Узбекистон Республикасининг конституциявий тараккиёт истикболлари - Юриспруденция - Рефераты

Узбекистон Республикасининг конституциявий тараккиёт истикболлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

156 KB

Ўзбекистон Республикасининг конституциявий тараққиёт истиқболлари Режа 1 . Жамиятни демократлаштириш – Конституцияни ҳаётга та т биқ этишнинг муҳим шарти 2. Конституция ва сиёсий-ҳуқуқий ислоҳотлар 3. Жамиятнинг барча соҳаларини демократлаштириш ва янгилашнинг конституциявий асослари 4. Конституция ва фуқаролик жамиятини шакллантириш 5. Конституция ва кўппартиявийлик тизимини қарор топтириш 6 Конституция ва нодавлат нотижорат ташкилотлари тизимини ривожлантириш 7. Маҳалла ва ўзини ўзи бошқариш органлари: демократлаштириш ва замонавийлаштириш 8. Конституция ва мустақил “тўртинчи ҳокимият” 9. Конституция ва Инсон ҳуқуқлари бўйича демократик институтлар тизимининг такомиллашиб бориши 10. Конституция ва оила

1- . Жамиятни демократлаштириш – Конституцияни ҳаётга татбиқ этишнинг муҳим шарти Ўзбекистон Республикаси учун XXI аср бошида ҳаётимизнинг барча соҳаларини Конституция нормалари асосида жамиятни демократлаштириш ва янгилаш , мамлакатни модернизация ва ислоҳ қилиш йўлида устувор вазифаларни аниқлаб, яқин келгусидаги фаолиятимизнинг бош мақсад ва мазмунини белгилаб олишда Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қ ўшма мажлисидаги маърузалари алоҳида ўрин тутади. 1 Маълумки, мустақилликнинг ўтган қисқа тарихий даврида мамлакатимиз ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида ҳам туб ислоҳотлар изчил амалга оширилди. Ҳур Ўзбекистон эркин демократик конституциявий давлат ва адолатли фуқаролик жамияти барпо этишдек буюк мақсад сари ўзига хос ва ўзига мос тараққиёт йўлидан бормоқда. Ҳаётнинг ўзи, жамиятни демократлаштириш ва янгилашнинг , мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишнинг ўзбекча моделини танланган йўлимиз ва тамойилларимизнинг тўғри эканини кўрсатмоқда. Қисқа фурсатда Ўзбекистонда Конституция замирида тамомила янги сиёсий ва ҳуқуқий тизим шаклланди. Фуқароларимизнинг сиёсий ва ҳуқуқий онги ва тафаккурида, дунёқарашида жиддий ўзгаришлар содир бўлди. Одамларимизнинг мустақиллигимизни мустаҳкамлаш борасидаги эзгу ниятларининг қатъийлигини 2002 йилги умумхалқ референдуми ва 200 4 йилги икки палатали Олий Мажлисга ҳамда маҳаллий Кенгашларга бўлиб ўтган сайловлар яна бир бор тасдиқлади. Дарҳақиқат, одамларимизда ҳозирги замоннинг моҳиятини тушунишга интилиш, сиёсий ва ҳуқуқий ислоҳотларда фаол иштирок этишга бўлган ҳаракат ҳисси кучайиб бормоқда. 1 Қаранг : Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз- жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Т., ”Ўзбекистон”, 2005, 30-93-бетлар.

Шу муносабат билан жамиятимизни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ қилишнинг ҳозирги босқичдаги асосий вазифалари ва устувор йўналишларини аниқлаш алоҳида аҳамият касб этади. Ўзбекистонда ҳаётнинг барча соҳаларини демократлаштириш зарурлигини англаб етиш халқнинг ички эҳтиёжларига ва жамиятнинг сиёсий ва ҳуқуқий ислоҳотлар муқаррарлигини таъминлашга интилишига асослангандир. Фақат конституциявий давлат ва адолат фуқаролик жамияти социал тараққиёт ва сиёсий барқарорликни, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини кафолатлайди. Жамиятни демократлаштириш деганда нимани тушуниш керак? Биринчидан, шахс, жамият ва давлат томонидан жаҳонда умум эътироф этилган демократик-ҳуқуқий қадриятларни мамлакат аҳолисининг маданий-тарихий тажрибаси ва ижтимоий руҳиятидан келиб чиққан ҳолда ўзлаштиришнинг тадрижий жараёнини. Иккинчидан, миллат ҳаёти ва фаолиятининг барча ижобий механизмларини янгилаш ва конституциявий қадриятларга мослаштиришни тушунмоқни англатади. Ҳаётимизнинг барча соҳаларини демократлаштириш йўли ўз моҳият эътиборига кўра мамлакатимизда амалга оширилаётган барча ўзгаришларнинг асосий боғловчи бўғинига айланди. Ҳозирги дунёда демократик тараққиёт қадриятлари, конституциявий тамойиллари ва меъёрлари борган сари ҳар томонламалик касб этиб бормоқда, уларнинг зарурлиги ва таъсирчанлиги эндиликда ҳеч қаерда инкор этилиши мумкин эмас. Бунда демократия ва тараққиёт сари боришнинг миллий моделлари тобора кенг ўрин тутмоқда. Ўзбекистоннинг давлат сиёсати ва ижтимоий ҳаётида демократик тараққиёт қадриятлари, конституциявий тамойиллари ва меъёрларининг ҳар томонламалиги тобора кўпроқ эътироф этилмоқда. Демократлаштиришнинг миллий моделлари конституциявий тараққиётнинг умумэътироф этилган меъёрларини ўз маданияти ва

анъаналари, халқнинг ақл-заковати ва муайян ижтимоий-тарихий ва сиёсий шарт-шароитларга асослаган ҳолда мослаштиради. Ўзбекистонда демократлаштириш ва янгилашнинг қуйидаги йўналишларини кўрсатиш мумкин. Биринчи йўналиш , янги конституциявий тузумга ўтишнинг ўзимизга хос ва мос модели. Бу иқтисодиётда фалаж терапиясидан воз кечишга асосланган, аҳолининг энг ҳимояланмаган қатламларини (кам таъминланганлар – ногиронлар, кўп болали оилалар, ёлғиз қариялар ва талабаларни) мақсадли ижтимоий қўллаб-қувватлашга ҳамда иқтисодий, сиёсий ва ҳуқуқий ислоҳотларни ўтказиш борасида жаҳонда тўпланган илғор тажрибани Ўзбекистоннинг мавжуд шароитида мустақил қўлланишга қаратилган йўлдир. Иккинчи йўналиш , сиёсий ва ҳуқуқий ислоҳотларнинг босқичма- босқичлиги. Бу ўт қ азилаётган сиёсий-ҳуқуқий ислоҳотларнинг изчил ва тадрижий бўлишини, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг, ижтимоий ва сиёсий соҳалардаги демократик институтларнинг ҳуқуқий ва иқтисодий асосларини барпо этишни, институционал тузилмаларни замонавийлаштириш ҳамда миллий маънавият ва маданиятни конституциявий тамойилларга мослаштиришни назарда тутади. Учинчи йўналиш , Конституциявий давлат ҳокимияти механизмларини демократлаштириш. Конституция асосида ҳокимият тармоқлари – қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятининг бўлиниши амалга ошди. Давлат аппаратининг чексиз ҳукмронлигидан воз кечиш ва жамиятдаги турли манфаатлар ҳамда муносабатларни мухтасар шаклда ифодалашга даъват этилган сиёсий институт сифатида демократик ҳуқуқий конституциявий тузум шаклланмоқда. Тўртинчи йўналиш, сиёсий тизимда фуқаролик жамиятини шакллантириш. Бу инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ва жамоатчилик фикрини ўрганувчи, Ўзбекистон учун мутлақо янги демократик институтлар вужудга келиши, янгидан тузилган сиёсий партияларнинг мустаҳкамланиши,

нодавлат нотижорат ташкилотлар, эркин ва мустақил оммавий ахборот воситалари пайдо бўлиши демакдир. Фуқаролар жамият ва давлатни бошқаришда иштирок этиши, ҳокимиятнинг вакиллик органлари уларни қандай бошқараётгани, бу органларда уларнинг манфаатлари қандай рўёбга чиқарилаётгани ҳақида ахборот олишдан иборат конституциявий ҳуқуқларни тушуниб етишларига ва бу ҳуқуқларидан фойдалана олишларига эришмоқ лозим. Биз бугунги демократлаштириш жараёнларига жамиятимизни эркинлаштириш натижаларига бу йўлда эришилган дастлабки босқич сифатида қараймиз. 2. Конституция ва сиёсий-ҳуқуқий ислоҳотлар. Жамият ҳаётининг барча соҳаларини демократлаштириш ва янгилаш мамлакатимизни модернизация қилиш йўлида амалга оширилаётган сиёсий- ҳуқуқий ислоҳотлар кенг қамровли ва муҳим масалалардир. Бу масалалар Конституция қоидаларини ҳаётга изчил татбиқ этишда муҳим аҳамиятга эга. Бунинг бир неча сабаблари бор. Биринчи сабаби, биз мустақиллигимизнинг дастлабки йилларида конституциявий тузумни ислоҳ қилишнинг устувор йўналишлари бўйича ўз олдимизга қўйган мақсад ва вазифаларни асосан амалга ошириб бўлдик. Ижтимоий-сиёсий ҳаётимизда туб демократик ўзгаришлар амалга оширилди. Янги консттуциявий институтлар тизими шаклланди.Ўзбекистонда демократик конституциявий тузум барпо этилди. Амалда ҳақиқий кўппартиявийлик муҳити қарор топмоқда. Жамият ҳаётида нодавлат нотижорат ташкилотлари ва жамоат бирлашмаларининг сони ошиб, мавқеи ўсиб бормоқда. Улар фақат аҳоли турли қатламлари ва гуруҳларининг манфаатларини ифода этибгина қолмай, балки одамларнинг ижтимоий фикрини шакллантиришга ҳам фаол таъсир кўрсатмоқда. Иккинчи сабаби, мамлакатимизда изчил ўтказилаётган сиёсий- ҳуқуқий ислоҳотларнинг пойдевори бўлиб хизмат қиладиган, уларнинг ортга

қайтмаслигини кафолатлайдиган мустаҳкам конституциявий замин яратилди. Янги сиёсий тизимнинг конституциявий-ҳуқуқий асослари барпо этилди. Учинчи сабаби, истиқлол йилларида одамларимизнинг сиёсий ва ҳуқуқий тафаккури ва дунёқараши, сиёсий ҳаётга бўлган муносабати тубдан ўзгарди. Кишиларимиз сиёсий ва ҳуқуқий онгида демократик қадриятлар мустаҳкамланмоқда. Аҳолининг ижтимоий-ҳуқуқий фаоллиги, сиёсий ислоҳотларни зарурлигига ва мамлакатимизнинг буюк келажагига бўлган қатъий ишончи ошиб бормоқда. Юртбошимиз иборалари билан айтганда, тараққиётимизнинг бугунги босқичида инсон омили жамиятимизни ҳаракатга келтирувчи қудратли кучга айланди. Тўртинчи сабаби, Ўзбекистон бутун дунёда халқаро ҳуқуқ ва жаҳон ҳамжамиятининг тенг ҳуқуқли субъекти сифатида тан олинди ва унинг бу мавқеи мустаҳкамланиб бормоқда. Биз демократик жамиятнинг халқаро миқёсда эътироф этилган тамойилларини тан оламиз. Бу тамойиллар мустақиллигимиз Қомуси бўлмиш – Конституциямизда ўз ифодасини топган. Бешинчи сабаби, ХХ асрнинг охирида юртимизда кўппартиявийлик ва муқобиллик асосида Республика Президенти ва Олий Мажлисга ҳамда маҳаллий Кенгашларга бўлиб ўтган сайловлар халқимизнинг жамиятни демократлаштириш ва эркинлаштириш борасида ўтказилаётган сиёсий- ҳуқуқий ислоҳотларни изчил ривожлантириш ва янада чуқурлаштиришга бўлган хоҳиш-истагини яна бир бор яққол намоён қилди. Юртбошимиз таъкидлаганларидек, бизнинг асосий ва муқаддас вазифамиз – одамларнинг ана шу ишонч ва умидларини оқлашдир. Олтинчи сабаби, XXI аср бошида биз сиёсий-ҳуқуқий ислоҳотларимизнинг усутувор йўналишларини белгилаб олишимиз зарур. Сиёсий ва ҳуқуқий ислоҳотлар борасида эришган ютуқларимизни таъкидлаш билан чекланиб қолмаслик керак. Аввало, сиёсий ва ҳуқуқий ислоҳотлар йўлидаги мавжуд муаммолар ҳақида кўпроқ гапиришимиз лозим.

Эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштириш- бу бизнинг олға интилишимизнинг кафолати ва асоси, у нафақат иқтисодий, балки, ҳам ижтимоий, ҳам сиёсий вазифаларни ҳал қилишнинг асосий шартидир. 3. Жамиятнинг барча соҳаларини демократлаштириш ва янгилашнинг конституциявий асослари Жамиятни эркинлаштириш ва янгилаш борасида, авваламбор, аҳолининг сиёсий фаоллигини кучайтириш, жамиятда манфаатлар ва қарама- қарши кучлар ўртасида мувозанатни та ъ минлайдиган кучли механизмларни шакллантириш зарур. Бу соҳада беш йўналишни кўрсатиш мумкин. Биринчи йўналиш, ижтимоий тараққиётга халақит берадиган меросдан қутула бориб, Ўзбекистонда халқнинг тарихий мероси ва маданияти сарчашмаларидаги барча фойдали нарсалар сақлаб қолинмоқда, унинг шарқона анъ а навий тафаккур салоҳияти ҳисобга олинмоқда. Ўзбек халқининг бой маданиятидан, маориф, таълим, фан тизимининг муайян ютуқларидан, шунингдек миллий анъаналаридан воз кечмаслик лозим. Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамиятининг дунёвий хусусияти, шунингдек, уларнинг – барча диний конфессияларга чуқур ҳ урмат билан қараши эркинлаштириш кафолатлари жумласига киради. Иккинчи йўналиш, демократлаштиришга босқичма-босқич ўтиш ғоясининг стратегик аҳамияти нафақат жамиятда сиёсий барқарорликни сақлаб қолишдан, балки вужудга келаётган фуқаролик жамияти учун ҳуқуқий, сиёсий, ахборот-маърифий ва психологик шарт-шароит яратишдан иборат. Учинчи йўналиш , давлат раҳбарияти бозор муносабатларига ўтиш борасида танланган йўлнинг мазмун-моҳияти ва тўғрилигини доимо тушунтириб бориш мас ъ улиятини ўз зиммасига олди. Давлат ислоҳотчи вазифасини бажараяпти ва фуқаролар Конституция ва қонунларга кўра ўз ҳуқуқларидан фойдаланишларида уларни фаол бўлишга рағбатлантирмоқда.

Тан олиш керакки, ҳозирча мамлакат раҳбариятининг ўзи мавжуд камчиликларнинг асосий танқидчисидир. Бироқ жамоатчилик фикри, фуқаролар мурожаатлари бундай танқидга ундовчи сабаблар бўлмоқда. Тўртинчи йўналиш, аҳоли барча ижтимоий қатламлари ўртасида ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий манфаатлар мувозанати, шунингдек миллатлараро ва конференциялараро (Ўзбекистонда 120 дан зиёд миллий жамоалар бўлиб, ўзбеклар аҳолининг салкам 78 фоизини ташкил этади) тотувлик мувозанати таркиб топди, сақлаб турилибди ва ривожлантирилмоқда. Жамиятимизда мавжуд бўлган турли манфаатлар, қарама-қарши кучлар ва ҳаракатлар ўртасидаги мувозанатни таъминлайдиган самарали изчил механизми шакллантириш,мамлакатни модернизация қилиш ва ислоҳ этиш , ҳаётимизнинг барқарор ва мустаҳкам тараққиётининг мукаммал кафолатидир. Бешинчи йўналиш, энг муҳими – муайян қийинчиликларга қарамай, мамлакатни модернизация этиш, сиёсий, иқтисодий ва маданий соҳаларда ислоҳотлар ўтказиш учун имкониятлар очмоқда. 4. Конституция ва фуқаролик жамиятини шакллантириш Конституция асосида Ўзбекистонда демократик фуқаролик жамиятини шакллантириш учун эҳтиёж борми? Бу саволга қатъий ҳа деб жавоб бериш мумкин. Бу ерда совет даврида амал қилган, бита ҳукмрон сиёсий партия кўрсатмаларини бажарган тоталитар маъмурий-буйруқбозлик давлати жуда қисқа муддатда ислоҳ қилинаётган миллий демократик давлатга айлантирилди. Бошқа ижтимоий- маданий ва сиёсий-руҳий сабаблар билан бир қаторда, демократик тажриба ва унинг ривожланган институтлари йўқлиги фуқаролик жамиятини шакллантиришда орқада қолишга сабаб бўлди. Бундай аҳволни бартараф этишда асосий куч - юксак сиёсий маданиятли фуқаролар ва ислоҳотчи- давлатнинг ўзидир.

Ўзбекистон демократик фуқаролик жамиятини жадал шакллантириб боришдан манфаатдор. Биринчидан, чунки шу аснода мамлакатнинг ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти сари олға силжиши йўллари ва усуллари хусусида фуқаролар келишувига эришиш тўғрисида норасмий ижтимоий шартнома тузиш ва уни рўёбга чиқаришда давлат учун шерик вужудга келтирилди. Иккинчидан, фуқаролик жамияти ўз институтлари орқали шахснинг давлат ишларини бошқаришда кенг иштирок этишини таъминлаган ҳолда, давлатда вакиллик демократиясининг ва мамлакатдаги сиёсий тизимнинг асоси ҳисобланади. Учинчидан, Ўзбекистон халқи фуқаролик институтлари ва механизмлари, аввало , сайлов тизими референдум , умумхалқ муҳокамалари орқали ўзининг сиёсий юксалиши ва ҳаётий муҳим миллий манфаатларини ифодалаши учун барқарор шарт-шароитлар яратмоқда. Тўртинчидан, фуқаролик жамияти шахс ва жамият, фуқаро ва давлат, этник ва конфессионал жамоалар, ижтимоий-демографик гуруҳларнинг ҳаётий муҳим манфаатлари ўзаро мақбул мувозантидан келиб чиққан ҳолда кўриб чиқади. Бешинчидан, демократик жамият фуқароларнинг сиёсий ва ижтимоий фаоллигига асосланган. Ўз навбатида, унинг ўзи турмушнинг барча соҳаларидаги ислоҳотлар жараёнида бундай фаолликнинг ўсиб боришини изчил рағбатлантириб боради ва давлатнинг бюрократлашуви, унинг институтлари фуқароларнинг ҳаётий муҳим манфаатларидан узилиб қолиши хавфига қарши туради. Жамиятни демокралаштириш жараёнида, аввало, фуқароларнинг сиёсий, иқтисодий фаоллигини кучайтириш ва инсоннинг ўз қобилиятини тўла рўёбга чиқариши учун тегишли шарт-шароит яратиш лозим. Адолатли фуқаролик жамиятининг асослари шаклланаётган пайтда сиёсий кўппартиявийлик, нодавлат нотижорат ташкилотлар, шу жумладан

инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, эркин ва демократик матбуот каби демократик институтларни ривожлантириш ташкил топиши муҳим аҳамият касб этади. Фуқаролар ўзлари учун янги бўлган сиёсий танлов имкониятига, жамоатчилик тузилмалари эса-фуқаролар томонидан қўллаб-қувватланиш учун мусобақалашиш имкониятига эга бўладилар. 5. Конституция ва кўппартиявийлик тизимни қарор топтириш Демократлаштиришнинг даражаси сиёсий партиялар сонига қараб аниқланмайди, балки фуқаролик жамиятининг эҳтиёжларига ва муайян сиёсий гуруҳлар унинг туб манфаатларини ифодалаш и га боғлиқ бўлади. Ўзбекистонда ижтимоий фикр анъаналари шундайки, сиёсий партия тушунчаси унинг анча кўп сонлилиги, аҳолининг кўпгина қатламларларидаги, минтақалардаги таъсири, унинг вакиллари давлат ҳокимияти тизимида иштирок этиши кўлами, энг муҳими, фуқароларни қизиқтирадиган муаммоларни ҳал этишга қодирлиги билан белгиланади. Ҳар бир партия муайян ижтимоий қатламга таянган ҳолда, ана шу тоифа манфаатларининг ҳимоячиси сифатида ўзининг аниқ ва равшан ҳаракат дастурига эга бўлиши керак. Унда ҳар қайси партиянинг мақсад ва вазифалари, жамият тараққиёти борасидаги муқобил таклифлари ўз ифодасини топиши лозим. Сиёсий партияларга қўйиладиган талаблар рейтингида давлатнинг конституциявий нормаларини ҳурмат қилиш ва уларга риоя этиш биринчи ўринга қўйилган. Сиёсий партия тушунчаси, агар бундай партия ҳуқуқий асосда, Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида рўйхатга олинган уставига мувофиқ иш олиб борсагина қўлланилади. Сиёсий партиялар фаолиятининг ҳуқуқий асослари Конституциямизнинг 34-моддасида , Сиёсий партиялар тўғрисидаги Қонунда (1996 йил 26 декабр) ва сиёсий партияларни молиялаштириш тўғрисидаги Қонунда (2004 йил 30 апрель) таърифлаб берилган. Давлат сиёсий партияларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари муҳофаза этилишини

кафолатлайди, уставда белгиланган мақсадлари ва вазифаларини бажаришлари учун уларга тенг ҳуқуқий имкониятлар яратиб беради. Давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотларнинг ва мансабдор шахсларнинг сиёсий партиялар ички ишларига аралашишлари ёҳуд, агар фаолият қонунга ҳамда ўз уставларига мувофиқ амалга оширилаётган бўлса, улар фаолиятига у ёки бу тарзда тўсқинлик қилишлари ман этилади. Сиёсий партиялар тўғрисидаги Қонуннинг 5-моддасида сиёсий партияларнинг давлат органлари ва мансабдор шахслар фаолиятига аралашувига йўл қўймаслиги белгилаб қўйилган. Агар совет даврида ҳукмрон якка ҳоким партиянинг раҳбарлари ўз амрини давлат ҳокимияти органларига ўтказган, қонунларни инкор этган бўлсалар, эндиликда қонун бундай хатти-ҳаракатларнинг ғайриқонунийлигини алоҳида белгилаб қўйган. Конституциянинг 77-моддаси ва Сиёсий партиялар тўғрисидаги Қонун парламентда ва маҳаллий халқ депутатлари Кенгашларида фаолият юритиш учун партияларга кенг имкониятлар беради. Ўз вакиллари уларга сайланган тақдирда, улар қонунчилик ташаббуси билан чиқишлари, ҳукуматга ва маҳаллий давлат органларига сўров билан мурожаат этишлари, муҳокама қилинаётган кун тартиби бўйича партия нуқтаи назарини тушунтириб беришлари мумкин. Барча сиёсий партиялар жамиятда обрўли кишиларга ва ёшларга таянишга интилади. Ҳар бир сиёсий партия барча асосий масалалар бўйича у ёки бу даражада ҳукуматни қўллаб-қувватлашини ва уларни амалга ошириш усуллари тўғрисида таклифлар билдиришда муаяйн мустақилликка эгалигини эълон қилади. Сиёсий партияларнинг раҳбарлари ва фаоллари ўзларининг шиорларига фуқароларнинг аксарияти лоқайдлигини ва уларни сайловларда қўллаб-қувватлашга тайёр эмаслигини тан оладилар. Буни бартараф этиш учун сиёсий партиялар ўз раҳбарияти таркибига ёшларни киритишни ва айни чоғда маҳаллаларда обрўли, партия сиёсатининг тарғиботчилари бўлишга

тайёр фуқароларни жалб этишга интилади. Шу мақсадда жамоатчилик фикри ўрганилади, ҳамда халқ байрамлари ва миллий байрамлар муносабати билан оммавий-сиёсий тадбирлар ўтказилади. Улар халқ хокимият ўртасидаги боғловчи бўғин вазифасини бажариши лозим бўлган демократик институтга тезроқ айланиши ўта муҳимдир. Модернизация ва ислоҳотчилик ғояларини ва уларни р ўёбга чиқариш дастурларини кўтариб чиқиш борасида партиялар ўртасида чинакам кимўзарлик, рақобат бўлиши мақсадга мувофиқдир. Амалдаги кўппариявийлик – бу ҳар хил қараш ва ғоялар ўртасидаги баҳс-мунозара, турли партиялар, жумладан, мухолиф партиялар учун ҳам сиёсий рақобат майдони демакдир. 6. Конституция ва нодавлат нотижорат ташкилотлари тизимини ривожлантириш Фуқароларнинг сиёсий фаоллиги уларнинг парт и ялардаги аъзолиги орқали ҳам, но давлат нотижорат ташкилотлари фаолияти орқали ҳам, гарчи у ҳокимият вакиллик органлар и га сайловларда қатнашмай, сиёсий ва мафкура вий курашдан четда турсада , рўёбга чиқарилиши мумкин. Жамият ҳаётида нодавлат ва жамоат тизимларининг мавқеи ўсиб бормоқда. Сўнгги йил ларда жамоат бирл а шмалари ва нодавлат ташкилотлари сони 500 0 та д а н ошди. ” Улар фақат аҳоли фикрининг турли кўринишларини ифода этиб қолмасдан, одамларнинг ижтимоий фикрини шакллантиришга ҳам фаол таъсир кўрсатмоқда” 1 . Ўзбекистонда но давлат нотижорат ташкилотлари шаклланаётган фуқаролик механизмидир. Фуқаролар ёки юридик шахсларнинг ташаббуси билан тузилган бу кўнгилли, ўзини ўзи бошқарувчи ташкилотлар хилма- хиллиги билан фарқланади. Барча нодавлат ва жамоат бирлашмаларини бир неча гуруҳларга бўлиш мумкин: 1 Каримов И.А. Биз келажагимизни ўз қўлими з билан қурамиз. Т.7. –Т.: Ўзбекистон, 1999, -384-бет.

Биринчи гуруҳ: аҳоли муайян йирик тоифаларининг ижтимоий манфаатл а рини кўзлаб ишлашга ихтисослашган ҳукуматга қарашли бўлмаган умуммиллий ташкилотлар. Бундай ташкилотлар жумласига: “Маҳалла” жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Хотин-қизлар қўмитаси, Ўзбе к истон Республикаси Ногиронлар уюшмаси, “Камолот” ёшлар жамғармаси, “Нуроний” фахрийлар жамғармаси киради. Иккинчи гуруҳ: ихтисослашган миллий ва халқаро жамғармалар: “Экосан”, “Соғлом авлод учун” жамғармаси , Амир Темур маданий-тарихий жамғармаси, мат б уотни демократлаштириш в а журналистларни қўллаб- қувватлаш жамғармаси, Оролни қутқариш жамғармаси, Марказий Осиё мамлакатлари маданият ва фан арбоблари анжумани. У ч инчи гуруҳ : ҳ укуматга қарашли бўлмаган ҳуқуқни ҳимоя қилувчи ташкилотлар: Шахс ҳуқуқларини ҳимоя қилиш қўмитаси, Инсон ҳуқу қ лари ва гуманитар ҳуқуқни ўрганиш маркази, судьялар ва адвокатлар ассосациялари. Тўртинчи гуруҳ : миллий маданият марказлари ( юзтадан зиёд), Ўзбекистонда яшовчи миллий (озчиликни ташкил этувчи) жамоалар вакилларини маданияти, маънавияти, урф-одатларини сақлаб қолиш мақсадида бирлаштирган. Олтинчи гуруҳ: умуммиллий хайрия жамиятлари, жамғармалари: Болалар жамғармаси, болалар уйлари тарбияланувчиларини ижтимоий ҳимоя қилиш жамғармаси , . Республика талабалар жамғармаси. Еттинчи гуруҳ: ижтимоий аҳамиятли ва ижодий қизиқишлар билан боғлиқ, асосан , экология масалалари бўйича маҳаллий бирлашмалари: сайёҳлик ва бадиий ҳаваскорлик клублари, ногирон болалар ота-он а ларининг бирлашмалари. Саккизинчи гуруҳ: жамоат муассасалари: “Ижтимоий фикр” жамоатчилик маркази , Ж урналистларни тайёрлаш халқаро жамоатчилик маркази, шунингдек Самарқанддаги мушкул вазиятларда аёллар ва

ўсмирларга руҳий ёрдам кўрсатиш билан шуғулланувчи “Сабр” ишонч маркази каби ҳукуматга қарашли бўлмаган маҳаллий ижтимоий муассасалар. Қисман ҳукуматга қарашли ҳолда (давлатнинг ташкилий ва моддий- молиявий қўллаб-қувватлашида) тузилган бир қатор жамғармалар, марказлар ва жамиятларнинг ҳу к уматга қарашли бўлмаган ташкилотларга айланишини тенденция сифатида эътироф этиш мумкин. Бу Ўзбекистон д а нодавлат нотижорат ташкилотлари ҳар а катининг шаклланишига хос хусусиятдир. Нодавлат нотижорат ташкилотлари: 1. Ўз устави К онституция ва қонун ҳужжатларига мувофиқ бўлган тақдирда уни адлия органларида рўйхатдан ўтказиш ҳуқуқига эга . 2. Ўз и нинг ижтимоий аҳамиятли лойиҳаларини амалга ошириш учун ҳар қандай қонуний асосда ишлаб турган дунёвий ташкилот ва фуқаролардан ҳомийлик ёрдами олиши мумкин . 3. Мамлакат минтақаларида ўз филиаллари ёки бошқа таркибий бўлинмаларин тузади, бошқа ноҳукумат ташкилотларнинг муассислари бўлиши мумкин . 4. Ижодий, хайрия, м аданий-маърифий ахборотга оид, ижтимоий кўмаклашувга оид ва жамият учун фойдали бошқа фаолиятни амалга оширади 5. Зарурият бўлганда муҳтож фуқаролар ёки бошқа ноҳукумат ташкилотларни ҳуқуқий жиҳатдан қўллаб қу в ватлайди . 6. Ўз устави доирасида халқаро фаолият билан шуғулланиши ва чет эл нодавлат ташкилотл а ри билан алоқа боғлаши мумкин . 7. Давлат ҳоким и я т и вакиллик органларига сайлов компанияларида ёки бошқа сиёсий фаолиятда иштирок этмайди . 8. Одамлар соғлиғи ва руҳиятига зара р и, Ўзбекистон Республикаси халқининиг маънавий ва маданий қадриятларига путур етказишга қаратилган фаолият олиб бормайди. Нодавлат нотижорат ташкилотларини ривожлантиришни нг яқин истиқболлари қандай? Н одавлат нотижорат ташкилотлар шаҳар ва

маҳаллаларда, шунингдек , ёшлар, аёллар, нафақахўрлар ўртасида жадал ривожланади. Ноҳукумат ташкилотларнинг ҳокимликлар томонидан қўллаб қувватланадиган ижти м оий лойиҳалари оммавийлашади. “Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, нодавлат ва жамоат ташкилотларининг ривожланган тизими жамият манфаатлари уйғунлигини қарор топтириш ва мустаҳкамлашга хизмат қилиши лозим. Бу тизим давлат тузилмалари фаолиятини муайян маънода тўлдириши, уларга нисбатан маълум бир мувозанатни таъминловчи вазифани бажариши лозим” 2 . 7 . Маҳалла ва ўзини ўзи бошқариш органлари: демократлаштириш ва замонавийлаштириш Ўзбекистонда ислоҳ қилинаётган сиёсий тизимда пайдо бўлаётган янгиланишлар билан бир қаторда, кўникиб қолинган ижтимоий тузилмалар ҳам бемалол амал қилмоқда. Улар янгиликлар таъсирида ўзгараяпти, шунингдек биз хоҳласак-хоҳламасак , жаҳондаги демократлаштириш тажрибасини қўллашга таъсир кўрсатади. Бу кўп авлодли(катта оила), тенгдошлар ва ҳамюртларнинг уюшмаси (гап, жўра), қўшниларнинг ҳудудий жамоаси-маҳалладир. Маҳалла Ўзбекистонда кўп минг йиллик тарихга эга бўлиб, ҳозирда унинг мақоми шаҳарлар ва қишлоқларда маъмурий муносабатларни демократлаштириш асоси сифатида замонавийлашмоқда. Совет даврида аввало якка тартибда қурилган уйларда ва шаҳарнинг эски қолган қисмларида яшовчи (шу жумалан кўп миллатли) аҳоли ўртасида ишлаб турган маҳалла тизимининг ҳуқуқлари чекланган эди. Бироқ маҳаллалар бирдамлик ва ўзаро ёрдам муаммолар и ни анча самарали ҳал қилар эди ва шу аснода инсонпарварлик муносабатлари сақланиб қолган эди. Эндиликда саноат шаҳарларининг кўп қаватли даҳалари ва кўчалари аҳолиси 2 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан эркин ва фаровон ҳаёт-пировард мақсадимиз. –Т.: Ўзбекистон, 200 1, 10- 11 бет.

ҳам маҳалла бўлиб яшашнинг ташкилий ва маданий тамойилларига кўра бирлашдилар. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари вакиллик ва ижро этувчи ҳокимиятга нисбатан деморкатик посанги бўлиш ва тийиб туриш тизимида масъулиятли ўрин тутади. Ўзини ўзи бошқариш органлари маҳаллалардан келиб чиққан. 199 3 йил 2 сентябрда қабул қилинган Қонун белгилайдики, қишлоқ ва овулларда, шунингдек шаҳарлардаги турар жойларда фуқароларнинг йиғинлари ўзини-ўзи бо ш қариш органлари ҳисобланади. Улар 2,5 йил муддатга раисни (оқсоқолни) ва унинг маслаҳатчиларини сайлайди. 2004 йил 29 апрелда ”Фуқаролар йиғини раиси (оқсоқоли) ва унинг маслаҳатчилари сайлови тўғрисида” Қонун қабул қилинди. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари қандай ишлар билан шуғулланади? Биринчидан, фуқароларга жамият ва давлат ишларини бошқаришда иштирок этиш борасидаги ҳуқуқларини рўёбга чиқаришда кўмаклашади. Иккинчидан, ўз ҳудудида ижтимоий ва оммавий тадбирл а рни ўтказиш, қонунларни ижро этишда давлат ҳоким и яти ва бошқарув органларига кўмаклашиш мақсадида фуқароларни уюштиради. Учинчидан, миллатлараро тотувлик бўлишига кўмаклашади негаки кўпгина аҳоли пунктларининг этник таркиби хилма-хилдир. Тўртинчидан, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари ўз мулки, молияси, бюджетига эга, кичик корхоналар, кооперативлар, устахоналар, ҳунармандчилик цехлари ташкил этади, ана шу мақсадлар учун банк кредит и олади. Бешинчидан, фуқаролар йиғинининг энг эътиборли ваколатларидан бири-оқсоқолларнинг корхоналарга, муассасаларга, фуқароларга эгалик қилиш, фойдаланиш учун ва ижарага ер бериш тўғрисидаги қарорларини тасдиқлашдир.

Олтинчидан, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариши орқали давлатнинг ижтимоий ёрдамидан фойдаланишни ҳуқуқий расмийлаштириш ва ижтимоий ёрдамни ўта ночор аҳолига тақсимлаш амалга оширилади. Яшаш жойларида аҳоли ўртасидаги ҳукуматга қарашли бўлмаган барча ишлар тизимини бутун мамлакатда ўз бўлимларига эга бўлган нуфузли « Маҳалла» жамғармаси уюштиради. Оқсоқол давлат ҳокимияти ва бошқарув органларида, суд идораларида, юридик ва жисмоний шахслар билан муносабатларда фуқароларнинг ўзини- ўзи бошқариш органлари манфаатларини ҳимоя қилади. Оқсоқол-туман ва шаҳарлар бўғинидаги давлат хизматчилари билан самарали ҳамкорлик қилиш ваколатига эга бўлган жамоат арбобидир. Ҳокимлар, қоида тариқасида, оқсоқолларнинг фикрига эътибор билан қарайдилар. Жойларда бюджетни шакллантиришда маҳаллаларнинг ижтимоий- иқтисодий манфаатларига кўпроқ ўрин берилиши зарур. Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқаруви раҳбарларининг ижтимоий ва ишчанлик маданиятини ошириш мақсадида кенг жамоатчилик иштирокида уларни аттестациядан ўтказ а ди. Маҳаллаларнинг расмий сардорлари албатта ёши улуғ кишилар бўлиши керак деб ўйламаслик лозим. Тўғри, уларнинг мутл а қ кўпчилиги 40 ёшдан ошган, лекин 65-70 ёшдан юқори эмас. Шундай ҳолатни кузатиш мумкин: агар оқсоқолликка анча кекса киши сайланган бўлса, унинг маслаҳатчилари орасида ўрта ёшли кишилар кўпроқ бўлади. Ва аксинча: ўрта ёшли оқсоқолларнинг маслаҳатчилари-кўпроқ кексалар. Бу кишилар кўчалар, кўп қаватли уйлар ёки анъанавий маҳаллаларда қариндош оилалар бирлашмаси вакилларидир. Хулоса қилиб, Ўзбекистон жамоасини оилалар бирлашмаси деб қараш мумкин. 8 . Конституция ва мустақил “тўртинчи ҳокимият” Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов оммавий ахборот воситаларини тубдан ислоҳ қилиш зарурлигини бир неча марта таъкидлаб

ўтганлар. 3 “Оммавий ахборот васиталари жамиятимизда ҳақиқий «Тўртинчи ҳокимият» га айланиши, фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқ ва эркин лик ларини рўёбга чиқаришда энг таъсирчан омил бўлиши керак». 4 Мамлакатимизда мустақил сиёсий тараққиётнинг биринчи босқичида оммавий ахборот воситаларининг аксарияти Ўзбекистон Республикасининг халқаро ҳуқуқнинг суверен субъекти сифатидаги, ўзининг кўп миллатли халқи, миллий манфаатларни ифодаловчи сифатидаги моҳияти ва аҳамиятини фуқаролар онгига етказиб бера олдилар. Оммавий ахборот воситалари миллатлараро осойишталик ва тотувлик сақланиши ҳамда мустаҳкамланишига ўз ҳ иссасини қўшмоқда, Конституция ва қонунларни, ислоҳотларнинг боришини тушунтириб бермоқда. Айни чоғда демократик жараёнларнинг чуқурлашуви оммавий ахборот воситаларидан касбий малака ва маҳорат янгича, юксак даражада бўлишини, шахс, жамият ва давлатнинг ҳаётий муҳим манфаатларига дахлдор муаммоларга рўйи-рост қарашини, уларни кўтариб чиқишини талаб қилмоқда. Ўзбекистон оммавий ахборот воситаларининг ҳуқуқий негизини «Ахборот олиш кафолатлари ва эркинлиги тўғрисида”ги, «Журналистик фаолиятини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги (иккаласи-1997 йил 24 апрелда қабул қилинган) ва «Оммавий ахборот воситалари тўғрисида»ги (1997 йил 26 декабрда қабул қилинган) ,” Ахборот эркинлиги принципларива кафолатлари тўғрисида ” ги (2002 йил 12 декабрь қабул қилинган) Қонунлар жиддий мустаҳкамлади. Улар вужудга келтирган янги ҳуқуқий имкониятларни оммавий ахборот воситаларининг ўзига хос муаммолари билан солиштирилса, уларнинг вазифалари ва уларни янгилаш истиқболлари яққолроқ аён бўлади. 3 Қаранг: Каримов И.А. Ҳозирги босқичда демократик ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг муҳим вазифалари. –Т: Ўзбекистон, 1996 -30-33 бетлар ; Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда. –Т: Ўзбекистон, 1999 -30-31 бетлар. 4 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт-пировард мақсадимиз-Т: Ўзбекистон, 2000 11-12 бетлар.

Журналистик фаолиятини ҳимоя қилиш Ўзбекистон қонунчилигида янгиликдир. Журналистик фаолиятини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларини бузганлиги учун жавобгарлик чоралари белгиланди. Оммавий ахборот воситалари эркин ва мустақил «Тўртинчи ҳокимият» сифатида ишлаши учун нималар қилиши зарур?. Биринчидан, давлат ҳокимиятининг барча «тармоқлари», сиёсий партиялар, нодавлат ва жамоат ташкилотлари, уларнинг раҳбарлари, манс а бдор шахслар оммавий ахборот воситаларининг фаолиятини қонун йўли билан кафолатловчи барча нормаларни рўёбга чиқаришда намуна бўлишлари лозим. Суд журналистлар ва оммавий ахборот воситаларининг ҳимоячиси бўлиши керак. Иккинчидан, самарали ишловчи ва халқаро андозаларга мос журналист кадрлар тайёрлаш ва тарбиялаш миллий тизимини шакллантириш лозим. Учинчидан, шундай шарт-шароит яратиш керакки, токи норасмий жамоатчилик фикри, ноҳукумат ташкилотлар, жамиятда обрў-эътиборли фан ва маданият орбоблари журъатли ва ҳалол журналистларни фаолроқ қўллаб- қувватласинлар. Тўртинчидан, мамлакатимиздаги хусусий инвестицияларни оммавий ахборот воситаларига, матбаа воситаларини янгилашга сарфлашни рағбатлантириш керак. Бешинчидан, Ўзбекистон оммавий ахборот воситаларининг халқаро алоқаларини қўллаб-қувватлаш лозим. Санаб ўтилган ва бошқа бир қатор амалий ташкилий, ҳуқуқий тадбирларни амалга ошириш «Ҳар бир фуқаронинг ўз фикрини эркин ифода қилиши, ахборот олиш, давлат ва жамият қурилишининг ўта муҳим масалаларини муҳокама этишда фаол қатнашиш ҳуқуқини таъминлаш демакдир». 5 5 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан эркин ва фаровон ҳаёт –пировард мақсадидмиз. Т . : Ўзбекистон 2000 йил 12 бет.

9. Конституция ва инсон ҳуқуқлари бўйича демократик институтлар тизимини такомиллаштириш XXI аср бошида олдимизда мураккаб вазифалар турибди: Биринчидан, бутун бир авлоднинг руҳиятини ўзгартириш ва унда янги сиёсий ҳуқуқий маданиятни тарбиялаш: Иккинчидан, жамиятимизнинг айрим гуруҳлари ўртасида ҳар қандай экстремизмни, муросасизликни истисно этиш ҳамда ҳар бир шахснинг ҳуқуқ ва эркинликларига риоя этишга кўмаклашиш. Ўзбекистон юздан ортиқ х алқаро шартномалар ва конвенцияларга, шу жумладан инсон ҳуқуқлари бўйича олтмишдан ортиқ ҳужжатларга қўшилди. Булар орасида Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар тўғрисидаги, иқтисодий, ижтимоий, маданий ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пактлар, Бола ҳуқуқлари тўғрисидаги, оналикни муҳофаза қилиш тўғрисидаги Конвенциялар бор. Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатлари тизимини вужудга келтирувчи юздан ортиқ муҳим қонунлар қабул қилинган . Бу қонунлар инсон ҳуқуқларининг қуйидаги турларига бағишланган. Биринчидан: фуқароларнинг шахсий ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунлар. Чунончи, виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида (янги таҳрирда), таълим тўғрисида, фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида, фуқароларни ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган х атти-ҳаракатлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида бошқа қонунлар қабул қилинди. Иккинчидан: фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқлари тўғрисидаги қонунлар. Сиёсий партиялар тўғрисида, оммавий ахборот воситалари тўғрисида, Президент сайлови, Олий Мажлисга сайлов тўғрисида , маҳаллий Кенгашларга сайлов тўғрисида, фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини нг

кафолатлари тўғрисида, касаба уюшмалари тўғрисида ва бошқа қонунлар қабул қилинди. Учинчидан: фуқароларнинг иқтисодий , ижтимоий ва маданий ҳуқуқларига оид қонунлар. Бу соҳада ҳозирдаёқ юзга яқин, шу жумладан мулк, та д биркорлик, ижара, ер тўғрисидаги, давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, давлат уй-жой фондини хусусийлаштириш, меҳнатни муҳофаза қилиш, суғурта, аҳолини иш билан таъминлаш, истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги ва бошқа қонунлар қабул қилинди. Халқаро ҳуқуқнинг умумэътироф этилган тамойилларига содиқ бўлишни ўз миллий манфаатларимиз тақ о зо этмоқда. Бу Ўзбекистон учун халқаро ҳуқуқ нормаларининг уст у ворлиги эътироф этилишини, инсон ҳуқуқларини мустаҳкамлашга мойилликни, демократия, фуқаролар осойишталиги, миллий ва миллатлараро тотувлик ғояларига содиқликни билдиради. Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг тавсияларига кўра Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари бўйича қуйидаги миллий институтлар тузилган ва ишлаб турибди: 1. Инсон ҳуқуқлари бўйича Олий Мажлис вакили (омбудсман) (1995 йил) . 2. Президент ҳузуридаги Амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институти ( 2005 йил) . 3. Инсон ҳуқуқлари бўйича Ўзбекистон Республикаси Миллий маркази (1996 йил) . Омбудсман Ўзбекистонда анча кенг ҳуқуқий мақомга эга.Унинг фаолияти давлат ва фуқаро, жамият ва шахс ўзаро алоқаларини энг муҳим соҳаларини, тарбиявий ва маърифий вазифаларни қамраб олади. Омбудсман инсон ҳуқуқлари бузилганлиги ҳақидаги шикоятларни кўриб чиқади ва текширади, бу бузилишларни бартараф этиш чораларини таклиф этади, уларга йўл қўйган шахсларни қонунда назарда тутилган жавобгарликка тортиш тўғрисида мурожаат этишга ҳақлидир.

Омбудсман мамлакатда инсон ҳуқуқларига риоя этилиши билан боғлиқ вазиятни ўрганиши ва таҳлил этиши, уларнинг бузилишини келтириб чиқарадиган ҳолатларни аниқлаши, миллий қонунчилик ҳужжатларини инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномаларга мувофиқлигини таҳлил этиши, инсон ҳуқуқларига риоя этилишига қаратилган амалий чора- тадбирларни назарда тутувчи дастурларни ишлаб чиқиши зарур. Ўзбекистон Республикаси Омбудсман томонидан фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш учун кўрилаётган чора- тадбирлар жаҳондаги 100 дан ортиқ мамлакатда ишлаб турган умумий йўналишларига тўла мос келади. Ўрта Осиё давлатлари ичида Омбудсман биринчи бўлиб Ўзбекистонда ишлай бошлади. Фуқаронинг шикояти юзасидан текширишлар тугаллаганидан сўнг Омбудсман тегишли ташкилотларга юборадиган хулосалар инсон ҳуқуқлари бузилган тақдирда ҳуқуқий ҳимоя қилишнинг муҳим воситаси ҳисобланади. "Инсон ҳуқуқлари бўйича Олий Мажлиснинг вакили (Омбудсман) тўғрисида"ги Қонуннинг 1-моддасига мувофиқ Омбудсманнинг хулосаси давлат идораси ва унинг мансабдор шахсига, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларига, корхона, муассаса, ташкилот, жамоат бирлашмасининг мансабдор шахсларига йўлланиши мумкин. Жиддий бузилишлар тўғрисида Омбудсман ўзининг ҳар йилги маърузасида парламентга маълум қилади. Ҳозирги кунда бу соҳада турган энг муҳим вазифалардан бир, мамлакатимиз минтақаларида Инсон ҳуқуқлари бўйича вакил самарали фаолият кўрсатиш учун шарт-шароит яратиш, Омбудсман институтининг ҳақиқий мустақиллигини таъминлаш зарур. 6 Бундан ташқари, инсон ҳуқуқлари соҳасида Миллий ҳаракат дастурини ишлаб чиқиш, 7 инсон ҳуқуқларини ҳимоя қиладиган давлат ва жамоат ташкилотларнинг яхлит тизимини барпо этиш лозим 8 . 6 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ1 асрга интилмоқда.-Т:Ўзбекистон, 1999 йил 30-бет 7 Ўша жойда.- 29-бет. 8 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан,эркин ва фаровон ҳаёт –пировард мақсадимиз.-Т: Ўзбекистон , 2000-12- бет

Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари ва демократик институтларни ривожлантиришдаги устувор йўналиш қандай ? Шаҳар ва қишлоқларда одамларнинг, ёшларнинг, аёлларнинг кексаларнинг ўз ҳуқуқларини билиш ва улардан фойдаланишда бўлган интилиши кучайиб бормоқда. Бу Ўзбекистоннинг давлат мустақиллиги йилларида пайдо бўлган сиёсий ва ҳуқуқий маданияти учун янги ҳодисадир. "Ўз ҳақ-ҳуқуқини танийдиган, ўз кучи ва қобилиятига таяниб яшайдиган, атрофида рўй бераётган воқеа-ҳодисаларга мустақил муносабатда бўладиган, шу билан бирга, ўз шахсий манфаатларини мамлакат ва халқ манфаатлари билан уйғун ҳолда кўрадиган эркин шахсни шакллантириш учун барча зарур шарт-шароитларни яратиш даркор" 9 . 10. Конституция ва оила Шарққа хос жамиятни демократлаштириш кўп жиҳатдан оиладаги муносабатларга боғлиқ. Оилавий муносабатлардаги муаммоларни оилаларнинг энг обрўли ва кекса аъзолари ( боболар, бувилар) томонидан муҳокама қилиш шаҳарларда сал камроқ, қишлоқларда-одатий ҳол ҳисобланади. Кўпинча муаммони ечишнинг ана шу усули оилавий масалалар бўйича расмий суд муҳокамасидан самаралироқдир. Оилалардаги мавзу ҳаётни бекаму-кўст дейиш, эскидан қолган, аёллар ва болаларнинг қадр-қимматини камситувчи муносабатлар мавжудлигини, шунингдек турмуш тарзига кўра европалашган аҳоли қатлами ўртасида (фақат улар ўртасидагина эмас) оила ҳамиша ҳам барқарор эмаслигини инкор этиш хато бўлур эди. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис томонидан қабул қил ин ган Оила кодекси (1998 йил) жаҳон ҳамжамиятида умумий эътироф этилган ҳуқуқий нормаларга кўра тузилгани ҳолда, оила жамиятнинг таянч тузилмасидир деган тасаввурга асосланади. Жамоатчилик фикрида давлатни ўзига хос «Катта» оилага қиёслаш мустаҳкам ўрин олган. 9 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт-пировард мақсадимиз.-Т: Ўзбекистон, 2000.-12- бет.

Сиёсий тизимнинг бошқа барча таркибий қисмларига қараганда, оила давлатга нисбатан анча барқарор ва мустақил муносабатда бўлади. Оила ва унинг ривожланаётган бозор муносабатлари шароитидаги иқтисодий ўзига тўқлиги, қариндош оилаларнинг бирдамлиги ва оилаларнинг жамоадаги (маҳалладаги) бирдамлиги-айнан шу нарса шаҳар, туман ҳокимига, депутатларга, сиёсий партиялар ва жамоат бирлашмаларнинг қуйи ташкилотларига таъсир кўрсатиши мумкин бўлган кучли омиллар мажмуидир. Ўзбек оиласининг шарқ ва ислом фалсафаси заминида шаклланган мустаҳкам ахлоқий маданияти унинг аҳолининг барча авлодларига таъсири ўтиш даврида фуқаролар ва ҳокимият тузилмаларининг ҳуқуқий маданиятида камчиликларни, ҳуқуқий механизмларини ҳаракатга келтиришдаги нуқсонларининг ўрнини кўп жиҳатдан тўлдиради. Ўзбекистон ижтимоий-сиёсий ҳаётида оиланинг тутган ўрни х усусиятлари орасида қуйидагиларни алоҳида ажратиб кўрсатиш мумкин: Биринчидан, ҳуқуқий механизмлар, масалан ижтимоий ёрдам, маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш, жамоат тартибини таъминлашнинг самарали ишлаши оилани қўллаб-қувватлашига асос бўлади. Негаки , у давлат фаолиятини инсонийлаштиришга қаратилган кўпгина жамоат талаб- эҳтиёжларини ва манфаатларини келтириб чиқаради. Иккинчидан, сиёсий ислоҳотларнинг ва давлат фаолиятининг энг муҳим муаммоларини оилада норасмий баҳолаш, оилавий бирдамлик, шунингдек ахборот билан (электрон ахборот воситалари кенг тарқалиши эвазига) таъминлаш даражасини нг ўсиши, бир томондан, жамоатчилик фикрини ва айниқса ёшлар ахлоқини барқарорл а штиради; иккинчи томондан, ислоҳотларнинг ҳуқуқий ва ижтимоий-иқтисодий механизмларини самаралироқ йўлга қўйиш мақсадида фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқаруви етакчилари ва депутатлар, жамоатчилик фикри орқали давлат ҳокимияти ва бошқарув органларига таъсир кўрсатади. Учинчидан, давлатнинг янги шароитларига ижтимоий-иқтисодий ва руҳий мослашишга қаратилган қонунлар, Президент фармонлари, Вазирлар

Маҳкамаси қарорлари орқали оилаларнинг ҳаётий муҳим манфаатларига бевосита боғлиқ ҳолда иш олиб бориши ижтимоий кескинликка нисбатан паст бўлишини ва ижтимоий портлашларнинг олдини олишни таъминлайди. 1998 йилни «Оила йили » деб, 2000 йилни эса «Соғлом авлод йили» деб эълон қилиниши шундай кучли давлат сиёсатига мисол бўла олади. Бозор ислоҳотлари ва эркинлаштириш жараёни билан боғлиқ барча ижтимоий-сиёсий ўзгаришларга қарамай, ўзбек оиласининг барқарорлиги аввалгидай жамият ҳаётининг бутун тизимини жипслаштиришга қодир. F арбга хос маданиятга ихлосманд оилалар анъанавий оилавий муносабатлардаги энг яхши маънавий қадриятларни, аввало ўз аъзоларининг фуқаровий нуқтаи-назари, жамоадагина эмас, балки жамиятдаги ишларнинг аҳволи учун ҳам жавобгарликни унутмасликлари ғоят муҳимдир. Шу билан бирга, эскича анъаналарга мойилроқ оилалаларнинг аксариятига ўз турмушларида аёллар, ёшларнинг ҳуқуқларини кенгайтиришлари ва мустаҳкамлашлари, иқтисодий фаолиятга қўшилишлари, дунё ва маърифатга нисбатан кенгроқ тасаввурга эга бўлишларида ёрдам бериш зарур.

Адабиётлар: 1. Каюмов Р.К. Узбекистон Республика- сининг Конституциявий хукуки. Т.: Адолат, 1998 й. 2. Инсон хукуклари (муаллифлар жамоаси). Т.: Адолат, 1997 й. 3. Хусанов О.Т. Узбекистон Республикаси давлат органлари. Т.: Шарк, 1996 й. 4. Хусанов О.Т. Мустакиллик ва махаллий хокимият. Т.: Шарк, 1997 й. 5. Узбекистон Республикаси Конституциясига шарх. Т.: Узбекистон, 2001 й. 6. Узбекистон Республикаси Конституциясини урганиш (муаллифлар жамоаси). Т.: Узбекистон, 2001 й. 7. Жахон Конституциялари. У.Таджиханов ва А.Саидовлар тахрири остида. Т.: Адолат, 2001 й. 8. Юридик энциклопедия. У. Таджиханов умумий тахририда. Т. Шарк. 2001 й. 9. Г. Сирожов. Инсон хукуклари умумжахон декларациясига шархлар. Т. 10. www.ziyonet.uz

Похожие

Узбекистон Республикасининг Президенти

Узбекистон Республикасининг Конституцияси мукаддима

Узбекистон Республикаси Конституциявий хукук фани

Узбекистон Республикасида сайлов тизимининг конституциявий асослари

Узбекистон Республикасида суд хокимиятининг конституциявий асослари