Ҳуқуқий қуролу ишончли қалқон демократиянинг ёрқин ифодаси - Юриспруденция - Рефераты

Ҳуқуқий қуролу ишончли қалқон демократиянинг ёрқин ифодаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

160.5 KB

Ҳуқуқий қуролу ишончли қалқон демократиянинг ёрқин ифодаси Режа: 1. Эркинликнинг ғалабасини муҳрлаган қонун 2. Конституция вийлик тамойиллари ва кафолатлари

Мустақилликка эришганимизга, демократик йўлни танлаганимизга 10 йилдан ошаяпти. Ўтган давр ютуклар, муваффакиятлар, кувончлар билан бир қаторда кураш, усищ, фидокорона меҳнатга тўла давр бўлди. Истиклолнинг дастлабки йиллари мустақиллигимизни мустаҳкамланла сарфланган бўлса, бу вазифа адо этилгач, давлат ва жа мият курилишини эркинлаштириш сари одим ташладик. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Иккинчи чакирик еттинчи сессиясида бу сохада амалга оширилган ишлар. ижтимоий- сиёсий жабхадаги ислохотларнинг нати-жалари сархисоб қилинди. Сессияда Ўзбекистон Республи каси демократик давлат куришнинг янги палласита кадам кўяётганлиги таъкидланди ва очик демократик жамият барпо этишнинг навбатдаги стратегик вазифалари белгилаб олинди. Сессияда муҳим масалалар кўтарилди. Бу - республикада икки палатали парламеитни шакллантириш ва Президент-нинг конституциявий ваколат муддатини ўзгартириш маса- лаларидир. Бундай давлат аҳамиятига молик масалаларнинг референдум оркали хал қилиниши Ўзбекистонда демократик тараккиётнинг янги боскичи бошланганидан далолат беради. Бу босқич демократия сари интилишларимизга, фаровон хаёт томон йўналтирилган саъй- ҳаракатларимизга янгича шиддат ва шижоат бағишлаши шубҳасиз. Референдумга кўйилган хар икки масала хам халқ ҳокимиятчилигини янада мустахкамлашга хизмат килади. Зеро, демократия тушунчасининг асл мазмуни хам халқ ҳокимиятини ифодалайди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 7-моддасида «Халк давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаидир» деб ёзиб кўйилган. Таъкидлаш жоизки, халқ ўз кўлида тўпланган ҳокимиятни икки усулда вакиллик демократияси ва бевосита демократия шаклида амалга оширади. Вакиллик демократиясида халқ ўзи сайлаб кўйгаи вакиллари оркали ҳокимиятни амалга оширади. Бунда халқ ўзи маъкул топган, муносиб дсб билган инсонларга ўз ҳокимиятини, ваколатларини ишониб топширади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг халқ томонидан сайланиши хам унинг уз ваколатларини халқдан олганлигини кўрсатади.

Демократиянинг иккинчи тури – бевосита демократияда халқ, ўз кўлида тўпланган хокимиятни ҳеч кандай вакилларсиз, бевосита амалга оширади. Ана шундай бевосита демократиянинг ёрқин ифодаси референдумдир. Де мократиянинг бу турида халқ хукмига хавола этилган масала хеч кандай воситачисиз, давлат аралашувисиз хал қилинади. Рефсрсндумда халқ ўзи карор қабул килади, халқ ўзи хукм чикаради ва шу боис референдум халқ хокимиятчилигининг олий шакли ҳисобланади. Тан олишимиз керакки, баъзи ки- шилар референдум ва сайлов ўртасидаги фарқни тушуниб ет-майдилар. Сайловларда фукаро унинг иомидан иш кўрадиган вакилларни сайласа, референдумда халқ ўз ваколатларини тўғридан-тўғри амалга оширади. Ўзбекистон Республикасида фукароларнинг давлат бошқарувида бевосита ва ўз вакиллари оркали иштирок этишларининг барча қонуний асослари яратилган. Консти- туциямизнинг 9-моддасида референдум тўғрисида куйидаги норма мустахкамланган: «Жамият ва давлат хаётининг энг муҳим масалалари халқ муҳокамасига такдим гэтилади, уму- мий овозга (референдумга) кўйилади». Таъкидлаш жоизки, «Ўзбекистон Республикасининг референдуми тўғрисида»ги Конун 1991 йил 18 ноябрда қабул қилинган бўлиб, 2001 йил 29 августда Олий Мажлис бу қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритди ҳамда уиинг янги таҳририни қабул қилди. Бу крнунда нима учун референдум ўтказилиши, унинг аҳамияти, қабул қилинган карорларнинг юридик кучи, кандай масалалар референдумга кўйилмаслиги, референдум ўтказилишини истисно этадиган холатлар, уни ўтказишнинг асосий тамойиллари, референдум тайинлаш ва ўтказиш тартиби, унда иштирок этувчиларнинг хукуюшри белгилаб берилган. Мамлакатимизда икки палатали парламеитни шаклланти- риш масаласининг халқ хукмига хавола этилиши юртимизда демократиянинг мукаммаллашиб бораётганлиги нишонаси- дир. Бу кадам давлат ва жамият курилишини эркинлашти риш сиёсатига хамохаигдир. Чунки халқнинг референдум оркали қабул қилган карори олий юридик кучга эга бўлиб, муҳим сиёсий ахамият касб этади. Референдум йўли билан қабул қилинган карор

ҳуқуқий нуқтаи назардан Конститу- пиядан кейинги ўринда туради. Бинобарин, референдумда хокимиятнинг бирдан-бир манбаи бўлган халқ ўз иродасини эмин-эркин ифода этади. Дунё тажрибасининг кўрсатишича, референдумда қабул қилинган карор халқнинг манфаатларига тўлик мос кслиши учун икки шартнинг бажарилиши талаб этилади. Биринчи шартга кўра, халқ хукмига хавола этилган ма- сала овоз берувчилар учун тушунарли, оддий ва содда тилда ифода этилмоғи лозим. Иккинчи шартга кўра, масаланинг моҳияти, унинг ижти- моий-сиёсий ахамияти халққа тўғри, хар томонлама муфассал тушунтирилииш, турли хил сўз ўйинларига йўл қўйилмаслиги зарур. Шу нуқтаи назардан келиб чиқадиган бўлсак, 27 январ- да ўтказилган референдумда овоз бериш бюллетенига кири- тилган саволлар оддий тилда, халқ тушунадиган тарзда баён қилинган ҳамда икқиламчи, яширин маъноларга эга эмас. Шу боис халқимиз мамлакатимиз такдири, истиқболи учун ғоят муҳим бу тадбирда фаол иштирок этди. Марказий сайлов комиссияси маълумотларига Караганда, референдум да овоз берувчилар рўйхатига киритилган 13 266 602 нафар фуқароларнинг 12 113 070 нафари ёки камида 91 фоизи овоз берган. Дарҳақиқат, референдумда иштирок этиш ихтиёрий бўлиб, фуқароларнинг ҳуқуқий онги ва сиёсий мадания-тини кўрсатувчи муҳим омил ҳисобланади. Унда ишти рок этиш фуқароларнинг ўз давлати, халқи, миллати ва қолаверса, ўзининг тақдирига бефарқ эмаслигининг ёрқин далилидир. Бошқача аитганда, референдумда мамлакатимиз фуқароларининг сиёсий фаоллиги, ҳуқукий саводхонлиги, ўз келажагига муносабати яна бир бор синовдан ўтади. Шу боис референдумларни ўтказиш демократик давлатларнинг ажралмас белгиси, сиёсий ҳаётинингтаркибий қисми санала- ди. Аксинча, тоталитар давлатларда эса, муҳим масалаларни референдум, умумхалқ овозига кўйиш йўли билан ҳал қилиш амалиёти сира кўлланилмайди.

Баъзи ҳолларда бевосита демократиянинг яна бир тури бўлган қонун лойихасининг муҳокамаси билан референ-думнинг фарқини тушуниб етмаймиз. Қонун лойиҳасининг муҳокамасида фуқаролар қонун лойиҳаси ҳақидаги фикр мулоҳазаларини билдиради, уни яхшилашга дойр ўз таклиф- ларини беради. Бирок ушбу таклиф ва мулоҳазаларни қабул қилиш ёки қабул қилмаслик, охир- оқибат, давлатнинг ирода- сига боғлиқ бўлади. Референдумда эса, аксинча, фукаролар иродаси, халқ хукми давлат идоралари ва мансабдор шахс-ларнинг хоҳиш-истакларидан қатьи назар, қабул қилинади. Шундай экан, халқ чикарган қарор олий юридик кучга эга бўлиб, ижро этилиши мажбурий ҳисобланади. Бу карорни ҳеч ким, ҳеч бир тузилма, ҳатто Олий Мажлис ҳам қайта кўриб чиқишга ҳақли эмас. Референдумда ўртага ташланган биринчи масала - мамла- катимизда икки палатали парламент тизимини шакллантириш билан боғлиқ. Парламент ислоҳоти Ўзбекистонда амалга оширилаётган давлат ва жамият қурилишини эркинлашти-риш сиёсатининг мантиқий давомидир. Агар референдумда Ўзбекистон халқининг кўпчилиги икки палатали парла-ментни ёқлаб овоз берса, қонун чиқарувчи органда қандай ўзгаришлар содир бўлади? Авваламбор, Олий Мажлис ҳозирдаги каби сессиялар шаклида ишламай, куйи палата доимий ва профессионал шаклда ишловчи палатага айланади. Натижада, қуйи палатага сайланган депутатларнинг доимий иши, асосий машгулоти қонунчилик фаолиятидан иборат бўлади. Улар учун депутат- лик касб-корга айланади, демак, улар қонунлар тайёрлаш ва қабул қилишдан бошқа фаолият билан шуғулланмайдилар. Бу эса қабул қилинажак қонунларнинг янада пишиқ-пухта бўлишига олиб келиши табиий. Иккинчидан, доимий ишловчи қуйи палатанинг ташкил этилиши қонунчилик жараёнини тушунадигаи хуқуқшунос, сиёсатшунос, иқтисодчиларни ва таниқли жамоат арбобла- рини парламент ишига жалб қилиш имконини беради. Бироқ раҳбарлик лавозимида ишлайдиган кишилар, йирик корхона раҳбарлари ўз касб-кори, мансабидан воз кечиб, парламентда ишлаш масаласи устида жиддий «бош қотириш»ларига тўғри келади.

Учинчидан, қуйи палата депутатларининг асосан сиёсий партия вакилларидан иборат бўлиши партияларнинг мам лакатимиз хастидаги фаоллигини оширишга муҳим туртки бўлади. Чунки навбатдаги сайловларда партия фракциялари-нинг парламснтдаги фаолияти сайловчилар учун овоз бериш мсзони бўлиб хизмат килади. Боз устига, қуйи палатанинг иши партия вакиллари фаолиятига богликлиги партиялар ишини жонлантиришга хизмат килади. Парламентга номзод кўрсатаётган вақтда партиялар номзодларнинг мансабига, кўрсатган хизматларига қарамай, уларнинг қонунчиликни кай даражада тушуиишига эътибор каратишга мажбур бўладилар. Демак, партиялар ўз сафларига имкон кадар фаол, билимли, фидойи кишиларни жалб килишга ҳаракат қилади. Бу партия- ларнинг ўз дастурий мақсадларига эришиш имкоииятларини янада оширади. Мазкур жараён Ўзбекистондаги сиёсий партияларни ривожлаиган давлатларда фаолият юритаётган сиёсий партиялар даражасига кўтарилишига олиб келади. Қуйи палатанинг мансабдор шахслар, давлат арбобларидан холи бўлиши денутатларга ўз фикрларини эркин баён килиш имконини беради. Оддийгина мисол. Айтайлик, туман ёки вилоятдан сайланган депутат парламентдан жой олгач, ўз хокими олдида ўртага ташланган масала бўйича мустақил фикр билдириши, қоким билан маслаҳатлашмай таклиф ки- ритиши мушкуллигини хисобга олиш керак. Парламент куйи палатасининг депутатлари ўзлари истиқомат килаётган вилоят, туман хокимлари олдида ўзини кўрсатиш учун эмас, балки сайловчилар ва партиядаги сафдошлари олдида обрў олишга харакат киладилар. Бу эса мамлакагимизда давлат курилишини либераллаштириш сари кўйилган муҳим кадам бўлади. Дунё тажрибасига кўра, доимий ишловчи куйи палатанинг мавжуддиги ижро хокимияти устидан парламент назоратини кучайтириш имконини беради. Бир йилда икки марта фақат сессияларда йиғиладиган парламент билан бу вазифани амал- га ошириб бўлмайди. Доимий ишловчи профессионал куйи палатанинг мавжуддиги эса депутатларга қонун ишлаб чикиш ва уни қабул

килиш билан бир каторда уларнинг кай даражада ижро этилаётганлигини ҳам назорат килиш имконини беради. Парламентнинг юқори палатаси хақида сўз юритадиган бўлсак, бундай палатанинг шаклланиши ҳам демократияни ривожлантиришга муҳим туртки бўлиши шубҳасиз. Федера- тив давлатларда парламентнинг юкори палатаси федерация субъектларининг вакилларидан иборат бўлиб, асосан улар нинг ҳудудий манфаатларини ифодалайди. Бирок бу - икки налагали парламент тизими фақат федератив давлатларга хос дегани эмас. Унитар шаклдаги давлатларда ҳам икки палатали парламент кенг урф бўлган. Давлатнинг федератив ёки унитар эканлигидан катъи назар, парламентнинг юкори палатаси давлат аппарата ишини самарали ташкил этиш, унинг из- чиллик билан мунтазам ишлаши учун имконият яратади. Бу палатанинг депутатлари ўз ваколатларини бевосита сайлов- чилардан олмай, жойлардаги махаллий ҳокимият органлари томонидаи сайланади ёки тайинланади. Бу палатанинг депу татлари бошқарув соҳасида банд кишилар бўлиб, улар кўпрок сиёсий тарафга йўналтирилгаи куйи палата ишлаб чиккан қонунларни амалиётга якинлаштиришга хизмат килади. Кўп мамлакатларда парламентнинг юкори палатаси иж- роия хокимияти билан қонунчилик хокимияти ўртасидаги кўприк ҳисобланади. Масалан, АҚШда Сенат мажлисларига раисликни вице-президент амалга оширади. Буюк Британия- да Лордлар палатасини хукумат томонидан тайинланган Лорд- канцлер амалга оширади. Бу эса парламентга ижро хокимияти билан доимий алокада бўлиш, унинг фаолияти- дан хабардор бўлиш, мақсад-муддаоларини тезрок етказиш имконини беради. Юкори палатани ташкил килиш дсмократик жараён экан- лиги Юртбошимизнинг оммавий ахборот воситаларидаги чикишларидаўз исботини топди. Президентимиз И. Каримов: «Юкори палата ташкил қилинганидан сўнг мен ўз ваколатла- римнинг баъзиларини юкори палатага беришга тайёрман», деб алоҳида таъкидладилар. Парламент ваколатларииинг бундай кенгайиши,

ўз-ўзидан, парламентнинг масъулиятини ва унинг халқ олдидаги нуфузини янада оширишга хизмат килади. Буни яхши англаган фукароларнинг 11 344 242 нафари, яъни 93,65 фоизи парламентнинг икки палатали бўлишини ёклаб овоз берган. Ўзбекистон Республикаси Президснти конституциявий ваколат муддатининг 5 йилдан 7 йиллик қилиб ўзгартирилиши Ўзбекистон Республикасининг қонун чикарувчи ҳокимияти - парламент ислоҳотлари билан, икки палатали парламент- нинг вужудга келиши билан бевосита боғлиқ. Табиийки, бу ислоҳот давлат курилиши соҳасида ҳам муайян ўзгаришлар килишни талаб этади. Парламент ваколатларидаги ўзгаришлар ижро ҳокимияти билан парламент ўртасидаги ваколатлар такеимланишига ҳам таъсир кўрсатиши табиий. Шунинг учун парламент билан боглиқ ўзгаришлар Ўзбекистон Респуб ликаси Президентининг конституцион ваколат муддатини ўзгартиришни ҳам конституцион асосга кўйишни такозо этади. Давлат институтларини ислоҳ килиш билан боғлиқ бундай жиддий ўзгаришларни амалга ошириш шунчаки осон иш эмас. Бу ислоҳотларнинг муваффақиятли амалга оширили- ши мамлакат Президентининг фаолиятига ва, демак, унинг ваколат муддатига бевосита боғлик. Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 89-моддасида «Президент Ўзбекистон Республикасида давлат ва ижро этувчи ҳокимият бошлиғидир. Ўзбекистон Респуб ликаси Прсзиденти айни вақтда Вазирлар Маҳкамасининг раиси ҳисобланади», деб эътироф этилган. Ўзбекистон Рес - публикаси Конституциясининг 93-моддасида «Ўзбекистон Республикасининг Президенти фукароларнинг ҳукуклари ва эркинликларига, Конституция ва қонунларга риоя эти-лишининг кафилидир» деб белгиланган. Кўриниб турибди-ки, мамлакатимиз сиёсий-ижтимоий ҳаётида кутилаетган ўзгаришларнинг ягона кафили бу - Президент. Бундай катта ўзгаришларни амалга ошириш, бир томондан, давлат бошлиғидан катта ҳаётий тажрибага, етакчилик салоҳиятига, раҳбарлик маҳоратига эга бўлишни талаб этса,

иккинчи томондан, белгиланган вазифаларни амалга ошириш учун ваколат муддатининг етарли бўлишини ҳам такозо этади. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, ўтиш даврини бо-шидан кечираётган мамлакатларда демократик ислоҳотлар амалга оширилаётган шароитда халқни ўзига ишонтира олган, фукароларнинг эътиборини козонган, ташқи ва ички сиёсатда катта нуфузга эга бўлган етакчига кўп нарса боғлиқ бўлади. Мамлакат таракқиётини белгиловчи ва фуқаролар тақдирига дахлдор ислоҳотларни амалга оширишнинг аҳамиятини эътиборга оладиган бўлсак, Президентнинг 5 йиллик конституциявий ваколат муддати анча киска эканли- гига амин бўламиз. Бу борада дунёдаги бошқа мамлакатлар тажрибасига назар ташлайлик. Ҳозирда Америка Қўшма Штатларининг собиқ Президенти Рональд Рейган номини «Рейганомика» билан боғлайдилар ёки Буюк Британиянинг собиқ бош вазири Маргарет Тетчер номи тарихга «тетчеризм» номи билан муҳрланган. Ҳар икки етакчи ҳам ўз мамлака- тида жиддий ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий ислоҳотларни амалга оширганлиги барчага маълум. Бирок мамлакатнинг иқтисодий аҳволини ўнглаш ва сайловчиларнинг ишончини козониш учун Маргарет Тетчерга 12 йил керак бўлганлигини кўпчилик билармикан? Рональд Рейган олиб борган сиёсат дастлабки иилларда кўпгина зътирозларга учраган зди. Аммо унинг иккинчи муддатга сайланиши туфайлигина белгилан ган ислоҳотлар самарали якунланди ва америкаликлар унинг меваларидан ҳам баҳраманд бўлдилар. Бугун Америка ёки Англия халқи бу етакчиларнинг номларини алоҳида хурмат билан тилга олишлари бежиз эмас. Модомики, демократия карор топган, ривожланган мамлакатларда ислоҳотлар бу кадар кўп вақт талаб қилган экан, ўтиш давридаги мамла катларда Президентнинг ваколат муддати катта роль ўйнаши ўз-ўзидан аёнлашади. Факат вақт Президент кўзлаган исло - ҳотларнинг мазмун-моҳиятини юзага чиқариши мумкин. Ҳам ҳукумат, хам парламентдаги ўзгаришларнинг бир вақтда амалга оширилиши мамлакатнинг белгиланган мақсадлар сари интилишида, унинг тараккиётида даво-мийликни сақлаб колишга салбий таъсир этиши мумкин.

Юкорида саналган ўзгаришлар эса мамлакатнинг тадрижий ривожланишини, ижтимоий-сиёсий баркарорликни сақлаган ҳолда тараққий этишимизни таъминлайди. Ўтказилиши назарда тутилган ислоҳотлар натижасида Президент вако-латининг еттинчи йилига келиб, икки палатали янги пар - ламент икки йиллик тажрибага эга бўлади. Сайловларда голиб чиккан янги Президент энди маълум тажрибага эга парламент билан ишлайди. Шунда ҳокимиятнинг ҳар иккала тармоғининг ишида мутаносибликка, уйғунликка эришилади. Натижада, ислоҳотлар жараёнидаги узилишларнинг, белги- ланган йўлдан четга оғишларниш; тараккиётдаги кутилмаган ўзгаришларнинг олди олинади. Содда қилиб айтганда, оддийгина бир корхонанинг муваффакиятли ишлашини таъминлаш учун шу соҳа етук мугахассисларининг тажрибаси билан ёш мутахассисларнинг ғайратини уйғунлаштириш талаб этилади. Ҳатто кичик бир корхона мисолида хам биз бундай уйғунлик муваффакият гарови эканлигининг гувоҳи бўламиз. Агар давлат механиз-ми хакида гапирадиган бўлсак, янги парламент депутатлари билан тажрибали Президентнинг ишлаши ёки аксинча, ҳали тажрибага эга бўлмаган Президент билан тажрибали пар- ламентнинг ишлаши кўплаб хайрли ишларимизни охирига етказишда пухта замин бўлади. Шу ўринда Президентимизнинг давлат бошқарувида маъ лум тизимни шакллантириш зарурлиги хақидаги фикрлари ёдимизга келади. И. Каримов таъбири билан айтганда, бундай тизим, ҳокимият тепасига ким келишидан катьи назар, мун- тазам ишлайди ва ўз фаолиятини изчиллик билан давом этти- раверади. Дунётажрибасининг кўрсатишича, Президентнинг ва парламент таркибининг бир вақтнинг ўзида янгиланиши хамма вақт хам ижобий самара бермаган. Президентнинг конетитуциявий ваколат муддатининг беш йилдан етти йилга ўзгартирилиши шу нуқтаи назардан хам айрим сал- бий ҳолатларнинг олдини олади. Боз устига, бошқарувнинг президентлик республикаси шаклидаги давлатлар орасида бир вақтнинг ўзида хам

парламентнинг барча аъзолари, хам Президент сайланадиган мамлакатлар йўқ. 27 январда ўтказилган референдумда Президентнинг конетитуциявий ваколат муддатини ўзгартириш масаласининг кўйилиши мамлакатимизнинг ижтимоий-сиёсий тараккиёти қонуниятларига, демократик ислохотларни чуқурлаштириш мантиғига тўла мос келади. Шу ўринда мамлакатимизда фаолият кўрсатаётган сиёсий партиялар, хокимиятнинг ва киллик органлари, сайловчиларнингташаббускор гурухлари, депутатлик фракциялари ва блоклари, парламентнинг кўмита ҳамда комиссиялари, кўплаб депутатлар ҳамда мамлакатимиз фуқаролари томонидан билдирилган фикр-мулоҳазалар, таклифлар инобатга олинганини алоҳида таъкидлаш лозим. Марказий сайлов комиссияси маълумотларига кўра, бу масала юзасидан сайловчиларнинг 11.117.841 нафари (91.78 фоизи) президентлик ваколати муддатини 7 йилга узайтириш- ни ёклаб овоз берган. Мустақиллик Ўзбекистон халқи ҳаётида янги тарихий саҳифани очиб берди. Ўтган йиллар давомида ҳуқуқий демократик давлат, кучли фуқаролик жамияти куриш бо-расида муҳим ишлар амалга оширилди. Жаҳон Узбекис- тоннинг халқаро ҳамжамиятдаги ўрни ва нуфузи ошиб бораётганлигига гувоҳ бўлмокда. Бирок ҳаёт окимини тўх-татиб бўлмайди. Замон олдимизга янги ва янги талаблар кўймокдаки, улар билан ҳисоблашмаслик мумкин эмас. Шу жихатдан, референдумда халқ хукмига хавола этилган масалаларнинг ижобий хал қилингани мустақиллигимизни янада мустаҳкамлашга, хаётимизнинг янада баркарор ва фаровон бўлишига, Ўзбекистоннинг юксалишига хизмат килиши шубҳасиз. Эркинликнинг ғалабасини муҳрлаган қонун 8 декабрь - Ўзбекистон Республикаси Конституцияси кунининг тантаналарига хам санокли кунлар колди. Бугун Конституциямизнинг ҳаётимизда тутган ўрни ва аҳамияти ҳақида сўзлаш айни муддаодир. Конституциямиз қабул қилинган кун давлатимиз тарихидаги муҳим

бурилишни ўзида ифода этадиган сана ҳисобланади. Чунки айнан шу кун- дан эътиборан бизнинг демократик давлат куриш йўлидаги барча интилишларимиз ўзининг қонуний, ҳуқуқий асосига эга бўлди. Лўнда қилиб айтадиган бўлсак, халқимиз такдири, давлатимиз келажаги, унинг дунё ҳамжамиятида кандай ўрин эгаллаши тўғридан-тўғри Конституциямизга боғликдир. Конституция - давлатнинг асосий қонуни, олий юридик кучга эга қонун, деб эътироф этилса-да, унга фақат «қонунлар қонуни» деб қарасак, Конституциянинг моҳиятини тўла англамаган бўламиз. Зеро, бизнинг Конституциямиз янги-ликнинг эскилик устидан, эркинликнинг зўравонлик усти- дан, адолатнинг ҳаксизлик устидан, тараккиётнинг таназзул устидан ғалабасини қонуний муҳрлаган ҳужжатдир. Бугунги кунда Конституциямизнинг етук ва мукаммал ҳужжат эканлигини фахр билан таъкидлаш лозим. Ҳар то-монлама пухта ишлаб чиқилганлиги ва истиқболга йўнал- тирилгани боис Конституциямиз ҳаётнинг барча жабҳаларида беистисно амал қилмокда. Бунинг сабаби, аввало, Конституция мизнинг халқимиз манфаатлари негизига курилганлигидир. Баъзи Конституциялар ҳокимият тепасига келган айрим гуруҳ ва кучларнинг манфаатларини ўзида акс эттиради, уларнинг иродасини қонун даражасига кўтаради. Бизнинг Конститу циямиз, аксинча, мустақиллик маҳсули бўлиб, у хеч кандай гуруҳ ёки табақанинг хоҳиш-иродасига боғлик бўлмай, истиқлол тарафдорлари бўлган жамият барча аъзоларининг манфаатларини ўзида ифода этади. Халк манфаатлари негизи- да яратилган Конституция ўтиш даврида мамлакатимизнинг бўхронларсиз, ларзаларсиз ривожланиши учун мустахкам хукуқий замин бўлиб хизмат қилди. Конституциямизга хос яна бир хусусият - унинг узоқни кўзлаб яратилганлигидир. Албатта, хар қандай қонун сингари Конституция хам келгусидаги барча ўзгаришларни назарда тута олмайди. Дунёда мутлако ўзгармаган конституциялар йўк. Жаҳон тажрибаси шуни кўрсатадики, конституция қабул қилинганидан сўнг дастлабки 5-10 йил давомида унга

асосий кўшимча ва ўзгартигалар киритилади. Бунга кўплаб мисоллар келтириш мумкин. 1791 йилдан 1958 йилгача (167 йил давомида) Францияда 15 та конституция қабул қилинган. Бу ўртача олганда 10 йилда бир мартани ташкил этади. Умуман олганда, дунёнинг ҳеч бир мамлакатида бу кадар кўп конституция қабул қилинмаган ва уларга бу кадар кўп ўзгартишлар киритилмаган. Бу жихатдан Франция жахон рекордини ўрнатган, дейиш ҳам мумкин. Лекин дунёда ўзининг баркарорлиги билан ажралиб турувчи АКШнинг Конституциясига алоҳида тўхталиш лозим. 1787 йилда қабул қилинган бўлишига қарамасдан, хозирги кунгача АКШ Конс титуциясига бор- йўғи 26 та ўзгартиш киритилган. Улардан 11 таси дастлабки саккиз йилда амалга оширилган. Бунинг асосий сабаби - одатда Конституция мамлакатда мавжуд ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи меъёрлардан иборат бўлади. Бизнинг Конституциямизнинг ўзига хос хусусияти эса, унда нафақат мавжуд муносабатлар тартибга солинганлигида, балки, шу билан бирга, давлат ва жамият тарақкиётининг истиқболдаги йўналишлари хам белгилаб берилганлигида намоён бўлади. Шу боис Ўзбекистон Конс титуциясига 9 йил мобайнида бор-йўғи биргина ўзгартиш киритилди. Албатта, юкорида таъкидланганидек, Конституциямиз абадий ўзгармас ҳужжат эмас. Шароит такозо этиб, амалга оширилаётган ислохотлар натижасини Конституциявий дара-жада мустаҳкамлаш зарурати пайдо бўлганида, хаётимиздаги янгиланишлар ва ўзгаришлар Конституциядан албатта ўрин топмоғи лозим. Бундай ўзгартишлар Конституциямизнинг асосий мазмун-мохиятини ўзгартирмаган ҳолда киритилади ва демократик ривожланишимизга ҳамоханг равишда амалга оширилади. Икки палатали парламентни ташкил этиш вазифаси кўндаланг бўлган ҳозирги кунда бу палаталарни ташкил қилиш, уларнинг ваколатларини аниқлаш бевосита консти туциявий меъёрлар асосида амалга оширилиши зарур. Шу боис, бугунги кунда Конституциямизга айрим ўзгартишлар киритиш масаласи алохида долзарблик касб этди. Табиийки, бу - шунчаки оддий ва осон иш эмас. Бу вазифа капа билим- ни, бошқа давлатлар

тажрибасини синчиклаб ўрганишни, ҳар бир масалани акл тарозусига солиб кўришни, халқнинг фикрига кулок тутишни талаб этади. Конституциянинг аҳамияти ҳақида гапирар эканмиз, биз нинг ўн йил ичида давлат ва жамият ҳаётида кўлга киритган ютукларимизнинг асосида ҳам шу муҳим хужжат туришини алохида таъкидлаш лозим. Чунки Ўзбекистонда демократик ҳуқукий давлат куриш ва фукаролик жамиятини карор топ- тириш жараёнида кенг камровли ислоҳотларнинг хуқукий негизини Асосий Қонунимиз ташкил этади. Демак, бир ҳақиқатни тан олишимиз керак: бугунги куига кадар қандай ютукка эришган бўлсак, қандай марраларни эгаллаган бўлсак, кандай чўккиларни забт этган бўлсак, уларнинг ҳаётбахш негизида Конституциямиз турибди. Айнан шу ҳужжатда Ўзбекистон мустақиллиги эътироф этилиб, Конституциямизнинг «Давлат суверенитета» бағишланган биринчи бобида бу ҳақикат ҳуқуқий ифода-сини топган. Афсуски, ҳали-ҳануз мустақил давлат экан- лигимизни тушунишни истамаётган, Ўзбекистонга халқаро ҳукук субъекта сифатида қарамаётган айрим кучлар топилиб колмокда. Улар терроризмга қарши курашда Ўзбекистоннинг АҚШ ва бошқа давлатлар билан ҳамкорлигини кура ол-май, гўёки «Ўзбекистонни йўкотиб қўйиш» хавфи хакида бонг урмокдалар. Бу жаноблар Ўзбекистонни 1991 йил 1 сентябрда йўкотганлигини, бу йўкотиш Конституцияда қонуний мустаҳкамланганлигини тан олишни истамаётган кўринадилар. Ваҳоланки, Ўзбекистон ҳеч кимники эмасли-ги, мустақил ва тснглар ичида тенг давлат эканлиги исбот талаб қилинмайдиган ҳақиқатдир. Ўзбекистоннинг дунё ҳамжамиятида ўз овозига эга бўлиши, жахоннинг манаман деган мамлакатлари орасида ўзига хос мавке эгаллаши, халқ аро майдонда обрў- эътиборининг ошиб бораётгани негизини ҳам Конституция ташкил этади. Халкаро ҳуқуқ меъёрла-рининг устунлигини ўз Конституциясида мустаҳкамлаган Ўзбекистоннинг хозирги ташки сиёсати, терроризмга қарши курашдаги харакатлари хам шу улуғ хужжат доирасидадир. XXI аср вабоси - терроризмга қарши курашда Ўзбекистон мустақил давлат сифатида катъият

билан фаол иштирок этаётгани хеч кимга сир эмас. Афсуски, бу офатга қарши курашиш билан боғлик кўпгина ташаббуслар, шу жумладан Ўзбекистоннинг ҳам ташаббуслари ўз вақтида эътибор-сиз колди, шу сабабли терроризм бугун акл бовар килмас кўламлар ва кўринишлар касб этди. Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилотининг Истанбул саммитида сўзлаган нуткида Президентимиз Ислом Каримов халқаро терроризм га қарши кураш марказини ташкил этиш ташаббуси билан чикқан эди. Бу таклифнинг амалга оширилиши кечиктириб бўлмас масала эканини англаб етиш учун инсоният 11 сен тябрь воқеаларини бошдан кечиришга мажбур бўлди. Халкаро терроризмга қарши курашни мувофиклаштирувчи марказ ту- зишнинг накадар зарурлигини вақтнинг ўзи кўрсатди. Шу ўринда халқаро терроризмга қарши кураш маркази ўз фаолиятида ҳуқуқий ҳужжатларга таяниб иш кўриши за рурлигини алохида таъкидлаш жоиз. Бу ҳужжатда «халқаро терроризм» тушунчасининг мазмун-моҳиятини ойдинлаш-тириш, унинг белгиларини аниқлаш, бу ҳодисага мукаммал ва муфассал таъриф бериш талаб этилади. Чунки шу пайт- гача халқаро ҳуқук доирасида бу ҳодисага берилган таъриф ноаниқ, ҳаддан ташқари умумлаштирилган, ҳар хил маънода талкин қилиниши мумкинлиги сабабли турли давлатлар ва кучлар бундан ўз манфаатларида фойдаланмокдалар. На- тижада, бундай ноаниқлик террорчи кучларга кўл келмокда, жаҳон ҳамжамиятининг терроризмга қарши курашига салбий таъсир кўрсатмоқда. Шунинг учун ҳужжатда халқаро терро ризмга қуйидагича таъриф беришни таклиф килиш мумкин: «Халкаро терроризм - давлатлар ичида бошбошдоклик келтириб чикариш, халқаро ташкилотлар, сиссий партиялар ва гуруҳлар, алоҳида сиссий арбобларни йўк килиш ва ижти-моий-сиёсий оқибатлар келтириб чиқариш мақсадида амалга ошириладиган сиёсий кўпорувчилик фаолиятидир. Терроризмнинг халқаро характерини кўрсатувчи белгилар куйидагича кенгайди: — халқаро ҳуқуқ ҳимояси остида бўлган объект ёки субъект- га қарши

қаратилган террористиқ ҳаракатлар; — халқаро экстремистиқ уюшмалар, деб тан олинган, яъни ўз сафига икки ёки ундан ортик мамлакат фуқароларини, жумладан, ёлланма жангариларни ҳам жалб этган уюшмалар томонидан амалга ошириладиган террористиқ ҳаракатлар; — экстремистиқ уюшмалар таркибида кўпорувчилик ишларини олиб бориш бўйича хорижий мутахассисларнинг мавжудлиги; — бошқа давлатлар худудида экстремистиқ уюшмалар катнашчиларини махсус лагерларда тайёрлаш; — террористиқ ҳаракатларни тайёрлаш ва амалга оши- ришда айрим давлатлар, хорижий экстремистиқ ташкилотлар молиявий маблағларидан, жумладан, халқаро характерга эга бўлган ноқонуний гиёҳванд воситалар ва курол-яроғ савдо- сидан олинган маблағлардан фойдаланиш; — алоҳида бир мамлакат худудида у ёки бу террористиқ хуружларни амалга ошириш чоғида юкорида тилга олинган белгиларнинг мавжудлиги бу хуружнинг халқаро характерга эга эканини кўрсатади ва унта нисбатан тегишли муносабатни такозо этади». Қонунга асосланмаган ҳаракатлар, инсон ҳукукларига совукқонлик билан қараш ижтимоий ларзалар ва инқирозга олиб келиши - барчага аён бўлган хакиқат. Шу боис, қон-ституциявий тузумга қарши қаратилган жиноятлар энг оғир жиноят деб бахоланади ва хар кандай давлатда бундай харакатларга лойик жазо белгиланади. Конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартириш мақсадидаги барча ҳаракатларни давлат суверенитетига, фукдроларнинг консти туциявий ҳуқуқ ва эркинликларига қилинаётган тажовуз, деб бахолаш зарур. Шу ўринда таъкидлаш керакки, Ўзбекистон Конституцияси халқимиз танлаган демократик тузумни ҳар кандай тажовузлардан ҳимоя қилади. Бирок ҳозирги кунда танлаган йўлимиздан оғишмаслигимиз учун бунинг ўзи кифоя эмас. Зеро, конституциявий тузумга хар биримиз калкон бўлишимиз, уни ўзгартиришга чақирувчи бузғунчи

даъватларни ўз ҳукуқ ва эркинликларимизга қарши тажовуз деб билиб, муносиб зарба қайтаришимиз керак. Бугунги кунда Конституциямизнинг ҳар бир инсон ҳаёти билан бевосита боғлиқлигини алоҳида таъкидлаш жоиз. Маълумки, ҳар бир инсон учун унинг эркинлиги, мулкининг дахлсизлиги, хавфсизлиги қадрли. Инсон шу нарсаларга та-жовузни сира қабул кила олмайди. Боз устига, инсон ўзига нисбатан адолатсизликка хам чидай олмайди. Шундай экан, инсонни бундай тажовузлардан химоя киладиган асосий конуи Конституция эканлигини ҳар бир фукаро англаб ети ши ва шунга мувофиқ Конституциямизни ҳурмат килиши, уни эъзозлаши шарт. Инсонларнинг Конституцияга ўзидан бегона нарса, шунчаки рамз, безак сифатида қарамасдан, уни ўз ҳаётий манфаатлари муҳрланган калкон сифатида ардоклашларига эришиш зарур. Конституцияни билмайди-ган, уни ўрганишга ҳаракат қилмаган одамларни тушуниш кийин. Узини ҳурмат қилган ҳар бир инсон Конституцияни билиши лозим. Чунки Конституцияни биладиган инсон учун у ноёб ҳуқуқий қурол вазифасини ўтайди. Ундан ҳар бир шахе ўз ҳуқуқ ва эркинликларига тажовуз қилинганида фойдалана билиши, кўплаб ўзбошимчаликларнинг олдини олишда уни моҳирона кўллай олиши мумкин. Демак, Кон ституцияни билмаслик ҳуқуқий ожизлик белгисидир. Бу холатни конституциявий кафолатларга жиддий хавф, деб баҳолаш лозим. Шу ўринда Конституциямизни ўрганишнинг, уни идрок килишнинг ҳамон кўнгилдагидек эмаслигини тан олиш зарур. Тўғри, кейинги йилларда бу соҳада талайгина ишлар қилинди. Конституцияни ўрганиш барча илм даргоҳларининг ўкув режаларига киритилди. Бу масала бошланғич тарбия муасса- саларининг ҳам диқкат марказида турибди. Ўзбекистон Рее- публикаси Конституцияси турли шаклларда тарғиб-ташвиқ қилинмокда. Турли даражадаги анжуман ва семинарлар бу масалага бағишланмокда. Конституцияни ўрганишнинг янги, ноанъанавий шакллари ҳам ҳаётга татбик этиляпти.

Хўш, бу саъй-ҳаракатларимиз эвазига нималарга эриш-дик? Конституциямизнинг мазмун-моҳиятини ҳаммамиз ҳам тўғри ва тўлиқ идрок эта олдикми? Олдимизда турган муаммоларни ҳал этишнинг ҳукуқий асоси Конституциямиз- да мужассам эканлигини ҳис этдикми? Холисона айтайлик, ҳар биримиз ўз оиламизда фарзандларимиз билан жамулжам бўлиб, Асосий Конунимизни ўрганишга вақт топа олдикми? Мамлакатимиз фукароларининг неча фоизи «Мен Ўзбекистон Конституциясини ва ўзимнинг конституцион ҳуқукларимни тўлик биламан!», - дейишга журъат кила оларкин? Аслида, мамлакатимизнинг ҳар бир онгли ва етук фарзанди шундай деб гурурлана олиши керак. Давлат курилишини ва бошқарувини эркинлаштириш бевосита суд- ҳукуқ соҳасини эркинлаштириш билан чам- барчас боғлик бўлиб, суд-ҳукук сохасидаги ислохотлариинг асосий мақсади — суд мустақиллигига эришиш, уни том маънода фукаролар маифаатини ҳимоя килувчи орган да-ражасига кўтариш, жазоларнинг самарали бўлишини таъ-минлашдир. Бу борада кўплаб ишлар амалга оширилмокда, бирок Конституциянинг кучи ва обрўсидан суд фаолиятида янада самаралирок фойдаланиш мумкин. Судлар ҳукм ёки карор чикарганида фақат тегишли жорий қонунлар тилга олинади. Конституциямиз эса деярли тилга олинмайди. Аслида ҳар кандай қонунбузарлик охир-окибат Конститу-цияни бузишга қаратилгандир. Шунинг учун судлар ҳукм ёки карор чиқарганида бевосита Конституцияга таяниб, уни илова килса, ҳукм ва карорнинг кучи таъсирлирок бўлади, Конституцияга ҳурмат янада ортади. Шу ўринда фукароларимизнинг иқтисодий ҳуқуқларига тегишли бўлган бир масалага эътибор қаратиш лозим. Асо сий Қонунимизнинг 36-моддасида «Ҳар бир шахе мулкдор бўлишга ҳакли», - деб ёзиб кўйилган. Факат мустақиллик шарофати ила қабул қилинган Конституциямизгина ҳакикий маънода ҳар биримизга шундай ҳукукни берганлигини биламизми? Декларация тариқасида эмас, балки ҳакикий маънода бизга инъом этилган бу ҳуқуқдан кандай фойда-ланаяпмиз?

Назаримда, кўпчилигимиз бундай ҳуқукнинг берилганли- гини жуда тор маънода талкин килаяпмиз. Ҳозирги шароитда хар биримизда мулкдорлик ҳиссиётининг тор маънода шакл- ланиши мутлақо етарли эмасдир. Ҳолбуки, фукароларимиз бахтли ва фаровон хаёт кечиришларининг иқтисодий негизи ана шу ҳукукда ўз ифодасини топган. Бунинг ўзгача йўли ёки ўзгача асоси йўқ. Ахир барчамизнинг бахтли ва фаровон хает кечиришни исташимиз табиий-ку! Нега у холда ўзимизнинг бу конституциявий ҳуқуқимиздан барчамиз етарли даражада фойдалана олмаяпмиз? Янги шароитда ўзининг конституциявий хукуқидан фойдаланган ҳолда хақиқатда мулкка эга бўлган замондош ларимиз - ҳакикий тадбиркорларимиз, уддабурон ишби-лармонларимиз, замонавий тилда айтадиган бўлсак, биз- несменларимиз - ўша мулкдан самарали фойдаланишга эришмоклари ва мулкка эга бўлмаганлари эса мулкдор бўлиб яшашга харакат қилиб, бу соҳадаги ўз конституциявий ҳукукидан тўлик фойдаланмоқлари лозим. Ҳаётга келиб, инсондек яхши яшашнинг бундан ўзга ҳалол йўли ҳали та- рихда мавжуд бўлмаган. Инсоният тараккиётининг тарихий йўли ана шундан далолат бермоқда. Демак, Конституциямиз ҳар бир ўзбекистонлик учун ҳам ҳаётий дастуриламал, ҳам ифтихор манбаи, ҳам ҳуқуқий курол, хам ишончли калқон бўлиб хизмат қилиши зарурдир. Конституция вийлик тамойиллари ва кафолатлари Миллатлар ва халқлар тарихида ўчмас из қолдирадиган саналар бўлади. Тез кунларда мамлакатимизда ана шундай кунлардан бири - Ўзбекистон Рсспубликаси Конституцияси қабул қилинганининг 10 йиллиги тантанана қилинади. 1992 йилнинг 8 декабрида қабул қилинган Конституция нафақат Ўзбекистон Республикасининг мустақил тараккиёти учун ҳуқуқий замин яратди, балки демократик ривожланишнинг пойдевори бўлиб хизмат килди. Бу Конституцияда нафақат бугунги кундаги ижтимоий му- носабатлар ҳуқуқий тартибга солинди, балки Ўзбекистоннинг ҳуқуқий демократик давлат ва кучли фуқаролик жамияти сари юзланишининг тамал тоши кўйилди.

Конституция Ўзбекистоннинг демократик киёфасини белгилаб берди ҳамда баркарор ривожланишимизнинг мустаҳкам замини бўлди. Биз Конституция қабул қилинган кунни нишонлар эканмиз, одатда, унинг мамлакатимиз хаётидаги аҳамиятини кўрсатишга, моддаларини шарҳлашга эътибор берамиз. Таъкидлаш жоизки, давлат тузумининг асослари Консти туцияда ифодаланади. Бутун бир мамлакат ҳаётини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш Конституция каби устувор юридик аҳамиятга молик ҳужжат зиммасига юклатилади. Консти туция давлат ҳокимиятининг субъсктларини ва олий давлат органларининг фаолиятини тартибга солувчи таянч ҳукукиЙ акт ҳисобланади. Демак, ҳар кандай қонун Конституцияга таяниши, ҳар кандай маъмурий фармойишлар эса қонунга асосланиши лозим. Акс ҳолда, мамлакатда амал килаётган Конституция ва жамики бошқа қонунлар тенг юридик куч-га эга бўлиб, судлов органлари уларнинг устуворлигини аниқлашда, қонуний адолат ўрнатишда кийналиб қолган бўлар эди. Шундай экан, ҳеч қандай қонун конституциявии нормаларга зид келиши мумкин эмас. Зеро, Конституция асосий ҳуқуқий нормалар мажмуи ва ижтимоий-сиёсий ҳаёт тамойилларини ифодалаган хужжат сифатида конституция вии тузум ўрнатилиши учун замин тайёрлайди. Шунинг учун биз 1992 йил 8 декабрдан бошлаб Ўзбекистонда янги конституциявии тузум ўрнатилди, деб тўла ишонч билан айта оламиз. Шу ўринда масаланинг яна бир муҳим жихатига эътибор беришимиз лозим. Бу масала Конституция қабул қилинганидан ксйин мамлакатимизда конституциявийликнинг ўрнатилиши билан боғлиқдир. Конституциявийлик мамлакатнинг Бош Қомусида белгиланган коида ва тамойилларга жамиятда қатъий амал қилинишини такозо этади. Агар масалага кенгроқ ёндашсак, конституциявийлик Асосий Қонун негизида қабул қилинган қонунчиликнинг амал килишида хам ифодаланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 15-моддасида конституциявийлик тамойили ҳуқуқий жихатдан мустаҳкамлаб кўйилган: «Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республи- касининг Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан

олинади. Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фукаролар Конституция ва қонунларга мувофик иш кўрадилар». Аслида, конституциявийлик замонавий демократик давлатларнинг ажралмас белгиси саналади. Немис олими Г. Еллинек ўзининг «Давлатчилик ҳақида умумий таълимот» асарида таъкидлаганидек, «Ўз конституциясига эга бўлмаган давлатнинг анархияга юз тутиши шубхасиз». Демак, кон - ституциявийлик давлатчилик асосларини дахлсиз саклашга хизмат килади. Коиституциявийликни таъминлаш учун олий давлат органларининг фаолиятини Асосий Қонунга мослаштириш ва мамлакатда қонунийликни ўрнатиш лозим. Демак, конституциявийлик, охир-окибат, қонун устуворлиги- нинг муҳим ифодасидир. Шундай экан, конституциявийлик тамойилига амал килмаслик ноқонуний иш юритиш билан баробардир. Шу ўринда айтиб ўтиш керакки, коиституциявийликни таъминлашнииг ўзига хос шартлари мавжуд. Конституция вийликнинг биринчи шарти — мамлакатда Асосий Крнун - Конституциянинг мавжуд бўлишидир. Демак, Конституция- сига эга бўлмаган мутлак монархияларга конституциявийлик- ни нисбат бериб бўлмайди. Боз устига, конституциявийлик давлат бошқарувида вакиллик органларининг иштирокини инкор этувчи мутлак ҳокимиятнинг ўрнатилишига қарама- қаршидир. Шунингдек, конституциявийлик давлат бошқаруви устидан назорат ўрнатишни ҳам такозо этади. Бирок бу - мо нархия тузуми шароитида коиституциявийликни таъминлаб бўлмайди, дегани эмас. Масалан, конституцияси бўлмаган, лскин инсон ҳукуқларига устувор ахамият берилган Буюк Британия каби мамлакатнинг давлатчилик тизимига консти туциявийлик хос эмас, дейиш мумкинми? Буюк Британияда «Эркинликларнинг буюк хартияси», «Хабеас корпус акт», «Ҳукуқлар ҳақидаги билл», «Парламент хақидаги акт» ва бошқа шу каби ҳуқуқий ҳужжатлар мавжуд бўлиб, улар амалда Конституциянинг ўрнини босади. Бу хужжатларда давлат бошқарувига оид масалалар ўзининг ҳуқуқий ечимини

топганлиги боис, улар бошқа қонунларга нисбатан устувор аҳамият касб этади. Таъкидлаш жоизки, Конституциянинг шунчаки мавжуд-лиги ҳали конституциявийликни кафолатламайди. Масалан, шўролар даврида Конституция мавжуд бўлса-да, унинг меъёрлари жамият ҳаётида ифодасини топмагани, давлат томонидан жамият ҳаётининг ялпи назорат қилингани, инсон ҳукукларининг купол равишда поймол қилингани боис, бу собик тузумда конституциявийлик амал килмаганини яхши биламиз. Конституциявийликни таъминлайдиган кафолатлардан яна бири ижтимоий кафолатлардир. Бунда Конституция бир синф ёки бир ижтимоий гурух манфаатларини ифода этмай, жамиятдаги барча ижтимоий катламларнинг манфаатла рини ҳимоя қилиши назарда тутилади. Бошқача айтганда, жамиятдаги мавжуд ижтимоий қатламлар манфаатлари-нинг мувозанати ҳар кандай давлат тузилмасининг таянч нуқтасини, демак, Конституциянинг ижтимоий асосини ташкил этади. Айнан турли ижтимоий катламларнинг ман фаатлари тўкнашувини бартараф этадиган ва аксинча, ман-фаатлар уйғунлигини таъминлайдиган асосни мустаҳкам-лаш ўзаро муроса, келишув, аҳдлашувнинг пойдеворини яратади. Конституциявийлик тамойили амал қилиши учун Конституция ана шундай мустаҳкам пойдевор вазифасини ўташи лозим. Дарвоқе, шўролар даврида 1924 йилда қабул қилинган Конституция синфий табиатга эга бўлгани боис, унда ай нан турли манфаатлар мувозанати ва турли кучлар нисбати ҳисобга олинмаган эди. Зеро, бу Конституцияда бир синф - ишчиларнинг ҳокимияти, аниқроғи, пролетариат диктату-раси мустаҳкамланган ва бошқа қатлам ҳамда кучларнинг манфаатлари камситилган эди. Боз устига, ўша вақтларда аграр мамлакат бўлган Россияда озчиликни ташкил этади ган катлам - ишчилар синфи манфаатларига Конституцияда устувор ўрин берилишининг ўзи мантикка зид эди. Очигини айтганда, бу озчиликнинг кўпчилик устидан диктатурасини мустаҳкамлаган ҳужжат эди.

Ҳатто собиқ СССРнинг «умумхалқ Конституцияси» деб номланган 1977 йилдаги Конституцияда ҳам инкилобдан кейинги узоқ давр давомида шаклланиб борган кўплаб иж тимоий катламларнинг манфаатларини ҳисобга олиш у ёкда турсин, ҳатто уларнинг мавжудлиги ҳам тан олинмаганди. Дархакиқат, ўша даврда ҳукмрон сиёсий дойра мафкурачи-лари томонидан белгилаб берилган ва СССР Конституция- сининг 19-моддасидан ўрин олган «СССРнинг ижтимоий асосини ишчилар, дехконлар ва зиёлиларнинг мустаҳкам иттифоки ташкил этади», деган сохта қоида жамиятни тор колипга солишдан бўлак нарса эмас эди. Юкорида кайд қилинган катламлардан ташкари ўнлаб ижтимоий катлам, тоифа, гуруҳлар (айтайлик, ҳарбийлар, савдо ходимлари, руҳонийлар, эркин касб вакиллари ва бошқалар) равнак то- пиши зарурлигини ҳеч бир сиёсий раҳбар хаёлига хам келти- ришни истамас эди. Боз устига, ижтимоий фан вакилларига «жамиятнингтобора бирхиллашиб бориши» хакидаги назари- ялар яратиш топшириғи бериб бориларди. Албатта, жамиятни тотал тарзда назорат килишни ёктирадиган муштумзўр тузум учун бундан-да кулай услубнинг ўзи йўк эди. Демак, конституцияда ижтимоий қатламлар манфаатла- рининг ифодалангани ҳамда жамиятдаги ижтимоий гуруҳлар нисбатининг акс топгани унинг баркарорлигини кафолатлов- чи асосий омилдир. Таъкидлаш жоизки, мазкур катлам ва гурухларнинг манфаатлари мувозанати конституцияда қарор топмаса ёки бузилса, ҳар қандай мукаммал конституция ҳам жамиятдаги аҳамияти ва кучини йўкотади. Уз навбатида, мам- лакатдаги ижтимоий кучлар нисбатига, ижтимоий катламлар манфаатларига устувор аҳамият бериб яратилган конституция мамлакатни сиёсий бўҳронлардаи саклайди. Албатта, мазкур масаланинг бирмуича амалий томонлари ҳам бор. Масалан, муайян шарт-шароитда ўзи учун нокулай сиёсий келишувга мажбур бўлган ижтимоий гурух имконият пайдо бўлиши билан ўз манфаатларини кўзлаб конституцияга тегишли ўзгартишларни киритишга уриниши шубҳасиздир. Шу боис, конституцияда турли ижтимоий гуруҳ манфаатла ри мувозанатининг урнатилиши жамиятдаги мавжуд сиёсий кучлар нисбати

ўзгарган тақдирда хам, ундаги асосий меъёр ва тамойилларнинг ўзгармай сакланишини таъминлайди. Масалан, парламентлар сиёсий институт сифатида нисбатан бекарор тузилма ҳисоблаиади. Чунки парламент таркибига кирувчи сиёсий кучлар нисбати шароитга кўра тез-тез ўзгариб туради. Хусусан, АКД1 сиёсий майдонидаги кучлар нисбати гоҳ демократлар, гоҳ республикачилар фойдасига ўзгариб турса-да, бу ўзгаришлар Конституцияни ўзгартириш учун асос бўла олмайди. 200 йилдан ортик вақт давомида АҚШ Конституциясига бор-йўғи 26 ўзгартиш киритилгаии ҳам бу ҳужжатда манфаатлар мувозанатининг кафолатлангани билан тушунтирилади. Шу ҳолатни эътиборга олиб, ҳар кандай дав- лат Конституцияни муҳофазаловчи ижтимоии кафолатларга алоҳида аҳамият беради. Мустақил Ўзбекистоннинг Конституцияси пгу маънода нафақат мустақил демократик тараккиётимизни кафолат-ловчи, балки ижтимоии ҳаётимизда содир бўлаётган улкан ўзгаришларни ўзида акс эттирувчи ҳужжат ҳамдир. Дарҳа- қиқат, жамиятда мавжуд ижтимоии гуруҳлар ва қатламлар- нинг манфаат ва эҳтиёжлари, пировард натижада, конститу- циявий тузумнинг асосини, устувор йўналишини белгилаб беришини теран англашимиз фукаролик жамияти томон ҳаракатланиб боришимизда катта имкониятлар туғдиради. Ўзбекистон Конституциясининг 8-моддасида «Ўзбекистон халқини миллатидан катьи назар, Ўзбекистон Республикаси- нинг фукаролари ташкил этади», деб қайд қилингани ҳамда 18-моддада «Ўзбекистон Республикасида барча фукаролар бир хил ҳукук ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирки, миллати, тили, дини, ижтимоии келиб чикиши, эътикоди, шахси ва ижтимоии мавкеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар», — деб белгилаб қўйилган конституцией норма мамлакатимизда конституциявийликнинг асосий таянчла-ридан биридир. Ҳокимиятлар тақсимланиши тамойили қам конституция- вийликни ўрнатишнинг муҳим кафолатларидан ҳисобланади. Зеро, бу тамойил ҳокимиятнинг бир гурух ёки айрим кучлар қўлидатўпланишига йўл кўймайди, бошқарувдаги суиистеъ- молликларнинг олдини олади, умумхалқ

манфаатларига хиз- мат қилади. Бу тамойил бир-биридан мустақил, бир- бирига тобе бўлмаган, лекин бир-бирини назорат киладиган ва ти-йиб турадиган ҳокимиятнинг уч тармоғи - қонун чикарувчи ҳокимият, ижро этувчи хокимият ва суд ҳокимиятининг мавжуд бўлишини шартлаб кўяди. Демак, Ўзбекистон Рес-публикаси Конституциясининг 11 -моддасида «Ўзбекистон Республикаси давлат хокимиятининг тизими хокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши принципига асосланади», деган қоиданинг мустаҳкамлаб кўйилгани мамлакатимизда конституциявийликни таъмин- лашнинг муҳим кафолатларидан бири сифатида хизмат қилади. Ҳокимиятларнинг бундай тақсимланишида улар ўртасидаги мувозанатнинг таъминланиши муҳим аҳамият касб этади. Бирок, амалиётнинг кўрсатишича, ҳокимиятлар тақсимоти принципи барча демократик давлатларда амал килса-да, ҳокимият тармоклари ўртасидаги мувозанат маса- ласи ҳали-ҳануз тўлиқ ечимини топмаган. Биз буни Европа ва АҚШ мисолида яккол кўришимиз мумкин. Таъкидлаш жоизки, АҚШ каби бошқарув шаклига кўра президентлик республикаларида ҳокимиятлар бўлиниши принципини амалга ошириш бирмунча осонрок бўлади. Парламентар республикалар кенг раем бўлган Европа-да эса ҳукуматни парламент шакллантиради ва шу боис, хокимиятнинг ушбу иккала тармоғи бирлашиб кетиб, суд хокимиятидан устунликка эришади. Табиийки, бундай холатларда ҳокимият тармоқлари орасидаги мувозанат бирмунча бузилиши мумкин. АҚШда эса бундай мувозанат нафақат таъминланган, балки амалиётда суд ҳокимиятининг устуворлигини ҳам кузатиш мумкин. Ҳокимият тармоклари фаолиятига чуқурроқ назар ташлайдиган бўлсак, куйидаги холатнинг гувоҳи бўламиз: парламент хам, ҳукумат ҳам ўз таъсирини кенгайтиришга, мамлакат сиёсий тизимида устувор мавкега эга бўлишга интилади. Суд ҳокимияти эса ўзининг устуворлигини эмас, балки қонун устуворлигини таъминлаш ҳақида кайғуради. Бу фикрни мантикий давом эттирадиган бўлсак, суд

ҳокимиятининг ролини ошириш айни вақтда мамлакатда қонун устуворлигига эришиш ва демак, конституциявийликни таъминлаш шартидир. Суд ҳокимияти томонидан жорий қонунчиликнинг кон ституцняга мос келиш-келмаслигини назорат килиш алоҳида аҳамиятга эга. Суд органлари конституция вий қонунлар билан оддий қонунлар ўртасида ихтилофли ҳолатлар юзага келганида, ўз ваколати доирасида ҳукм чиқармоғи лозим. Бундай ҳолатларда конституциявий қонунчиликка устунлик берилиши шубҳасиздир. Шундай экан, суд ҳокимияти консти туциявий назорат тариқасида қонунчиликнинг конституцняга тўлалигича мувофик келишини таъминлашга ёрдам беради. Гарчи конституциявии қонунларнинг дахлсизлиги эъти- роф этилса-да, суд органларига конституцияга зид келувчи конуиларни бекор килиш имконияти берилмас экан, давлат- чиликнинг мустаҳкамлигига путур етади. Демак, жамиятда обрў-эътиборли ва мустақил судлов тизимини шаклланти- риш конституциявийликни таъминлашдаги муқим омилдир. Шунингдек, суд ҳокимиятига қонун чиқарувчи ва ижроия ҳокимиятининг фаолиятини қонунийлик нуқтаи назаридан назорат килиш, юридик жиҳатдан кучлирок копуний актга устуворлик бермоқлик учун турли хил ҳуқуқий нормаларни таккослаш, қонун ва маъмурий фармойишлар ўртасидаги ўзаро муносабат ҳамда устунликни белгилаш, миллий ва хорижий қонунчилик нормаларини киёслаш вазифалари нисбат берилади. Аслида, конституциявии назорат институтининг шакл-ланиши ва ривожланиши айнан суд органларининг дав-лат бошқарувида тутган ўрнига бевосита боғлик. Ҳаётий тажрибанинг кўрсатишича, Европанинг аксар давлатлари конституцияларида даставвал конституциявии назорат инсти- тутларини ривожлантиришга етарлича аҳамият берилмаган эди. Факатгина XX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб қон-ституцияларга тегишли ўзгартишлар киритилиб, Европа давлатларида конституциявии назорат механизми амал кила бошлади. Европа давлатларидан фарқли ўлароқ, Америка Қўшма Штатларида суд ҳокимияти томонидан конституци-он назорат ўрнатилиши масаласига аввалбошданок жиддий эътибор берилди.

Америка суд органлари конституциявии назорат институтининг муҳим элементига айлантирилди. Бу эса АҚШда суд ҳокимиятининг мустақиллигини кафолатлади, унинг сиё'сатгатаъсирини кучайтирди ва пировард натижада давлатчиликнинг барқарор ривожланишига ҳамда мамлакат равнакига хизмат килди. Конституциявийликни таъминлашнинг яна бир кафо- лати конституцияга ўзгартиришлар киритиш имконияти ва шартлари билан боғликдир. Бу мае ала ниҳоятда жиддий бўлиб, конституциявийликнинг амал килиши кўп жиҳатдан конституциянинг ўзгармасдан сакланишига боглик. Кон ституция баркарор юридик асосга эга бўлсагина, консти туциявии назорат ўрнатиш учун зарур шарт-шароитлар яратилади. Конституциянинг тез-тез ўзгартирилиши мам- лакатда қонунчилик тизимининг узлуксиз ва самарали амал килишига гўскинлик килади. Албатта, ижтимоий хаёт доимо ривожлаиишдаги динамик жараёндан иборат бўлганлиги боис, вазият такозосига кўра айрим ҳолларда конституцияга тегишли тузатишлар киритилади. Бирок, таъкидлаш жоиз-ки, конституцияни мавжуд ижтимоий-сиёсий воксликка канчалик тез ва осон мослаштириш мумкин бўлса, консти- туциявийлик ўрнатиш учун хам шунчалик кам асос колади. Демак, конституцияга ўзгартириш киритиш механизмлари ва шарт-шароитларини мураккаблаштириш тамойили консти - туциявийликни муҳофазаловчи сиссий кафолатлардандир. Шунинг учун мамлакатда конституциявийлик тамойилининг амал килишини текшириш шарт бўлганида конституцияни ўзгартириш механизмининг нечоғли мукаммаллигини эъти- борга олиш муҳимдир. Табиийки, икки палатали парламент тизимига ўтилиши муносабати билан Ўзбекистон Республикасининг Конститу- циясига ҳам айрим ўзгартишлар киритилади. Бир палатали парламент амал килаётганида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси жами депутатларининг камида учдан икки қисмидан иборат кўпчилиги томонидан қабул қилинган қонунлар билан Конституцияга ўзгартишлар киритиш мумкин бўлган бўлса, икки палатали парламент шароитида Конституцияга ўзгартишлар киритиш

масаласининг юкори палата - Сенатда хам кўриб чикилиши талаб эгилади. Фик- римизча, Конституцияга ўзгартишлар киритишнинг янги тартибини белгилашда парламентнинг куйи палатаси учун эски талаблар сақланиб колса-да, Сенатда вилоятдан вакил- ларнинг тўртдан уч қисмининг розилигини олиш мақсадга мувофик. Конституцияга ўзгартиш ва тузатишлар киритиш ҳақидаги таклифни Сенат кўллаб-куватламаган ҳолларда уни куйи палатада қайтадан кўриб чикиш тартиби ҳам Консти- туцияда мустахкамлаб кўйилиши лозим. Тан олиш зарурки, жамиятда қонун устуворлигига эри-гаиш, конституциявийликни таъминлаш, Конституцияда бслгилаб кўйилган меъёрларнинг кундалик ҳаётимизда ўз аксини топиши фақатгина давлатга ёхуд ҳукукни муҳофаза этувчи органларнииг фаолиятига боглик эмас. Бунинг учун фукаролар ўзларининг конституцион ҳукук ва эркинликлари- ни танишлари, фукаролик бурчларини билишлари, ҳуқуқий билимларга эга бўлишлари, ўз ҳақ-ҳукукларини талаб килиш ва уларни ҳимоялаш кўникмаларига эга бўлишлари зарур. Бошқача айтганда, фукаролар Конституция ва қонунларга амал қилиб яшашни ҳаёт тарзига айлантиришлари лозим. Ҳар бир фукаро ўз ҳукукларини ҳимоя килишда ва манфаат- ларини кондиришда Конституциядан, унинг демократии салоҳиятидан самарали фойдаланишни ўрганмоғи ксрак. Шундагина ҳуқукий билим, кўникма ва тажрибанинг уйғун- лашиб бориши асносида фукароларда юксак ҳуқуқий мада- ният шаклланади. Демак, фукароларнинг юксак ҳуқуқий ма- данияти хам мамлакатда конституциявийликни таъминлашга хизмат килади. Бугунги кунда мамлакатимизда ўрнатилган конститу-циявий тузумни янада мустахкамлаш энг долзарб масала ҳисобланади. Бунинг учуй, авваламбор, Конституция нор- маларида бслгиланган коидаларнинг ижросини таъминлаш механизмини мустахкамлаш муҳимдир. Конституцион норма- ларнинг сўзсиз бажарилиши Ўзбекистонда ҳуқуқий демокра тии давлат барпо этиш учун замин бўлиб хизмат килади. Пре- зидентимиз айтганидек, қонун

устуворлиги амалда ўрнатилган тақдирдагина адолат хукм суради. Қонун устуворлиги эса қонунлариинг қонуни бўлмиш Конституциянинг устувор- лигини шартлаб кўяди. Биз масаланинг бир тарафигагина эьтибор бера олдик, холос. Ўйлаймизки, Конституциямизнинг мохияти, хусусиятлари ва салохиятини ўрганиш мунтазам давом этаверади. Зеро, Ўзбекистон Республикаси Конститу- цияси хали канчадан-канча бунёдкорлик харакатларининг, эзгу мақсадларга йўналтирилган демократик ислохотларнинг, кучли фукаролик жамияти курилишининг ҳуқуқий пойдевори бўлиб хизмат килишига ишончимиз комил.

Тавсия этиладиган адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 2014. 2.Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Т.: Адолат, 2014. 3. Муаллифлар жамоаси. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. Т.: 2008. 4. Ўзбекистон Республикаси фуқарлик кодекси шарҳ: Профессионал шарҳлар. Т 2. / Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги. – Тошкент: Baktria press, 2013, - 768 б.

Похожие

Инсон ҳуқуқларига содиқликнинг амалий ифодаси

Ўлим ( Улим ) жазосининг бекор қилиниши – демократиянинг ўзига хослиги

Топшириқ шартномаси. Воситачилик шартномаси. Мол-мулкни ишончли бошқариш

Ҳуқуқий муносабатлар

Ҳуқуқий онг