининг иккинчи ва учинчи қисмларида назарда тутилган ҳолларда суд вояга етмаган шахсни жазодан озод қилиш ва унга нисбатан мажбурлов чорасини қўлланиш тўғрисидаги масалани муҳокама этиши шарт. Суд мажбурлов чорасини қўлланиш ёки қўлланмаслик тўғрисида асослантирилган ажрим чиқаради. Мажбурлов чорасини қўлланиш ёки қўлланмаслик тўғрисидаги ажрим устидан умумий тартибда шикоят берилиши ва протест билдирилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Жкнинг 81-моддасига биноан, жиноят содир этган вояга етмаганларга нисбатан, яъни ўн саккиз ёшга тўлмасдан жиноят содир этган шахсларга қуйидаги асосий жазолар қўлланиши мумкин: А) жарима; Б) аҳлоқ тузатиш ишлари; В) қамоқ; Г) озодликдан маҳрум қилиш. Ўн саккиз ёшга тўлмасдан жиноят содир этган шахсларга нисбатан қўшимча жазолар тайинланиши мумкин эмас. Суд вояга етмаганларга жазо тайинлашда жазо тайинлашнинг умумий асосларига амал қилади, вояга етмаганнинг ривожланганлик даражаси, турмуш шароити ва тарбиясини, соғлиғини, содир этган жиноятининг сабабларини, катта ёшдагиларнинг ва бошқа ҳолатларнинг унинг шахсига таъсирини ҳисобга олади. Прокурор юқорида қайд этилган қонун талабларини суд томонидан албатта бажарилишини кузатиб боради. Суд муҳокамасининг бирон-бир иштирокчилари томонидан қонунга ҳилоф равишда хатти-ҳаракат содир қилинганида, ушбу ҳолатга нисбатан суднинг эътиборини қаратади ва ўз фаолияти билан одил судловни амалга оширишга кўмаклашади.

Прокурор вояга етмаганларга тегишли жиноят ишларини судда кўрилишида яна шунга эътиборни бериши керакки, ўн уч ёшдан ўн олти ёшгача бўлган вақтда жиноят содир этган шахсларга нисбатан жиноятлар мажмуи тариқасида жазо тайинланганда озодликдан маҳрум қилишнинг энг кўп муддати ўн йилгача, агар содир этган жиноятларининг биттаси ўта оғир жиноят бўлса, ўн икки йилгача тайинланади. Ўн олти ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вақтда жиноят содир этган шахсларга нисбатан жиноятлар мажмуи тариқасида озодликдан маҳрум қилиш жазоси- ўн икки йилгача муддатга, агар содир этган жиноятларининг биттаси ўта оғир жиноят бўлса, ўн беш йилгача муддатга тайинланиши мумкин. Жиноят содир этиш пайтида ўн уч ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган шахсларга нисбатан бир неча ҳукм юзасидан тайинланадиган озодликдан маҳрум қилиш жазосининг муддати ўн беш йилдан ошмаслиги керак Вояга етмаган шахсга нисбатан озодликдан маҳрум қилиш ёки аҳлоқ тузатиш ишлари жазоси тайинланганда суд Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 72- моддасида назарда тутилган асос ва шартлар мавжуд бўлса, шартли жазо белгилаши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг 1996 йил 19 июлдаги 16 сонли «Жиноят учун жазо тайинлаш амалиёти тўғрисида»ги қарорининг 1.2 банди талабига кўра, судлар унча оғир бўлмаган ва жиддий зарарли оқибатларни юзага келтирмаган жиноятларни содир этишда айбдор бўлган ҳамда жамиятдан ажратмаган ҳолда қайта тарбиялаш мумкин бўлган вояга етмаганларга нисбатан озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган жазоларни тайинлаш учун қонунда белгиланган барча имкониятлардан фойдаланмоқликлари лозим. Шу қарорнинг 4.1 банди талабига кўра, аҳлоқ тузатиш ишлари 16 ёшга тўлмаган шахсларга нисбатан тайинланмайди. 4.3 бандида эса, вояга етмаган шахс тайинланган аҳлоқ тузатиш ишларининг ўндан бир қисмидан кўпроғини ўташдан бўйин товласагина, суд бу жазонинг ўталмаган қисмини аҳлоқ тузатиш ишларининг

ҳар уч кунини қамоқнинг бир кунига тенглаштирилган ҳолда ҳисоблаб қамоқ жазоси билан алмаштириши, аммо бу муддат уч ойдан ошмаслиги кераклиги қайд этилган. Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленуми қарорларида нафақат вояга етмаган жиноят содир этган шахсларнинг ҳуқуқлари балким, вояга етган жиноят содир этган шахсларнинг вояга етмаган фарзандларининг ҳам ҳуқуқ ва манфаатлари ҳимояси ҳам назарда тутилган. Масалан: Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг «Суд ҳукми тўғрисида»ги 1997 йил 2 майдаги 2- сонли қарорини 16 бандида , озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган маҳкумнинг вояга етмаган болалари бўлиб, улар қаровсиз қолаётган бўлса, ҳукмнинг қарор қисмида уларнинг қариндошлари ёки бошқа шахсларнинг ва муассасаларнинг васийлигига топшириш тўғрисида ҳам кўрсатилмоғи лозимлиги қайд этилган. Судда иштирок этаётган прокурор ушбу талабларнинг бажарилишини таъминлаш юзасидан ўзига берилган қонуний ваколатлардан фойдаланиши лозим. Г) Тарбия муассасаларида. Вояга етмаганларни тарбия-меҳнат муассасаларида, махсус тарбиявий билим юртларида сақлаш шароитларининг қонунийлиги доимий равишда текширилиши шарт, қонун бузилиши ҳолатлари аниқланганда уларни бартараф этиш чоралари кўрилиши керак .

Адабиётлар рўйхати: 1.Басков В.И. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида) М.,”Бек” нашриёти, 1998. 2.Давлетов А. Дж. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида). Нукус. Билим.1999. 3.Россия Федерациясида прокурор назорати. (дарслик, рус тилида/ А.А. Чувилёвнинг умумий таҳрири остида/ М., 2000. 4. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (умумий қисм, дарслик, ўзбек тилида) Т.: 2002 й., «Янги аср авлоди». 5. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (махсус қисм, дарслик, ўзбек тилида) –Т.: ТДЮИ.2003 й. 6. Уголовный процесс. Учебник. Под редакцией Никифоро вой Е.Н. (Учебник, на русском языке.) Т.: 2002 й.

Похожие

Вояга етмаганлар тўғрисидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назорати

Вояга етмаганларнинг жавобгарлиги тўғрисидаги қоидаларни либераллаштириш

Ўзбекистон Республикаси прокуратура идораларининг вояга етмаганларга доир қонунлар ижроси устидан назорат фаолияти

Туманлар ва шаҳарлар ҳокимликлари ҳузуридаги вояга етмаганлар ишлари

Қонунлар ижроси устидан назоратнинг мазмуни предмети