Ҳуқуқ ҳаракати жараёни ва ҳуқуқни амалга ошириш шакллари - Юриспруденция - Рефераты

Ҳуқуқ ҳаракати жараёни ва ҳуқуқни амалга ошириш шакллари

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

143 KB

Ҳуқуқ ҳаракати жараёни ва ҳуқуқни амалга ошириш шакллари Режа: 1. Ҳуқуқни амалга ошириштушунчаси. 2. Ҳуқуқни амалга оширишшакллари ва усулларининг ўзига хос хусусиятлари. 3. Ҳуқуқий нормани қўллаш - ҳуқуқни тадбиқ этишнинг муҳим шакли сифатида. 4. Ҳуқуқий нормани қўллаш жараёни босқичлари. 5. Ҳуқуқни қўллаш актлари: тушунчаси, хусусияти ва турлари. 6. Ҳуқуқни қўллаш актларининг норматив-ҳуқуқий актлардан фарқлари.

Ҳуқуқни амалга ошириш тушунчаси Ҳуқуқ, ҳуқуқий нормалар инсонлар онгги ва иродасига таъсир этиб, уларни ҳуқуққа мос ҳаракат қилишга ундайди. Маълумки, кишиларнинг хулқ-атвори, хатти-ҳаракати ҳуқуқий тартибга солишнинг объекти бўлиб ҳисобланади. 1) Ҳуқуқий тартибга солишнинг дастлабки босқичи бўлиб, ҳуқуқий актнинг қабул қилиниши ҳисобланади. Ўқув адабиётида давлат томонидан ҳуқуқни амалга оширишнинг бошланғич босқичи сифатида қонун чиқариш фаолияти кўрсатилиб, бунда ҳуқуқий қонунлар қабул қилиниши, уларда ҳуқуқий қоидаларнинг шаклланиши ва мустаҳкамланиши назарда тутилади. 2) Ҳуқуқни амалга оширишнинг кейинги босқичи бўлиб, қонуности актларини қабул қилиш ҳисобланади. Бунда қонунда мустаҳкамланган ҳуқуқ конкретлаштирилади. 3) Бироқ, ҳуқуқий тартибга солишда энг муҳими - бу ҳуқуқ нормасида мустаҳкамланган умуммажбурий қоидани амалга ошириш ҳисобланади. Ҳуқуқ нормаларини амалга ошириш - бу ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқ нормаларини амалга ошириш бўйича хатти-ҳаракати, уларнинг субъектив ҳуқуқларини амалга ошириш, юридик мажбуриятларни бажариш бўйича амалий фаолиятидир. Бошқача қилиб айтганда, кишилар хатти-ҳаракатида ҳуқуқ нормасида умумий тарзда мустаҳкамланган талабларнинг ифода этилишидир. Шу боис ҳуқуқнинг амалга оширилиши, ҳуқуқда мустаҳкамланган қоиданинг рўёбга чиқиши - айнан ҳуқуқий тартибга солишнинг бевосита натижасидир, унинг конкрет ифодасидир. 2. Ҳуқуқни амалга ошириш шакллари ва усулларининг ўзига хос хусусиятлари. Ҳуқуқни амалга оширишнинг қуйидаги шакллари мавжуд: 1. ҳуқуқ нормаларига риоя этиш; 2. ҳуқуқ нормаларини ижро этиш;

3. ҳуқуқ нормаларидан фойдаланиш; 4. ҳуқуқ нормаларини қўллаш. Ҳуқуқ нормасига риоя этиш - бунда ҳуқуқ субъекти амалдаги ҳуқуқ билан ман этилган хатти-ҳаракат, қилмишни содир этишдан ўзини сақлайди. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексининг 140-моддасида «Ҳақорат қилиш» жинояти кўрсатилган, яъни жиноят-ҳуқуқий қонунчилик билан шундай ҳаракатни содир этиш жазо бериш таҳдиди остида жиноят деб тан олинган. Риоя қилиш орқали ман этувчи нормалар амалга оширилади. Ижро қилиш (бажариш) - ҳуқуқ субъекти томонидан ижобий характердаги юридик мажбуриятларни бажариш юзасидан фаол хатти-ҳаракатларни қилиш талаб этилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституцияда мустаҳкамланган солиқ тўлаш мажбурияти ҳар бир ҳуқуқ субъектидан белгиланган солиқларни ўз вақтида тўлаб боришни талаб этади. Демак, ҳуқуқ субъектлари ўзларига юклатилган позитив мажбуриятларни бажариш орқали ҳуқуқ нормасида мустаҳкамланган талабни ижро этадилар, ёки фуқаролар ўз конституциявий бурчларини адо этиш орқали ушбу конституциявий нормалар ижросини амалга оширадилар. Фойдаланиш - бу шаклда ҳуқуқ субъекти ўз ваколатларини амалга оширади, шу боис у ўз хоҳишига кўра ҳам фаол, ҳам суст ҳаракат қилиши мумкин. Масалан, муайян бир шахс маълум бир динга сиғиниши, бошқа шахс эса сиёсий партияга аъзо бўлиб кириши, учини шахс эса, сиёсий партияга аъзо ҳам эмас ҳамда бирон бир динга эътиқод ҳам этмаслиги мумкин. Ҳуқуқ нормасини қўллаш - бу ҳуқуқни амалга оширишнинг энг муҳим шакли бўлиб, унда ҳуқуқ нормалари конкрет ҳолатларга махсус ҳокимият ваколатига эга бўлган субъектлар томонидан тадбиқ этилади. Ҳуқуқ қўллаш - бу ваколатли субъектларнинг ҳуқуқ нормаси талабларини - умумий қоидаларни конкрет ҳолатга қўллаш орқали рўёбга чиқариш бўйича ҳокимона ташкилий фаолиятидир.

Ҳуқуқ нормаларини амалга ошириш -бу ҳуқуқ нормаларида мустаҳкамланган қоидаларни ҳуқуқ субъектларининг реал фаолиятида ифодалаш, ҳуқуқ нормаси талабларини шахснинг ҳуқуқий хулқига айлантиришдир. Шу ўринда бир ҳолатга эътиборни жалб этиш зарур. Баъзан ҳуқуқ нормаси ҳуқуқий муносабат вужудга келтирмай туриб ҳам амалга оширилиши мумкин. Масалан, ҳуқуқ орқали ман этилган ҳаракатларни содир этмаслик. Ҳуқуқий муносабатдан ташқарида - ҳуқуқларини амалга ошириш, юридик мажбуриятларни ижро этиш бўйича фаол ҳаракатлар қилиш шаклида ҳам амалга оширилиши мумкин. Бундан ҳаракатларнинг хусусияти яна шунда кўринадики, улар бевосита норматив акт мазмунидан келиб чиқади ва айни пайтда айтарли юридик аҳамиятга молик оқибатларга олиб келмайди, масалан, йўл ҳаркати қоидаларига риоя этиш, фуқароларнинг сўз эркинлигидан фойдаланиш ва б. Ҳуқуқий муносабатлар вужудга келиши, ўзгариши ва бекор қилинишига боғлиқ бўлган давлат органлари, ташкилотлар ва шахс фаолиятини икки турга бўлиш мумкин: 1. Ҳуқуқий ҳолати тенг бўлган, бир-бирига қарам бўлмаган ҳуқуқ субъектлари ўртасидаги ҳуқуқий муносабатлар: - фуқаролар ўртасида ва - ташкилотлар ўртасида - фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар; 2. Бир тараф махсус - ҳокимий ваколатга эга бўлган ҳуқуқий муносабатлар, жумладан - бу маъмурий-ҳуқуқий муносабатлардир. Қолган ҳолларда эса, ҳуқуқий муносабат компетентли органнинг ҳокимона фармойиши асосида вужудга келади. Бундай муносабат ташаббускори - ўша ваколатли орган ҳисобланади ва унинг эрки, қарори ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлади, масалан, суд ҳукми, ижтимоий таъминот бўлимининг нафақа тайинлаш тўғрисидаги қарори, корхона раҳбарининг ходимни мукофотлаш

тўғрисидаги буйруғи ва ҳ. Шу тариқа ҳуқуқ амалга оширилади ва бу шакл ҳуқуқни амалга оширишдеб аталади. Шундай қилиб, ҳуқуқни амалга ошириш бу давлат органи ёки давлат томонидан ваколат берилган бошқа органларнинг ҳокимий фаолияти бўлиб, улар ўзларининг махсус ваколатлари ёрдамида, ҳуқуқ нормаси асосида индивидуал аҳамиятга эга актларни қабул қилади ва шу тариқа у ёки бу конкрет масала ҳал этилади. Ҳуқуқни тадбиқ этишга зарурат - қачонки, муайян ҳуқуқий муносабат давлат ҳокимиятини ифодаловчи орган қарори билангина ёки давлат контроли зарур бўлган ҳолларда вужудга келиши мумкин. Масалан, никоҳдан ўтиш, нафақага чиқиш, мукофотлаш, маълум лавозимни эгаллаш - ваколатли орган қарори асосидагина мумкин бўлади. Ҳуқуқий нормани қўллаш - ҳуқуқни тадбиқ этишнинг муҳим шакли сифатида. Ҳуқуқни амалга ошириш жараёни, кўпинча, давлатнинг ва унинг органларининг иштирокисиз амалга оширилади. Давлат органлари ва фуқаролар, одатда, ўзаро келишилган ҳолда, ташқи мажбурловсиз ҳуқуқий муносабатга киришадилар. Ушбу муносабатлар доирасида ўз субъектив ҳуқуқларидан фойдаланадилар, юридик мажбуриятларини бажарадилар ва қонунда белгиланган ман этишларга риоя қиладилар. Айни пайтда, муайян бир ҳолатларда ҳуқуқий муносабатларга давлатнинг аралашуви тақозо этилади, давлатнинг аралашувисиз ҳуқуқни амалга ошириб бўлмайди. Бундай вазият қай ҳолатларда вужудга келиши тўғрисида, шу жойда, тўхтатиш зарур. Таъкидлаш жоизки, амалдаги қонунчиликнинг қатор нормаларида, унда белгиланган қоиданинг амалга ошиши учун, давлатнинг иштироки зарурлиги, олдиндан белгилаб қўйилган бўлади. Бундай нормалар сирасига, аввало,

жамиятда ишлаб чиқарилган моддий бойликларнинг давлат томонидан тақсимланиши масаласига доир нормаларни киритиш мумкин. Масалан, хизмат вазифаси билан боғлиқ ҳолда, мутахассисларга, жумладан судьяларга хизмат турар жойи бериш масаласи, албатта тегишли ҳокимият органи билан юқори суд органининг биргаликда муайян қарорга келишини тақозо этади. Ёинки, вақти-соати келиб пенсияга чиққан фуқарога нафақа тайинлаш - тегишли ижтимоий таъминот органининг қарори асосида амалга оширилади. Ҳудди шу тартибда, чет элда ишлаш истагини билдирган фуқаролар Меҳнат ва ижтимоий таъминот Вазирлигининг тегишли тузилмасининг қарори билан ишчи кучига талаб бўлган давлатга жўнатилади; ёки, оиланинг таркиби кенгайганлиги муносабати билан ер участкаси ажратиш ҳам тегишли давлат органининг аралашувисиз амалга ошмайди, албатта. Бундан ташқари, давлат механизми ичида кечадиган жараёнлар, жумладан давлат органлари ва мансабдор шахслар ўртасида кечадиган муносабатлар ҳокимий характерга эга бўлиб, улар ҳокимият-бўйсуниш муносабати тарзида амалга ошади ва бундай характердаги муносабатларнинг натижаси ҳам ҳуқуқий акт - қарорда ўзининг ифодасини топади. Бундай ҳуқуқ қўллаш актлари бошқарув соҳасида жуда кўплаб қабул қилинади, масалан, бирон-бир мансабдор шахсни ишга тайинлаш ёки ишдан олиш ҳақида, ёхуд, мансабдор шахсни бир лавозимдан иккинчисига ўтказиш ҳақида, бирон-бир ходимни мукофотлаш ҳақида ва шу каби масалалар бўйича қарорлар қабул қилинади. Давлатнинг (унинг тегишли ваколатли органи томонидан) бевосита иштироки талаб этиладиган ҳолатларнинг муҳим бир гуруҳи - ҳуқуқ субъектлари ўртасида ҳуқуқга доир низо вужудга келиши муносабати билан пайдо бўладиган муносабатлардир. Одатда, муносабат тарафлари, ҳуқуқ ва мажбуриятлар тўғрисида ўзаро бир келишувга келиша олмаган ҳолларда, тегишли ваколатли органга мурожаат қилишади. Масалан, юридик шахслар ҳуқуқлар ҳақидаги даъво билан хсудларига, эр-хотинлар оилавий низо юзасидан фуқаролик судларига мурожаат қилишади.

Айни пайтда, ижтимоий муносабатларга давлатнинг иштироки шунинг учун зарур бўладики, бунда ҳуқуқ нормалари бузилиб, жиноят ёки ножўя ҳаракат содир этилган бўлиб, бу учун тегишли жавобгарлик белгиланиши зарур бўлади. Бундай ҳолда ҳам, тегишли ваколатли орган, яъни суд ёки бошқа бир органнинг иштироки шарт ҳисобланади. Чунки жазони фақат қонунда белгиланган махсус органларгина, масалан, озодликдан маҳрум этиш жазосини фақат суд органигина тайинлаши мумкин. Таъкидлаш лозимки, ҳуқуқ қўллаш жараёнининг вужудга келиши сабаблари ва асослари ҳақида илмий адабиётда турлича ёндошувлар мавжуд. Профессор З.М. Исломов таъкидлаганларидек, ҳуқуқ қўллаш жараёнининг табиати ва хусусиятлари ҳақидаги масала илмий адабиётда мунозаралар ва тортишувлар натижасида шаклланган. Бу мунозараларнинг совет даври фанига бориб тақалади. Айниқса, ҳуқуқий нормаларни амалга ошириш ва ҳуқуқий тартибга солиш механизми масаласида катта тортишувлар бўлган. Профессор З.М.Исломовнинг кўрсатишича, ҳуқуқ қўллашнинг ҳокимий характерга эга бўлган фаолият эканлиги ва махсус субъектлар томонидан амалга оширилиши ҳақидаги қоидалар қатор йирик олимлар, жумладан Н.Г.Александров, С.С.Алексеев, В.М.Горшнев, И.Я. Дюрягин, В.В.Лазарев, П.Е. Недбайло, А.С.Пиголкин, М.Ф.Орзих, П.М.Рабинович, А.Х.Саидов, М.М.Файзиев, Ю.А.Тихомиров, Ш.З. Ўразаев, Л.С.Явич каби олимларнинг ишларида ўзининг ифодасини топган. В.В.Лазарев эса, ўз навбатида таъкидлаб кўрсатадики, ҳуқуқ қўллаш жараёнининг давлат-ҳокимий характерга эга эканлигини эътироф этмаслик, юридик фаннинг ҳозирги пайтдаги тараққиёти эришган марралардан орқага қайтишни англатиши мумкин, ҳуқуқни амалга оширишнинг турли-туман шакллари ҳақидаги тасаввурларимизни торайтириши мумкин, ва шу тариқа ҳуқуқни амалга оширишни фақат ҳуқуқга риоя этиш ва ҳуқуқ қўллаш билан чегаралаб қўйиши мумкин. Оқибатда эса, давлат органларининг махсус ҳокимий фаолиятини ва ташкилотлар ҳамда фуқароларнинг ҳуқуқни ижро этиш

ва ундан фойдаланиш борасидаги фаол фаолиятини аралаштириб юбориш мумкин 1 . Яна бир россиялик йирик олим В.А.Юсупов ўзининг «Правоприменительная деятельность органов управления.» (М.Юрид лит. 1979. С.19)» китобида, ўринли таъкидлашича, айнан ҳокимий характерга эгалик бошқарув муносабати субъектлари ҳаракатига уйғунлик бахшида этади, яъни ҳокимийлик сифати орқали ҳуқуқ қўллаш актлари мажбурий характерга эга бўлади ва давлатнинг барча воситалари орқали таъминланади: ишонтириш ва рағбатлантириш, моддий, молиявий ҳамда мажбурлов воситалари 2 . Айтиш керакки, биз юқорида юридик фан яқин тарихидаги мунозараларга бир назар ташладик. Бироқ, ҳозирги кунда ҳам, илмий адабиётларда, дарсликларда, ўқув қўлланмаларда ҳуқуқ қўллаш жараёни ва унинг табиати, ҳуқуқни амалга оширишнинг шакллари масаласида ҳамон турли фикрлар мавжудлигини кўриш мумкин. Ҳозирги кунда эса, гарчи, уларнинг барчаси, асосий масалада, яъни бу жараён, албатта, давлатнинг тегишли органи аралашишини, иштирокини талаб этишини эътироф этишади. Шу муносабат билан, россиялик ҳуқуқшунос олим В.Н. Протасовнинг қарашлари эътиборга лойиқ. Мазкур олимнинг таъкидлашича, ҳуқуқ нормаси давлат органининг ҳокимий таъсирисиз - ёрдамисиз амалга оширилиши мумкин бўлмаган ҳолларда ҳуқуқни қўллашга эҳтиёж туғилади. Юқорида қайд этилган олимнинг ёзишича, қуйидаги ҳолларда ҳуқуқ қўллашга зарур бўлади: юридик аҳамиятга молик ҳолатларни расмий тартибда белгилаш зарурати асосида, бундай ҳолатга мисол қилиб, шахсни бедарак йўқолган ёки вафот этган деб топиш, шунингдек, фуқарони бедарак йўқолган деб топиш ҳақидаги қарорнинг бекор қилиниши, ҳамда вафот этган деб эълон қилинган фуқаро қайтиб келишининг оқибатлари ҳолатларини кўрсатиш мумкин. (Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 33,34,36,37 моддалари); амалдаги қонунчиликдаги

ҳуқуқ нормасининг диспозициясида мустаҳкамланган қоида, давлат органининг иштирокисиз амалга оша олмайдиган ҳолларда, масалан, никоҳдан ўтиш, пенсияга чиқиш ва шу кабилар. Ҳуқуқ нормасидаги санкцияни амалга ошириш керак бўлганда, масалан, содир этган жинояти жазо тайинлаш. Таъкидлаш керакки, ҳуқуқ қўллаш жараёнининг белгилари борасида ҳам олимлар ўртасида турлича ёндошув мавжуд. Масалан, профессор Леушин В.И. ҳуқуқ қўллаш жараёнининг қуйидаги белгиларини ажратади: 1. давлат ҳокимий функцияга эга бўлган давлат органлари ёки мансабдор шахслари томонидан амалга оширилади; 1. Индивидуал характерга эга бўлади; 2. Конкрет ҳуқуқий оқибатларни - субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятларни ҳамда жавобгарликни белгилашга йўналтирилган; 3. қонунда белгиланган тартибдаги процессуал шаклларда амалга оширилади; 4. ҳуқуқ қўллаш жараёни бевосита индивидиуал юридик қарор қабул қилиш билан якунланади. 2 Шу муносабат билан, илмий –ўқув адабиётида ҳуқуқ қўллаш жараёнига берилган таърифларга қиёсий ҳуқуқий ёндошиш мақсадга мувофиқ, бизнингча. Дастлаб, профессор З.М.Исломовнинг таърифини келтирамиз: Ҳуқуқ қўллаш - бу ваколатли давлат органларининг ҳуқуқ субъектларига тегишли бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятларини амалга оширишига ёрдам бериш ҳамда мазкур жараён устидан назорат олиб бориш мақсадида амалга оширадиган ҳокимий- ташкилий фаолиятидир 1 . Профессор В.И. Леушиннинг таърифича, ҳуқуқ қўллаш - бу компетентли органлар ва шахсларнинг юридик фактлар ва конкрет ҳуқуқий нормалар асосида юридик ишни ҳал этиш бўйича индивидуал характердаги қарорни тайёрлаш ва қабул қилиш бўйича ҳокимий фаолиятидир. 2

В.Н.Протасовнинг таърифича, ҳуқуқ қўллаш бу- компетентли субъектлар томонидан қонунда белгиланган процессуал шаклларда амалга ошириладиган ва индивидуал конкрет-юридик қарор чиқариш йўли билан ҳуқуқий нормаларнинг амалга ошишига ёрдам берадиган давлат-ҳокимий фаолиятдир. Шундай қилиб, ҳуқуқ қўллаш жараёни, бу - қонунда белгиланган процессуал тартибда, тегишли ваколатга эга бўлган давлат органлари ва мансабдор шахслар томонидан, ҳуқуқ нормасини ҳаётий ҳолат ва вазиятларга қўллаш йўли билан муайян юридик аҳамиятга молик масалани ҳал этишга қаратилган давлат фаолиятидир. Ҳуқуқий нормани қўллаш жараёни босқичлари Ҳуқуқ қўллаш жараёни мураккаб жараён бўлиб, бунда давлат норматив- ҳуқуқий актни чиқарганидан кейин яна бир бора ҳуқуқий тартибга солиш жараёнига ҳокимий тусда қўшилади. Чунки, юридик норма давлат органининг аралашувисиз, ёрдамисиз амалга оша олмайди. Ҳуқуқни қўллаш жараёни босқичли жараён ҳисобланади. Кўрсатиб ўтиш керакки, илмий адабиётда, хусусан, давлат ва ҳуқуқ назарияси фанида ҳуқуқни қўллашнинг жараёнлари ҳақида, гарчи турлича ёндошувлар мавжуд бўлса-да, бироқ, кўпчилик олимлар бу масалада моҳиятан бир-бирига яқин нуқтаи-назардан бу масалани талқин этадилар. Юқорида қайд этилганидек, ҳуқуқни қўллаш жараёни қатор босқичларга бўлинади. Ҳуқуқни қўллаш жараёнининг босқичлари ҳақида гап кетганда, аввало, умуман босқич тушунчасининг ўзига ҳам бир эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ. Босқич - бирон-бир жараённинг таркибий қисми бўлиб, у муайян бир оралик вазифага ва шу боис нисбатан мустақилликка ва якунийлик тусига эга бўлади. Илмий адабиётда ҳуқуқни қўллаш жараёнининг асосий босқичлари сифатида; 1. Ҳал этилиши керак бўлган ишнинг фактик жиҳатларини аниқлаш,

белгилаб олиш. 2. Ишнинг юридик асосини шакллантириш. 3. Ишни мазмунан ҳал этиш. Айтиш керакки, ушбу тасниф илмий адабиётда кўп олимлар томонидан келтирилади. Қўшимча сифатида шуни айтиш мумкин, ҳуқуқ қўллаш актини давлат томонидан, айрим ҳолларда мажбурий бажартириш, ҳуқуқни қўллашнинг яна бир босқичи сифатида ҳам эътироф этилади. Юқоридаги таснифнинг мазмунидан кўриниб турибдики, ишнинг фактик ҳолатини аниқлаш ва унга мос келадиган юридик асосни шакллантириш бу ишни моҳиятан ҳал этишга бўлган тайёргарлик босқичлари ҳисобланади. 1.Ҳуқуқни қўллаш жараёнининг биринчи босқичи бўлиб, ҳал этилиши лозим бўлган ишнинг фактик жиҳатларини аниқлаш ҳисобланади. Бу босқичда бевосита ишга дахлдор юридик аҳамиятга молик фактлар, далиллар йиғилади, тўпланади. Маслан, Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг учинчи бўлими «Далиллар ва исбот қилиниши лозим бўлган ҳолатлар» деб, номланиб, унда далиллар тушунчаси, исбот қилишнинг умумий шартлари, гумон қилинувчи ва айбланувчини сўроқ қилиш, гувоҳ ва жабрланувчини сўроқ қилиш, юзлаштириш, таниб олиш учун кўрсатиш, кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш, кўздан кечириш, гувоҳлантириш, мурдани эксгумация қилиш, эксперимент, олиб қўйиш ва тинтув, телефон ва бошқа сўзлашув қурилмалари орқали олиб бориладиган сўзлашувларни эшитиб туриш, экспертиза, экспертиза текширувлари учун намуналар олиш, нарсалар ва ҳужжатларни тақдим қилиш, нарса ва ҳужжатларни ашёвий ва ёзма далил сифатида ишга қўшиб қўйиш каби ҳолатларнинг процессуал жиҳатлари мустаҳкамлаб қўйилган. Мазкур ЖПКнинг далиллар тушунчаси берилган бўлиб, унга кўра, «Ижтимоий хавфли қилмишнинг юз берган-бермаганлигигини, шу қилмишни

содир этган шахснинг айбли-айбсизлигини ва ишни тўғри ҳал қилиш учун аҳамиятга молик бошқа ҳолатларни суриштирувчининг, терговчининг ва суднинг қонунда белгиланган тартибда аниқлашига асос бўладиган ҳар қандай ҳақиқий маълумотлар жиноят иши бўйича далил ҳисобланади» 1 . Далиллар бўлиши мумкин бўлган ҳар қандай маълумот, нарса, кўрсатмалар ва бошқалар ушбу босқичга бевосита алоқадордир. Ишнинг фактик ҳолатлари, кўпинча, вақт жиҳатидан ўтиб кетган бўлади, шу боис содир бўлган воқеа ва ҳолатларни исботловчи ҳужжатлаштирилган, расмийлаштирилган моддий ва номоддий излар орқали исботланади, масалан, гувоҳларнинг кўрсатувлари, эксперт хулосаси, жиноят содир этилган жойни кўздан кечириш баённомаси ва шу кабилар. Бу ҳужжатлар юридик ишнинг асосий материаллари ҳисобланади ва юридик аҳамиятга молик вазиятни ўзида ифодалайди. Далиларни йиғишнинг қийинлиги, мураккаблиги юридик ишнинг турига, хусусиятига боғлиқ. Масалан, бирон-бир фуқаро пенсияга чиқмоқчи бўлса, у асосан тегишли ҳужжатларни расмийлаштириб, ижтимоий таъминот органига тақдим этади ва шу аснода унга пенсия таъминлаш масаласи ҳал этилади. Масалан пенсияга даъвогар шахс пенсия ёшига етганлигини, қонун талаб қилган иш стажига эга эканлигини, маошининг миқдорини кўрсатувчи ҳужжатларни тақдим этади. Юридик аҳамиятга эга бўлган ишни исботлаш вазифасининг ҳам маълум бир доираси бор, албатта. Шу муносабат билан, илмий адабиётда далиларга нисбатан айрим талаблар қўйилади: А). Дахлдорлик талаби- бунинг маъноси шуки, иш юзасидан фақат ишга оид бўлган, ишнинг чинакам фактик ҳолатлари ҳисобланган ҳамда иш бўйича объектив ҳақиқатнинг ўрнатилишига олиб келадиган далилар қабул қилинади ва таҳлилга тортилади.

Ўзбекистон Республикаси Хўжалик-процессуал Кодексининг 59-моддасига биноан, «Хўжалик суди кўрилаётган ишга дахлдор бўлган далилларнигина қабул қилади». Б) Йўл қўйиш талаби - бунда исботлаш жараёнида, фақат қонунда белгилаб қўйилган исботлаш воситаларигина қўлланилади. Маълумотини қаердан олганлигини кўрсата олмаган гувоҳнинг кўрсатувлари далил бўла олмайди. Ўзбекстон Республикаси Хўжалик -процессуал кодексининг 70- моддаси 2-бандида кўрсатилганидек, «Агар гувоҳ ўзи билган маълумотларнинг манбаини кўрсатиб бера олмаса, у хабар қилган маълумотлар далил ҳисобланмайди». в) Тўлиқлик талаби- бунда ишнинг моҳиятан адолатли ҳал этилиши ва объектив ҳақиқатнинг ўрнатилиши учун зарур бўлган барча далиларни тўплашга ўз фаолиятини қаратади. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик- процессуал Кодексининг 57-моддасида мустаҳкамланганидек, «Суд қандай ҳолатлар иш учун аҳамиятга эга эканлигини, уларни тарафлардан қайси бири исботлаши кераклигини аниқлайди, ҳатто тарафлар бу ҳолатларни далил қилиб келтирмаган бўлсалар ҳам, уларни муҳокамага қўяди». 2.Ҳуқуқни қўллаш жараёнининг иккинчи босқичи бўлган - ишнинг юридик асосини шакллантириш, яъни тўпланган фактик ҳолатларга, далилларга баҳо бериш ҳам мураккаб ва масъул жараён ҳисобланади. Бунда энг муҳим вазифа-айнан мана шу юридик вазиятга жуда мос келадиган ҳуқуқий нормани топиб, юридик тавсифлаш ҳисобланади. Бу масалада пайдо бўлиши мумкин бўлган ҳолатлардан энг кўп учрайдигани шундай ҳолки, бунда гипотезада кўрсатилган ҳолатлар мавжуд, бироқ ушбу норманинг диспозицияси жудаям ҳолатларга монанд келавермайди. Шу боис, ишнинг ҳолатларини чуқур таҳлил этиш талаб этилади. Кўпинча тергов амалиётида ҳолатларни гипотезага мослашга уриниш ҳоллари мавжуд ва бу кейинчалик судда юридик тавсифнинг ўзгаришига олиб келади.

Айниқса, хўжалик судлари жуда катта қонун ости актлари билан ишлашларига тўғри келади, ўз навбатида қонун ости актлари тез-тез ўзгариб туради, шу боис бу ҳолатда жуда синчиклаб ҳуқуқий асосни ўрганиш талаб этилади. 3. Ҳуқуқни қўллаш жараёнининг учинчи босқичи - юридик аҳамиятли иш юзасидан қарор қабул қилиш ҳисобланади. Бундай қарорнинг мазмуни ишнинг фактик ҳолатларига боғлиқ ҳолда белгиланади. Иш юзасидан қарор чиқаришнинг икки жиҳати мавжуд: а) қарор қабул қилиш - ақлий фаолият бўлиб, у йиғилган далилларни баҳолаш ва узил-кесил юридик тавсифлашда ифодаланади.натижада юридик ишдаги тарафлар учун юридик аҳамиятга молик субъектив ҳуқуқ ёки мажбуриятлар вужудга келади. б) ишнинг ҳал этилиши ифодаси бўлиб, юридик аҳамиятли ҳужжат - ҳуқуқ қўллаш акти ҳисобланади ва унда юқоридаги юридик ишни ҳал этиш бўйича амалга оширилган ақлий фаолият натижаси, томонлар учун вужудга келган юридик оқибатлар ўзининг ифодасини топади. Ҳуқуқ қўллаш актлари ҳуқуқий тартибга солиш механизмида катта роль ўйнайди. Ҳуқуқни қўллаш актлари: тушунчаси, хусусияти ва турлари Ҳуқуқни амалга ошириш кўп ҳолларда давлат ва унинг органларининг қатнашувисиз ҳам содир бўлади. Бунда фуқаролар, турли ташкилотлар ўзаро келишув асосида ҳуқуқий муносабатга киришадилар, ва шу муносабатлар доирасида субъектив ҳуқуқларидан фойдаланадилар, зиммаларидаги мажбуриятларини бажарадилар. Ҳуқуқ қўллаш жараёни эса ҳуқуқни амалга оширишнинг охирги, ҳал қилувчи босқичи ҳисобланади. Юридик адабиётда ҳуқуқ қўллаш жараёнини ҳуқуқни амалга оширишнинг алоҳида шакли деб тавсифлаш ҳам кенг тарқалган.

Ҳуқуқ қўллаш жараёнининг хусусияти шундаки, ҳуқуқни амалга оширишнинг бу шаклида давлат органларининг аралашувисиз ҳуқуқ нормасини амалга ошириб бўлмайди, яъни давлатнинг ҳокимий амри зарур бўлади. Ҳуқуқ қўллашга эҳтиёж шунда туғиладики, қачонки, юридик аҳамиятга молик ҳолатларни расмий жиҳатдан белгилаш зарурати пайдо бўлса, масалан, фарзанд туғилишини қайд этиш, исмни ўзгартириш, фуқарони вафот этган деб топиш каби ҳолатлар. Бундан ташқари, кўпинча, муайян ҳуқуқ нормасида белгиланган ҳолатнинг амалга ошиши учун давлатнинг, яъни унинг махсус ваколатли органининг индивидуал ҳокимий амри керак бўлади, хусусан никоҳга кириш, нафақага чиқиш каби ҳолатлар. Ҳуқуқ қўллашга эҳтиёж, яна ҳуқуқ нормасида белгиланган санкцияни амалга оширишда вужудга келади, жумладан, суд ҳукми, зарарни ундириш ҳақидаги қарор ва бошқалар. Юқоридагиларга асосланиб, ҳуқуқ қўллаш жараёнининг қатор, ўзига хос белгиларини ажратиш мумкин: ҳуқуқ қўллаш махсус ваколатли давлат органи ёки мансабдор шахс томонидан амалга оширилади; - давлат-ҳуқуқий характерга эга бўлади; - алоҳида индивидга қаратилиб, конкрет ҳуқуқий оқибатни вужудга келтиришга йўналтирилади; - муайян босқичлардан иборат бўлиб, қонунда белгиланган тартиб ва шаклда амалга оширилади; - индивидуал юридик акт қабул қилиш билан якунланади.; Ҳуқуқ қўллаш жараёнининг юқорида қайд этилган белгилари асосида, унга қуйидагича таъриф бериш мумкин: Ҳуқуқ қўллаш - бу махсус ваколатга эга бўлган тегишли давлат органлари ва мансабдор шахсларнинг ҳуқуқ нормаларини амалга ошириш мақсадида муайян тартиб ва шаклда олиб бориладиган, давлат-ҳокимий

характерга эга бўлган ва индивидуал юридик акт қабул қилиш билан якунланадиган фаолиятидир. Ҳуқуқ қўллаш жараёнининг натижаси бўлиб ҳуқуқ қўллаш акти ҳисобланади. Ҳуқуқ қўллаш акти - бу ваколатли давлат органи ёки мансабдор шахснинг конкрет ҳолатга тегишли ҳуқуқ нормасини қўллаш бўйича алоҳида ҳуқуқ субъектига қаратилган ва ўзида индивидуал давлат ҳокимий амрни ифодалаган расмий ҳужжатдир. Ҳуқуқ қўллаш акти қатор хусусиятларга эга. Юқоридаги таърифлардан ҳам кўриниб турибдики, ҳуқуқ қўллаш актини ҳар қандай субъект эмас, балки қонунда белгилаб қўйилган ва махсус ваколатга эга бўлган давлат органлари ва мансабдор шахсларгина амалга оширади. Масалан, Ўзбекистон республикаси Оила Кодексининг 13 моддасида мустаҳкамланганидек, «Никоҳ фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органларида тузилади. Диний расм-русумларга биноан тузилган никоҳ ҳуқуқий аҳамиятга эга эмас. Никоҳ тузиш фуқаролик ҳолати далолатномаларини давлат рўйхатидан ўтказиш учун белгиланган тартибда амалга оширилади» 1 . Умумий қоидадан истисно тариқасида фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органига берилган айрим давлат функцияларини амалга ошириш учун бу органлар муайян ваколатларга ва ҳуқуқ қўллаш акти чиқариш ҳуқуқига эга эканлигини кўрсатиб ўтиш керак, хусусан улар айрим нотариал ҳаракатларни амалга оширадилар. Бундан ташқари, ҳуқуқ қўллаш актлари аниқ, конкрет ҳуқуқ субъектига қаратилган, йўналтирилган бўлади, ҳолбуки норматив ҳуқуқий актлар эса кўпчиликка қаратилган бўлади. Масалан, суднинг зарарни қоплаш бўйича чиқарилган ҳал қилув қарорининг адресати аниқ ҳуқуқ субъекти бўлади. Ҳуқуқ қўллаш актлари ҳуқуқ нормаларида мустаҳкамланган қоидаларни конкрет ҳолатга, вазиятга қўллаш демакдир. Бунда конкрет ҳуқуқ

субъектининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари конкретлаштирилади, ёки ҳуқуқ субъектининг жавобгарлик даражаси доираси белгиланади. Юқоридагиларга асосланиб, айрим назарий хулосаларни шакллантириш мумкин: Ҳуқуқ қўллаш - ҳуқуқни амалга оширишнинг алоҳида шакли бўлиб, унга эҳтиёж юридик норма давлатнинг ҳокимий аралашувисиз ҳал бўлмайдиган ҳолатларда вужудга келади; Истисно тариқасида ҳуқуқ қўллаш субъектлари сифатида жамоат ташкилоти ва ўзини-ўзи бошқариш органи чиқиши мумкин; Ҳуқуқ қўллаш жараёнида бевосита ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқ ва манфаатлари ҳал этилиши боис, бу жараён, умуман ҳуқуқий тартибга солиш механизмида алоҳида масъул ўрин тутади; Позитив ҳуқуқ қўллаш бевосита фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари билан боғлиқлиги боис, масхус ваколатли органлардан юқори ҳуқуқий маданият ва инсоний эътибор талаб этилади. Ҳуқуқни қўллаш актларининг норматив-ҳуқуқий актлардан фарқлари Ҳуқуқ қўллаш актлари юридик актлар ичида энг кенг тарқалгани ҳисобланади. Чунки, кундалик ҳаётда турли хил юридик аҳамиятга молик масалалар юзасидан ҳуқуқ қўллаш актлари қабул қилинади. Ҳуқуқ қўллаш актлари, умуман ҳуқуқни қўллаш жараёнининг мантиқий юридик натижаси сифатида, тегишли давлат органлари ва мансабдор шахслар томонидан аниқ бир юридик аҳамиятга молик масалани ҳал этиш юзасидан қабул қилинади. Дарҳақиқат, инсонлар кўплаб ҳаётий масалалар бўйича тегишли субъектларга - давлат органлари, мансабдор шахсларга мурожаат этадилар, улар эса ўз навбатида бу масалани ҳал этиб, тегишли қарорга келадилар.

Ҳуқуқ қўллаш актлари жуда кўп ва кенг масалалар бўйича қабул қилинади. Фарзанд туғилгани, кимнингдир вафот этганлиги, пенсия таъминоти, никоҳдан ўтиш, хусусий тадбиркорлик билан шуғулланиш, ер участкаси олиш, уй алмаштириш каби минглаб ҳолатларда фуқаролар тегишли орган ва тузилмаларга мурожаат этадилар. Юқоридаги рўйхатдан кўриниб турибдики, бу масалаларнинг ҳал этилиши - махсус субъектларнинг, яъни давлат органи ёки мансабдор шахснинг ваколатли тарзда иштирокини, қарорини тақозо этади. Ваҳоланки, тегишли туман ижтимоий таъминот бўлимининг махсус қарорисиз фуқаро пенсия таъминотини ола олмайди ёки тегишли ФХДЁ органининг қарорисиз тузилган никоҳ ҳақиқий ҳисобланмайди, ёхуд, ҳадя этилган кўчмас мулк тегишли тартибда нотариусдан тасдиқланмаса, у ҳуқуқий оқибат вужудга келтирмайди ва ҳоказо. Таъкидлаб ўтиш керакки, илмий адабиётда ҳуқуқ қўллаш актининг тушунчаси масаласида анча умумийлик бўлса-да, бироқ унга таъриф беришда турли ёндошувлар мавжуд. Масалан, проф. З.Исломов унга шундай таъриф беради: «Ҳуқуқ қўллаш акти - бу компетентли субъект томонидан конкрет юридик иш юзасидан субъектив ҳуқуқ ёки юридик мажбурият бор ёки йўқлигини аниқлаш ҳамда тегишли ҳуқуқ нормаларини норматив амалга ошириш учун уларнинг доирасини белгилаш мақсадида қабул қилинадиган давлат- ҳокимий, индивидуал- аниқ актдир. Россиялик ҳуқуқшунос олим, профессор В.И.Леушиннинг таърифича, «ҳуқуқ қўллаш акти -бу компетентли давлат органи ёки мансабдор шахснинг юридик фактлар ва ҳуқуқ нормаси асосида чиқарадиган, конкрет шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларни ёки юридик жавобгарлиги доирасини белгилайдиган ҳуқуқий актидир». Кўрсатиш керакки, ҳуқуқ қўллаш актлари, умуман ҳуқуқий актларнинг бир кўриниши бўлиб, у ҳуқуқ қўллаш жараёни натижасида юзага келади. Илмий адабиётлардан маълумки, ҳуқуқ қўллаш жараёни ўз ичига уч босқични олади: ишга доир муҳим ҳолатларни, фактларни аниқлаш, белгилаш; ишнинг ҳуқуқий

асосини аниқлаштириб олиш; ишни ҳал этиш. Масалан, содир этилган жиноят бўйича ҳуқуқ қўлловчи-терговчи дастлаб ишга доир барча фактларни, ашёвий далилларни тўплайди, уларни расмийлаштиради, ҳолатларни аниқлайди, шундан кейин бу хатти-ҳаракат (ёки ҳаракатсизлик) қандай ҳуқуқ нормасига тушишини, хусусан Жиноят Кодексининг қайси моддаси, қайси бандига мос эканлигини аниқлайди, шундан сўнгггина бу хатти-ҳаракатни (ёки ҳаракатсизликни) квалификация (тавсифлайди) қилади. Жиноят кодексининг тегишли моддаси ва тегишли банди билан квалификация қилиниб, жиноят иши қўзғатилиши - ҳуқуқ қўллашнинг бир шаклидир. Ҳуқуқ қўллаш актлари фуқароларнинг кундалик ҳаётида катта аҳамиятга эга эканлиги аниқ. Шу боис, ҳуқуқ қўллаш актининг ҳуқуқий табиати ва унинг норматив-ҳуқуқий актлардан фарқи масаласи ҳам илмий, ҳам назарий қизиқиш уйғотиши табиийдир. Норматив-ҳуқуқий актни махсус ваколатли давлат органи ёки мансабдор шахс томонидан ижтимоий ҳаётнинг муҳим масалалари бўйича амалдаги қонунчиликда белгиланган тартибда ва берилган ваколатлар доирасида қабул қилинадиган ҳамда ўзида умуммажбурий қоидаларни ифодалайдиган хатти- ҳаракат (ёки ҳаракатсизлик) қоидалари йиғиндиси сифатида тавсифлаш мумкин. Норматив- ҳуқуқий актлар ҳам юридик актлар ҳисобланиб, улар ҳуқуқ қўллаш актлари билан умумий жиҳатларга ҳам эга. Жумладан, иккаласи ҳам ёзма шаклдаги ҳужжатлардир (масалан, қонун ҳам, ижтимоий таъминот бўлимининг пенсия тайинлаш тўғрисидаги қарори ҳам бирдек ёзма шаклда амалга оширилади), иккаласи ҳам давлат томонидан, унинг тегишли органлари орқали қабул қилинади, (масалан, жиноятчига нисбатан чиқарилган ҳукм Ўзбекистон Республикаси номидан тегишли суд томонидан чиқарилади); норматив ҳуқуқий акт ҳам, ҳуқуқ қўллаш акти ҳам юридик оқибат вужудга келтиради (масалан, янги қонун қабул қилиниши давлат билан ҳуқуқ субъектлари ўртасида янги ҳуқуқий муносабатларни вужудга келтиради, худди шунингдек, тегишли ФХДЁ органида рўйхатга олинган никоҳ

никоҳланганлар учун қатор юридик оқибатларни вужудга келтиради) ва ҳоказо. Айни пайтда ҳуқуқ қўллаш актлари норматив ҳуқуқий актлардан айрим жиҳатлари билан фарқланади. 1) Ҳуқуқ қўллаш актлари норматив актлардан фарқ қилган ҳолда, ўзида умумий қоида эмас, балки индивидуал аниқ бир қоида, амрни ифодалайди, масалан, «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги қонун» ўзида айтарли барча ҳуқуқ субъектларига дахлдор қоидаларни ифодаласа, ҳуқуқ қўллаш акти эса ўзида аниқ бир юридик аҳамиятга молик қарорни, хусусан, муайян бир фуқарога ер участкаси ажратиш тўғрисида, ёки маълум бир шахсни мукофотлаш ҳақидаги қарорни ифодалаши мумкин. 2) Норматив - ҳуқуқий актлардан ҳуқуқ қўллаш актлари яна бир жиҳати - ижро этилиши хусусиятига кўра ҳам фарқ қилади. Норматив-ҳуқуқий акт (қонун, Фармон, ҳукумат қарори) нинг ҳаракат вақти муддати, мабодо унинг ўзида аниқ кўрсатилмаган бўлса, номуайян муддатда амал қилади, масалан, қонуннинг вақт давомидаги ҳаракати унинг ўрнига айнан шу муносабатларни тартибга соладиган янги қонун қабул қилинганга қадар давом этиши мумкин. Қисқаси норматив-ҳуқу қий актларнинг ҳаракати номуайян муддатга мўлжалланган. Ҳуқуқ қўллаш актларининг ҳаракат муддати бир марталик характерга эга, яъни ижро этилиши билан уларнинг ҳаракати тўхтайди. Масалан, фуқарога ер участкаси ажратиш тўғрисидаги қарор, суд ҳукми, никоҳдан ўтиш, ишга қабул қилиш ёки меҳнат шартномасини бекор қилиш ҳақидаги ҳуқуқ қўллаш актлари ижро этилиши ёки амалга оширилиши билан ўз ҳаракатини тўхтатади. 3) Ҳуқуқ қўллаш актлари норматив-ҳуқуқий актлар асосида қабул қилиниб, ундаги ҳуқуқ нормаларини ҳар бир якка ҳолатга нисбатан аниқлаштиради. 4) Норматив-ҳуқуқий акт ҳуқуқнинг асосий манбаларидан ҳисобланса,

ҳуқуқ қўллаш акти бундай хусусиятга эга эмас - у ҳуқуқ манбаси ҳисобланмайди, чунки янги умумий қоида яратмайди. Балки у ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келиши, ўзгариши ва бекор қилиниши учун юридик факт- асос бўлиб хизмат қилади. Шундай қилиб, ҳуқуқнинг жамиятда тутган ўрни, ижтимоий қиймати оқибат натижада ҳуқуқ қўллаш актларида ўзининг ифодасини топади, яъни юридик мазмундаги ҳолатларга конкрет ҳуқуқ нормаси тадбиқ этилиши орқали юридик масала ҳал этилади ва шу тариқа ҳуқуқнинг пировард мақсади - ижтимоий муносабатларни тартибга солиш орқали жамиятда барқарорлик ва адолат ўрнатиш қарор топади. Ҳуқуқ қўллаш жараёнида айрим ижтимоий муносабатлар ҳуқуқ билан тартибга солинмаганлиги маълум бўлиб қолади. Бу ҳолат «ҳуқуқдаги бўш жойлар» деб аталади. Ҳуқуқдаги бўш жойлар икки хил, яъни дастлабки ва кейинги бўш жойларга бўлинади: Дастлабки бўш жой шунда пайдо бўладики, бунда ҳуқуқий тартибга солиниши керак бўлган муносабатлар бор, биролқ қонун чиқарувчи уларни эътибордан четда қолдирган, норматив-ҳуқуқий акт қоидаси таъсирига тортмаган. Ҳуқуқдаги кейинги «бўш жой» да эса, ижтимоий муносабатларнинг ривожи натижасида янги муносабатлар пайдо бўлган, бироқ ҳали тартибга солинмаган, бироқ албатта тартибга солинадиган муносабатлар доир бўлади. Қонун чиқарувчи ҳуқуқдаги бўш жойларни имкон борича тўлдиришга ҳаракат қилади. Бироқ, ҳар қандай тизимда маълум даражада бўш жойлар сақланиб қолади. Бўш жойлар қонун ва ҳуқуқ аналогияси (ўхшашлиги) орқали тўлдирилади. Қонун аналогиясида, тартибга солинмаган муносабат ўхшаш нормани тартибга соладиган норма билан тартибга солинади.

Агарда, ўхшаш норма ҳам бўлмаса, бу ҳолда ҳуқуқ аналогияси қўлланилади, бунда ҳуқуқнинг умумий принципларига асосланиб муносабат тартибга солинади. Илмий адабиётларда субсидиар ҳуқуқ қўллаш тушунчаси мавжуд бўлиб, бу бошқа ҳуқуқ тармоғидаги норманинг қўлланилиши ҳисобланади, масалан оила ва фуқаролик ҳуқуқи нормалари бунга мисол бўлиши мумкин. Бундай шаклнинг қўлланишига асос бўлиб, бир тармоқнинг ўз ичида ўхшаш норманинг йўқлиги ҳисобланади. Ҳуқуқ ўхшашлиги барча ҳуқуқ тармоқларида қўлланилавермайди, масалан ҳалқаро ҳуқуқ нормаларига мувофиқ, жиноят ҳуқуқи соҳасида ўхшашлик қўлланилмайди. Ҳуқуқни бир хил тушуниш ва бир хил қўлланишига эришишда ҳуқуқни шархлаш фаолияти асосий ўрин тутади. Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш - бу шарҳланаётган ҳуқуқ нормасида ифодаланган қонун чиқарувчининг умуммажбурий иродаси маъно-мазмунини аниқлаш ва тушунтириб беришга қаратилган давлат органлари, турли ташкилотлар алоҳида фуқаролар фаолиятидир. Шарҳлаш жараёнида ҳуқуқ нормасининг мазмуни, асосий мақсади ва ижтимоий йўналиши, бўлиши мумкин бўлган оқибатлар, бу акт қандай шароитда қабул қилинган, ҳозир қандай аҳвол каби масалалар ёритилади. Шарҳлашнинг мақсади - ҳуқуқ нормасининг матнда мужассамлашган моҳиятини очиш ва унинг тўғри, аниқ ва ҳамма субъектлар томонидан бир хилда қўлланилишига эришишдир. Шарҳлаш вазифаси - амалдаги нормаларга қўшимчалар, ўзгартишлар киритиш бўлмай, балки қонунда ифодаланган қоида мазмунини тушунтириш ва аниқлаштиришдир. Шарҳлаш натижасида янги ҳуқуқий норма пайдо бўлмайди, фақат нормада ифодаланган давлат иродаси ўрганилади ва аниқлаштирилади. Шарҳлаш ҳуқуқ яратиш жараёнининг ўрнини эгалламайди.

Адабиётлар: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон.2003. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. -Т.: Шарқ. 1998. 3. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари. -Т.: Ўзбекистон. 2002.. 76 б. 4. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Халқ сўзи, 2005 йил 29 январ. 5. Каримов И.А. Янги ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил 17 феврал 6. Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатлари - энг олий қадрият. Халқ сўзи. 2005 йил 8 декабр. 7. Исламов З.М.Общество. Государство. Право. Т.: Адолат 2001. С. 8. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. Ўқув қўлланма.Т.: ТДЮИ нашри.2004.139 б. 9. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги. Т.: ТДЮИ нашри. 2005. 188 б.

Похожие

Ҳуқуқ шакллари

Ҳуқуқ шакллари ( Хукук шакллари )

Ҳуқуқни ҳимоя қилиш шакллари

Давлатнинг экологик функциясини амалга ошириш шакллари (экологик мониторинг, экологик назорат

Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш асослари