Тортишув принципи таъсир доираларини кенгайтириш истиқболлари - Юриспруденция - Рефераты

Тортишув принципи таъсир доираларини кенгайтириш истиқболлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

28.0341796875 KB

Т ортишув принципи таъсир доираларини кенгайтириш истиқболлари Режа: 1. Айблов, ҳимоя ва ишни ҳал этиш функциялари 2. Жиноят судлов ишлари тушунчаси ва мазмуни билан боғлиқ муаммолар

ЖПКнинг 25-моддасида Ўзбекистон Республикасида жиноят судлов ишлари тортишув асосида юритилишининг мустаҳкамланиши кўп жиҳатдан суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг келгуси йўналишини белгилаб берди. Жиноят процессининг тортишув принципи ҳамда уни дастлабки терговга жорий этишни амалиётда ҳали тадқиқ этилмаган масалалар қаторига киритиш мумкин. Айблов, ҳимоя ва ишни ҳал этиш функциялари нинг амалдаги тақсимланиши дастлабки терговда тортишув принципини жорий этишни инкор этади. Айни вақтда олимларимиз томонидан тортишув принципининг доираларини кенгайтириш, уни суриштирув, дастлабки тергов ҳамда юқори инстанция судлари босқичларида жорий этиш таклиф этилмоқда. 1 Дастлабки терговда кейинчалик тортишув принципининг фақат баъзи бир кўринишлари тўғрисида гап бориши мумкин, чунки эълон қилинган айбловда айбланувчининг айбдорлиги ҳақида қарор қабул қилинмайди ва айбловга қарши жиноятчиликка қарши кураш манфаатлари, шахснинг кафолатлари юзасидан мақсадга мувофиқ бўлган ҳимоя тўла ҳажмда амалга оширилмайди. Жиноят судлов ишлари тушунчаси ва мазмуни билан боғлиқ муаммолар юридик ва ўқув адабиётларида етарлича ёритилган. Лекин унинг баъзи бир принциплари, жумладан, тортишув принципи ва уни дастлабки терговга жорий этишни амалиётда ҳали тадқиқ этилмаган масалалар қаторига киритиш мумкин. Чунки, тортишув фақат суд муҳокамаси босқичида амал қилади, деган моҳиятига кўра аксиомани эслатувчи фикрлар мавжуд. 2 Бу фикр, тортишув принципининг императиви айблов, ҳимоя ва суд муҳокамаси функцияларининг тақсимланишидан, айблов ва ҳимоянинг суд олдида ўз нуқтаи назарларини ҳимоя қилишдан иборат, деган қоидага асосланган. Жумладан, В.В.Игнашин қуйидаги фикрни билдирган: «Суд муҳокамаси бошлангунича айбланувчи ва ҳимоячилар барча иш материаллари, ҳатто 1 Тухташева У.А. Принцип состязательности как основной принцип уголовного судопроизводства. // Состязательность производства в суде – важнейший принцип уголовного процесса. 14 декабря 2004 г. Судебный контроль за процессами предварительного следствия и досудебного производства. 22 февраля 2005 г. Сборник материалов круглых столов. –Т.ТГЮИ, 2005. –Б.6-8. 2 Тыричев Н.В. Принципы уголовного процесса. –М.: 1983. –Б.45-56.

айблов хулосаси билан танишиб чиқсалар, судда қандай тортишув бўлиши мумкин? Шу йўл билан уларга барча маълумотлар ошкор этилиб, айблов томонининг аргументлари маълум қилинади». 3 Айблов, ҳимоя ва суд муҳокамаси функцияларининг амалда бўлган тақсимланиши дастлабки терговда тортишув принципини жорий этишни инкор этади. Бу мавзуга мурожаат қилган муаллифлар ҳам қуйидаги фикрни билдирганлар: «дастлабки терговда терговчи ва айбланувчи ўртасидаги тортишув ҳақида жиддий гапириш мумкин эмас, чунки дастлабки терговда айблов, ҳимоя ва ишни ҳал этиш функциялари мавжуд эмас». 4 Дастлабки терговда кейинчалик тортишув принципининг фақат баъзи бир кўринишлари тўғрисида гап бориши мумкин, чунки эълон қилинган айбловда айбланувчининг айбдорлиги ҳақида қарор қабул қилинмайди ва айбловга қарши «жиноятчиликка қарши кураш манфаатлари, шахснинг кафолатлари юзасидан мақсадга мувофиқ бўлган» 5 ҳимоя тўла ҳажмда амалга оширилмайди. Бироқ, замонавий юридик фани айни вақтгача жиноят судлов ишларини юритишнинг оптимал шакли ҳақида, жумладан, жиноят процессининг тортишув модели, маслаҳат судини жорий этиш, тергов судлари институтининг имкониятларини баҳолаш ва бошқалар юзасидан етарли тасаввурга эга эмас. Бундан ташқари, дастлабки тергов органлари устидан суд назоратини ўрнатиш (масалан, қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чораси юзасидан судга шикоят қилиш, қамоқда сақлаш муддатини узайтириш) ҳақидаги таклифларга 6 етарли эътибор бериш лозим деб ҳисоблаймиз. Собиқ тоталитар тузум даврида жиноят-процессуал функциялар тизимининг тортишувсиз лойиҳаси кўпроқ эътибор қозониб, унинг доираларида дастлабки тергов, суд муҳокамаси ва ишни ҳал этиш, прокурор 3 Игнашин В.В. Предварительное следствие – пути совершенствования. // Правовед. Научно- правовой сайт.16.02.2005 г.Ресурс. http://pravoved.jurfak.spb.ru/content.asp . 4 Дюрагин Н. Дискуссионные вопросы реформы уголовного судопроизводства. // Юстиция. -1989. -№7. –Б.9. 5 Якуб М.Л., Бабилов В.Н. Конституционные принципы правосудия и их реализация в стадии исполнения приговора. –Минск: 1986. –Б.125. 6 Тўлаганова Г.З. Жиноят процессида эҳтиёт чораларининг қўлланиши муаммолари: –Т.: Адолат , 200 5 . –Б.7.

назорати, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари билан ҳамкорлик ва бошқа функциялар ажратилди. У жиноят процессида айблов функцияси мавжудлигини инкор этади, чунки ҳеч қайси иштирокчига фақат айблов фаолияти билан шуғулланиш вазифаси юклатилмаганлиги ҳақиқий социалистик бирдамлик принципига жавоб берар эди. Бунга эса барча жиноят ишлари бўйича иш юритув жараёнлари ва функцияларини унификация қилиш орқали эмас, аксинча, ихтисослашув, процесс иштирокчилари фаолиятидаги фойдали тафовутларни ривожлантириш орқали эришилган. 7 Биз, тортишув принципи фақат ишлар судда кўрилишида эмас, «барча иш юритувида, яъни дастлабки тергов босқичида ҳам амал қилади», 8 деб ҳисоблайдиган олимларнинг фикрларига тўла қўшиламиз. А.В.Смирнов тортишувнинг европача моделини татбиқ этишни, яъни тортишув ҳаракатларини иштирокчилар сонини кўпайтириш орқали «энига» ўстириш ва «тубига» - жиноят процессининг барча босқичларида амал қиладиган ҳолда тармоқлантиришни таклиф этади. 9 Назаримизда ушбу таклиф тортишув принципини сифат жиҳатдан янги даражага кўтаришга имкон беради. Назаримизда, дастлабки тергов босқичидаги тортишув принципини терговчи ва прокурорнинг процессуал ҳолати, ҳамда прокурор назоратининг моҳиятига асосланган ҳолда кенгроқ доирада кўриб чиқилиши лозим. Агар тортишувни процесс иштирокчилари нуқтаи назарларини ифодалаш услуби сифатида қаралса, у янада катта ҳажмга эга бўлади. Жабрланувчи, терговчининг ҳаракатлари ноқонуний, деб ҳисобласа, ўзининг қонунда белгиланган имкониятларига асосланиб, терговчининг жиноят ишини тугатиш тўғрисидаги қарори устидан шикоят келтириш, юзлаштириш 7 Даев В.Г. Процессуальные функции и принцип состязательности в уголовном судопроизводстве. // Правоведение. -1974. -№1. –Б.73. 8 Қаранг: Щадрин В.С. Обеспечение прав личности и предварительное расследование в уголовном процессе. // Государство и право. -1994. -№4. –Б. 102; Гусаков Э.Г. Принцип состязательности и досудебные стадии уголовного процесса. // Судебная реформа и эффективность деятельности органов суда, прокуратуры и следствия. Сборник . -СПб.: 2001.–Б.14-19. 9 Смирнов А.В. Состязательный процесс. –СПб.: Альфа, 2001. –Б.2 1 4.

ўтказиш ҳақида илтимоснома бериш ва бошқа ҳуқуқларидан фойдаланиши мумкин. Бу каби ҳолатларда процесс иштирокчилари баҳсга киришадилар, ўз талаблари ва қабул қилган қарорларини асослайдилар. 10 Шу билан бирга ЖПКда юридик фани ва амалиётдаги кўплаб прогрессив ғояларни акс эттириш, тортишув принципини босқичма босқич татбиқ этиш, жиноят судлов ишлари иштирокчиларининг процессуал функцияларининг яққол тақсимланишини таъминлаш лозим. Шу сабабдан, жабрланувчи ва унинг вакилига айбланувчининг жиноий таъқибида иштирок этиш ҳуқуқини бериш ва уни процессуал мустаҳкамлашга ўткир эҳтиёж борлиги сезилади. Жиноят-ҳуқуқ соҳасини либераллаштириш, суд-ҳуқуқ ислоҳотлари шароитида, ҳокимият ва озодлик, давлат ва шахс ўртасидаги муносабатлар долзарб тус олган бир вақтда жабрланувчини айблов томонига киритиш ўзини оқлайди, деб ўйлаймиз. Ахир жиноий таъқибнинг шакл ва субъектларининг кўплиги – бу демократик, тортишув негизидаги жиноят судлов ишларининг асоси ҳисобланади. Ёки фуқарога одил судловда қатнашиш ҳуқуқи берилиб, унинг одил судловда иштирок этиши ва жиноий тажовузлардан ҳимояланиши таъминланади. Бундай ҳолда хусусий шахсларнинг жиноий таъқибда иштирок этиш ҳуқуқи ниҳоят жиноий таъқибга нисбатан давлат монополиясини сақлаб қолган ҳолда расмий тан олинади. Зеро, Президентимиз И.А.Каримов бу хусусда шундай деб таъкидлаган эдилар: «Давлатнинг куч-қудрати - аввало, демократик институтларнинг эркин фаолият кўрсатиши учун шарт-шароит яратиб бериши билан ўлчанади... Биз бу борада давлат вазифаларини нодавлат тузилмаларига босқичма-босқич ўтказиб боришимиз зарур. Бу борада ўзини ўзи бошқарадиган идораларнинг нуфузи ва мавқеини ошириб, уларга кўпроқ ҳуқуқлар бериш катта аҳамият касб этади.». 11 10 Смирнов В.П. Противоборство сторон как сущность принципа состязательности уголовного судопроизводства. // Государство и право. -1998. -№3. –Б. 58-63. 11 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт — пировард мақсадимиз. –Т.: Ўзбекистон, 2000. –Б. 8.

Ҳозирда хусусий айблов доирасининг кучли чекланиши, сўзсиз, қитъавий ҳуқуққа хос бўлган «жиноий таъқиб - фақат давлатнинг фаолиятидир», деган анъанавий тасаввурнинг намоён бўлишидир. Балки шунинг учундир, жиноятдан жабр кўрган шахснинг жиноий таъқибда иштирок этиш ҳуқуқи қонун чиқарувчи томонидан ҳатто декларатив даражада қайд этилмаган, уни татбиқ этилиши тўғрисида гапирмаса ҳам бўлади. 12 Жабрланувчи хусусий шахс бўлгани учун давлат айбловини қувватлай олмаслигини тўғри тушуниш лозим. 13 Лекин у айбланувчини жиноий таъқиб қилишга қаратилган бошқа процессуал ҳаракатлар содир этиши мумкин. Зеро, давлат ва хусусий жиноий таъқиби – икки мустақил ва бир бирига боғлиқ бўлмаган шаклдир. Жиноят процессининг тарихий шаклларини тадқиқ этиш тортишув процессида мансабдор ва хусусий шахслар жиноий таъқибни амалга оширишда тенг имкониятлардан фойдаланишини кўрсатади. Масалан, Буюк Британияда аввал ҳам, ҳозирги кунда ҳам ҳар бир фуқаро ҳар қандай жиноят ишини қўзғатиш ҳуқуқига эга. 14 Сабаби, тортишув процессида бир меъёрда жиноий таъқибнинг икки мустақил тури – хусусий ва давлат жиноий таъқиби амалда бўлиши мумкин. Жабрланувчининг жиноий таъқибни амалга ошириш имкониятини давлат органларининг ҳоҳиш- иродасига боғланиши жиноят судлов ишларининг тортишув моҳиятига мос келмайди. Тортишув принципи фуқаровий даъвогарнинг илтимоснома ва шикоятлар бериши (ЖПКнинг 57-моддаси), фуқаровий жавобгарнинг даъвога эътироз билдириши, далиллар тақдим этиши ва бошқа ҳаракатларида, шунингдек экспертиза ўтказилишида ҳам амалда бўлади. Бу тортишувга киришувчи процесс иштирокчилари ҳуқуқларининг ҳажмидан 12 Саидов Б. Дастлабки терговда шахснинг шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилиш принципининг таъминланиши. // Ҳуқуқ, Право, Law . -2000. -№2. –Б.78. 13 Чунончи, 1963 йилда ўзгартиш ва қўшимчалар киритилган 1959 йилдаги ЖПКнинг 376-моддаси жабрланувчи ва унинг вакилига айбловнинг исботланганлиги, қилмишнинг юридик малакаланиши ва жазо чораси тўғрисида ўз мулоҳазаларини билдириб, судда айбловни қувватлаш ҳуқуқини берган. 14 Головко Л.В. Альтернативы уголовного преследования в современном английском праве. –М.: 1994. -Б.105-106.

келиб чиқади, уларнинг баҳси ва кураши ҳақиқатни аниқлашга қаратилган. Процесснинг ҳар бир қатнашчиси ўзига хос руҳий ҳолатга эга бўлиб, ундан процессуал ҳуқуқлари ва имкониятлари доирасида фойдаланади ва шу билан бир вақтда автоном тарзда ўз нуқтаи назарини ҳимоя қилади. Шахс айбланувчи тариқасида ишга жалб этилишида ҳимоячи иштирок этганда тортишув принципи анча тўлиқ намоён бўлади. 15 Улар процесс иштирокчиларининг ҳуқуқларидан келиб чиқиб ўз манфаатларини ҳимоя қиладилар, талабларини асослаб берадилар, бошқа иштирокчиларнинг фикрлари билан баҳслашадилар, айрим олинган фактни исботлаш учун курашадилар. 16 Муаллифларнинг, ҳимоячи томонидан тинтув, олиб қўйиш, таниб олиш учун кўрсатиш, эксперимент, кўрсатувларни ҳодиса содир бўлган жойда текшириш каби процессуал ҳаракатларни амалга оширилиши мақсадга мувофиқ эмаслиги ҳақидаги нуқтаи назарларига қўшиламиз. 17 Бу тергов ҳаракатлари ҳуқуқий давлатда топилган далилларнинг ҳақиқийлигини процессуал кафолатлаш асосида махсус ваколатга эга бўлган мансабдор шахслар томонидан амалга оширилиши лозим. Лекин тилга олинган тергов ҳаракатларида процессуал қонунга асосан ҳимоячи ҳеч қандай тўсқинликсиз иштирок этишга ҳақли ёки бу ҳаракатлар очиқ ҳолда томонлар, холислар, айбланувчи ва бошқалар иштирокида ўтказилиши керак. Таъкидлаш жоизки, кўрсатиб ўтилган тергов ҳаракатлари зарур ҳолларда терговчининг илтимосномасига биноан ҳам ўтказилиши кўзда тутилган. Бироқ гап кўрсатувлар, экспертиза тадқиқотлари натижаларини олиш, жиноят судлов ишларига мутахассисларни жалб этиш ва уларнинг ёзма хулосаларини олиш каби ҳаракатлар устида кетаяпти. Бунда ҳимоячининг муқобил тергови ҳимояси остидаги шахсни оқловчи ва жавобгарлигини енгиллаштирувчи ҳолатлар ҳақидаги далилларни топиш мақсадини кўзлайди. 15 Лобатенко Е.В. К вопросу о состязательности на предварительном следствии. // Демократизм предварительного расследования. Сборник. –Минск: 1990. –Б.83. 16 Бойков А.Д. Третья власть в России. Книга вторая. Продолжение реформ. -М.: 2002.-Б.26. 17 Кузнецов Н., Дадонов С. Право защитника собирать доказательства: сущность и пределы // Российская юстиция. -2002. -№8. –Б.32.

Ҳимоя томонининг барча даъво эътирозлари айбловга қаратилса-да, дастлабки тергов босқичида гўё айблов томони шаклан мавжуд эмас, деб ҳисобланади. Прокурор дастлабки тергов босқичида жиноий таъқибни амалга оширувчи давлат ҳокимиятининг вакили – айблов органи ҳисобланадими, деган савол туғилади. Албатта, йўқ. Прокурор суриштирув, дастлабки тергов ва тезкор-қидирув органлари қонунларни ижро этиши устидан назорат олиб боради. Прокурор назоратининг расмий доктринаси прокурорнинг судга қадар иш юритиш фаолиятида жиноий даъво – айбловни тайёрлашдаги раҳбарлик ўрнини инкор этади. Амалдаги қонунчилик ва тортишув негизи талабларига кўра, прокурор томон ҳам, айбловчи ҳам, хўжайин ҳам ва жиноий таъқибнинг раҳбари ҳам эмас. Прокурор – қонунийлик ва адолатнинг беғараз тартибга солувчиси, инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг ҳимоячисидир. Терговчини янада камроқ даражада жиноий таъқиб органи деб ҳисоблаш керак. Унга қонун бўйича ишнинг ҳам енгиллаштирувчи, ҳам жавобгарликни оғирлаштирувчи ҳолатларини тўла, ҳар томонлама ва холисона текшириш; ҳам айбловчи, ҳам оқловчи далилларни тўплаш масъулияти юкланган. Бошқача қилиб айтганда, қонун унинг айбловчи бўлишини тақиқлайди – унинг процессуал функцияси – «дастлабки тергов» - юридик муносабат сифатида назариядаги классик процессуал функциялар триадасига кирмайди. «Қонунда барпо этилган терговчининг ҳолати руҳан қалбакидир…Амалда … бир вақтнинг ўзида ишнинг икки томонига баравар эътибор қаратиш мушкул…Агар дастлабки тергов ҳануз мавжуд ва мақсадга мувофиқ бўлса, буни терговчининг аввалданоқ иккиёқламаликдан воз кечиб, айблов ҳокимияти тарафини эгаллагани билан тушунтириш мумкин. Бунга дастлабки терговни шундай ташкил этилиши олиб келди». 18 Шунга қарамай, иш юритишда терговчининг иккиёқлама ҳолатидан келиб чиқувчи қийинчиликларни фақат янада фундаментал бўлган сабабнинг оқибати деб 18 Люблинский П.И. Предварительное следствие. –М.: 1923. –Б.4; Гущев В.Е., Александров А.С. Народное обвинение в суде. –Н.Новгород: 1998. –Б.6.

ҳисоблаш керак. У, терговчи – инквизация жараёнининг арбоби, деган мазмундан ташкил топган. Худди шунинг учун, терговчи томонидан беихтиёр бажариладиган айблов функцияси жиноят иши бўйича айблов хулосаси прокурор томонидан тасдиқлангунга қадар амалда бўлади. Айблов тасдиқланган вақтдан бошлаб, айблов функцияси прокурорга ўтади. Амалдаги жиноят-процессуал қонунчиликни таҳлил қилиб, дастлабки тергов босқичида жиноят процессида тортишувни таъминловчи томонлар иштирок этади, жиноят иши бўйича ҳақиқатни аниқлашда ва содир этилган жиноятнинг бошқа ҳолатларини текширишда тортишув принципи муҳим ўрин тутади, деган хулосага келиш мумкин. Бироқ бу жуда ҳам тўғри хулоса эмас. Чунки қонун чиқарувчи имитация даражасида томонларнинг ҳуқуқларини тартибга солиб, худди бирининг ваколатларини кенгайтириш (ҳимоя, айбланувчи, жабрланувчи ва ҳ.к.) ва бошқасининг жавобгарлигини ошириш (суриштирувчи, терговчи, прокурор) билан тортишув руҳини рағбатлантиришга интилади. Эски, ишдан чиққан жиноят судлов тизимини таъмирлаш йўли билан сақлаб қолиниши нафақат суд-ҳуқуқ тизими фаолиятини, ижтимоий турмушнинг барча жабҳаларини (шу жумладан иқтисодиётни ҳам) ислоҳ этишга жиддий тўсқинлик қилади. Шунинг учун айбловнинг ҳозирги замон талабларига мос бўлган оптимал моделини излаш, унинг дастлабки тергов босқичида намоён бўлишининг таркибий шакли катта қизиқиш уйғотади. Чет давлатлар қонунчилигида тортишувли жиноят судлов ишлари доирасида прокуратурага жиноятни тергов қилиш давлат функцияси берилган бўлиб, у ўз ташаббуси билан ёки ўзига келиб тушган баённомалар, шикоят ва аризалар асосида жиноят ишини қўзғатиши мумкин. Бундан ташқари прокуратура жабрланувчининг аризасига кўра, фуқаровий даъво бор ёки йўқлигидан қатъи назар, даъво қўзғатишга мажбур. Прокуратура, қоидага биноан, жиноят ишини қўзғатишда суд полицияси (Франция, Италия) ва жиноят полицияси (Германия) фаолиятининг натижаларига

асосланади. Полиция зиммасига маълумотларни тўплаш, далилларни мустаҳкамлаш ва қонунбузилишида айбдор бўлган шахсларни қидириш чораларини кўриш мажбуриятлари юкланган. Дастлабки тергов жиноятлар тўғрисидаги ишлар бўйича мажбурий, қилмишлар тўғрисидаги ишлар бўйича – факультатив тарзда, ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишлар бўйича эса фақат прокурор талаби билан ўтказилади. 19 Бошқа барча ҳолларда ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишлар полиция суриштируви билан чекланади. Франция ва Италияда дастлабки тергов суд миқёсидаги мансабдор шахс, яъни тергов судьяси томонидан олиб борилади. Унинг процессуал ҳолати иккиёқламадир. 20 Тергов судьяси ташкилий жиҳатдан суд инстанцияларининг бўйсинувида бўлса ҳам, ўз функцияларини бажаришда прокуратурага боғлиқ бўлиб, уларнинг кўрсатмалари доирасида ҳаракат қилади. Тергов судьялари муносабатларининг мураккаб шакли ва ҳолатининг иккиёқламалиги, кўпроқ мустақил институт сифатида тўла ҳуқуқли айблов субъекти бўлишга даъвогарлик қила олмайдиган дастлабки терговнинг лойиҳавий носозлигини ифодалайди. Шунинг учун терговчи фаолиятига дастлабки терговга қўшимчалар киритиш ва айбланувчининг ҳуқуқларини кенгайтириш йўли билан тортишув ифодасини бериш учун қилинган барча уринишлар бесамар кетаверади. Немис процессуалчи олимлари тортишув негизига қурилган дастлабки терговни барпо этиш учун жуда кўп изланганларидан кейин, дастлабки терговни жиноят судлов ишларининг алоҳида босқичи сифатида бекор қилиб, прокурор суриштируви билан чекланиш лозим, деган фикрда тўхтаганликлари тасодифий ҳол эмас. 21 19 Бу қоида 1992 йил 22 июлда қабул қилинган Франциянинг янги Жиноят Кодексида ҳам сақлаб қолинди. (Қаранг: Кузнецова Н. Новый Уголовный Кодекс Франции. // Юстиция. -1993. -№19. – Б.12 ) 20 Боботов С.В. Буржуазная юстиция (состояние и перспективы развития). –М.:1989. –Б.49. 21 Бунда мисол тариқасида инглиз ҳуқуқидан фойдаланилган. Инглиз процессида алоҳида фаолият сифатида махсус органга топшириладиган дастлабки тергов мавжуд эмас, лекин тинчлик судьялари ҳузурида олиб бориладиган бошланғич тергов мавжуд ( preliminary examination ). Чунончи, инглиз тадқиқотчилари, preliminary examination қитъавий инквизацион жиноят процесси

Немис фанида жуда кенг тарқалган 22 прокурор суриштируви деб аталадиган концепция (ёки прокурор раҳбарлиги остидаги суд полициясининг суриштируви) жорий этилишини асоссиз, деб бўлмайди, чунки суд ислоҳотлари прокуратура барча диққат-эътиборини жиноий таъқибга қаратишини талаб этмоқда, зеро, чет мамлакатларда худди шу амалиёт қўлланмоқда. Прокурорнинг бу ишдаги чўққиси –судда мустақил равишда айбловни қувватлашдир. Худди шунинг учун ҳам жиноят ишларини судга қадар юритиш айблов ҳокимиятига – процессуал ва бошқа ваколатларга эга бўлган прокуратура бошчилигидаги давлат органлари тизимига таяниши керак. Айблов ҳокимияти фақатгина жиноят процесси доирасида амал қилиб, қонун йўли билан бу доирада унга ҳокимиятнинг бошқа қатламларидан тўла мустақиллиги таъминланиши лозим. Жиноий таъқиб субъектлари қонунда тақиқланмаган ҳар қандай усуллар билан жиноят аломатлари ва айбланувчининг айби тўғрисидаги маълумотларни тўплайдилар. Жиноий даъвонинг асосларини эркин исботлаш на вақт, на ёзма шакл, на ҳимоя томони ҳамда бошқа шахсларнинг топилган фактларни тасдиқлаш ҳақидаги расмий талаблари билан чекланиши мумкин эмас. Бунда ҳимоя томони ўзининг ҳар бир мулоҳазасини исботлаб беришга мажбур ва исботлашда айблов томони билан бир хил ҳуқуққа эга бўлиши лозим. Демак, дастлабки тергов органлари фаолиятини эҳтимолий қайта ташкил этиш давомида муносабатлар тизими ва томонлар тенглигига амал қилинганда, фақат дастлабки тергов устидан жиноят-процессуал қонунчилик доирасида суд назорати ўрнатилган ҳолдагина лаёқатга эга бўлувчи тортишувнинг каноник шакли барпо этилиб, уни прокурор назорати билан солиштириш масаласи вужудга келиши мумкин. таъсири остида шаклланган, деб ҳисоблайдилар. ( Қаранг : Shapiro B. “Beyond Reasonable Doubt” and “Probable Cause”): Historical Perspectives on the Anglo-American Law of Evidence. –Berceley: 1991. – Б .246-247). 22 Германияда 1974 йил 9 декабрда қабул қилинган « Жиноят - процессуал ҳуқуқ ислоҳоти тўғрисида » ги қонунда дастлабки тергов институти бекор қилиниб , унинг ўрнини суриштирувчи - судья иштирок этадиган прокурор - полиция суриштируви эгаллади . ( Қаранг : Peters К . Strafprozeb: Em Lehrbuch. - Heidelberg-Karlsruhe : 1981. –Б. 271, 285)

Шундай қилиб, тортишув принципи ва томонларнинг тенглиги, бизнинг фикримизча, фақат суд муҳокамаси жараёнида эмас, балки дастлабки тергов босқичида ҳам амал қилади. Шу билан бирга, жиноят-процессуал қонунчиликда дастлабки тергов босқичида жиноят судловидаги томонлар ва уларнинг процессуал ҳолатларини, жиноят процессида шахснинг ҳуқуқлари кафолатланишини аниқ белгилайдиган нормалар бўлиши керак.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумажидов Г. Актуальные вопросы реализации принципа состязательности и равноправия сторон в судопроизводстве Адвокат. - 1999. –Декабр. - Б. 49-50. 2. Абдумажидов Ғ.А. Конституция ва суд мустақиллиги – адолат гарови. Давлат ва ҳуқуқ. -2002. -№4(12). –Б.31-35. 3. Абдумажидов Ғ.А. Ҳимояланиш ҳуқуқи ва тарафларнинг ўзаро тортишуви. Ишонч. -1999. -21 июль. 4. Асомутдинов А. Оценка доказательств в уголовном процессе. Ҳуқуқ, Право, Law. -2000. -№4. –Б.60. 5. Балакшин В. Истина в уголовном процессе. Российская юстиция. -1998. - №2. –Б.19.

Похожие

Тортишув принципининг жиноят процессидаги бошқа принципларга боғлиқлиги

Расман тенглик ҳуқуқ принципи сифатида

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш истиқболлари

Жиноят процесси принциплари

Жиноят процессуал кафолат тушунчаси ва айбсизлик презумпциясининг ҳуқуқий асослари