Tinchlik va insoniyatning xavfsizligiga qarshi jinoyatlar - Юриспруденция - Рефераты

Tinchlik va insoniyatning xavfsizligiga qarshi jinoyatlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116 KB

Tinchlik va insoniyatning xavfsizligiga qarshi jinoyatlar Reja: 1. Urushni targ`ib qilish 2. Agressiya 3. Urushning qonun va udumlarini buzish 4. Genotsid 5. Yollanish 6. Terrorizm 7. Milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo`zg`atish

Urushni targ`ib qilish (O`zR JK 150-moddasi) O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 17-moddasida belgilab qo`yilganidek, «O`zbekiston Respublikasi xalqaro munosabatlarning to`la huquqli subyektidir. Uning tashqi siyosati davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, nizolarni tinch yo`l bilan hal etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalariga va xalqaro huquqning umum tomonidan e`tirof etilgan boshqa qoidalari va normalariga asoslanadi». O`rganilayotgan jinoyatning ijtimoiy xavfliligi bir mamlakatni ikkinchi mamlakatga nisbatan agressiya sodir qilishga undovchi g`oyalar, qarashlar, chaqiriqlarni targ`ib qilish, tinchlik va davlatlarning tinch-totuv yashashiga xavf tug`dirish harakatlari bilan ifodalanadi. Urushni targ`ib qilish (JK 150- moddasi) Agressiya (JK 151- moddasi) Urushning qonun va udumlarini buzish (JK 152- moddasi) Genotsid (JK 153- moddasi)Tinchlik va insoniyatning xavfsizligiga qarshi jinoyatlar Yollanish (JK 154-moddasi) Terrorizm (JK 155-moddasi) Milliy, irqiy yoki diniy adovat qo`zg`atish (JK 156-moddasi)

Urushni targ`ib qilish xalqaro huquq normalariga ziddir. Urushni targ`ib qilishning obyekti har qanday davlat taraqqiyoti va hayotiy faoliyatini amalga oshirishning sharti bo`lgan tinchlik va tinch-totuv yashashdir. Obyektiv tomondan jinoyat bir tomonning ikkinchi mamlakatga nisbatan agressiya harakatlarini amalga oshirish maqsadida turli shakldagi qarashlar, g`oyalar yoki chaqiriqlarni tarqatishidan iborat. Targ`ib qilish oshkora yoki yashirin bo`lishi mumkin. NOTA BENE! Targ`ib qilish deganda, odamlarni urush boshlab yuborishga qo`zgatish maqsadida ularning ongi va irodasiga ta`sir ko`rsatish tushuniladi. Targ`ibot turlicha usullar og`zaki, yozma, ommaviy axborot vositalari, gazetalar, jurnallar, televideniyedan foydalanilgan holda olib borilishi mumkin. Urushni targ`ib qilish usullari jinoyatning kvalifikatsiyasiga ta`sir ko`rsatmaydi, lekin ular jazo tayinlashda hisobga olinishi mumkin va lozim. Agressiyaga undovchi qarashlar g`oyalar, chaqiriqlarni tarqatishning oshkora ravishda amalga oshirilganligi ham jinoyatning kvalifikatsiyasi uchun ahamiyat kasb etmaydi. Urushni targ`ib qilish qanday oqibatlar ro`y berganligi, ya`ni agressiya boshlangani yoki boshlanmaganidan qat`i nazar tamom bo`lgan jinoyat, deb hisoblanadi. Subyektiv tomondan jinoyat to`g`ri qasddan sodir etiladi, ya`ni aybdor o`zi sodir etayotgan harakatlarning ijtimoiy xavfli xususiyatini anglaydi va ularni sodir etishni xohlaydi. Qilmishning maqsadi va sabablari jinoyatning kvalifikatsiyasi uchun ahamiyatli emas. Jinoyatning subyekti 16 yoshga to`lgan, aqli raso har qanday shaxs bo`lishi mumkin.

Agressiya (O`zR JK 151-moddasi) Bu modda ikki qismdan iborat. Agressiya harakatlarini rejalashtirish yoki unga tayyorgarlik ko`rish yoxud shu harakatlarni amalga oshirish maqsadida til biriktirish xalqaro huquq normalariga muvofiq tinchlikka qarshi qaratilgan jinoyat hisoblanadi. Agressiya urushini rejalashtirish, unga tayyorgarlik ko`rish ijtimoiy jihatdan nihoyatda xavflidir, chunki bunday harakatlarning sodir etilishi davlatlar o`rtasidagi munosabatlarning buzilishiga, xalqaro munosabatlarning keskinlashuviga, natijada juda ko`p insonlarning qurbon bo`lishiga, turli obyektlarning vayron bo`lishiga, shahar va qishloqlarning xarobaga aylanishiga sabab bo`lishi mumkin. Hozirgi vaqt da agressiyaning oqibatlarini oldindan aytish qiyin. Jinoyatning obyekti tinchlik va insoniyat xavfsizligidir. Obyektiv tomondan jinoyat (O`zR JK 151-modda 1-qismida javobgarlik belgilangan qilmish) agressiyani rejalashtirishda yoki unga tayyorgarlik ko`rishda yoxud shu niyatni amalga oshirish maqsadida til biriktirishda namoyon bo`ladi. NOTA BENE! Urush – turli davlatlar yoki xalqlar o`rtasidagi qurolli to`qnashuv kurashdir. BMT Bosh Assambleyasining 1974 yil 14 dekabrdagi Rezolyutsiyasining 1- moddasiga muvofiq, davlatning o`z qurolli kuchlarini boshqa davlatning suverenitetiga, hududiy daxlsizligiga, siyosiy mustaqilligiga qarshi yoki BMT Nizomiga xilof ravishda boshqacha tarzda qo`llashi agressiya hisoblanadi. Urushni rejalashtirish deganda, harbiy harakatlar olib borish maqsadida har qanday rejalar, loyihalar tuzish, hisob-kitoblar olib borishni tushunmoq lozim. Urushga tayyorgarlik ko`rish deganda, odamlar, harbiy resurs larning harbiy harakatlarni boshlashga shay bo`lishini ta`minlash uchun muayyan harakatlar yoki tadbir (Masalan, harbiy tuzilmalarni ma`lum bir yo`nalishga

(joyga) jamlash, harbiy inshootlar qurish, harbiy mahsulot ishlab chiqarishni kuchaytirish, harbiy bo`linmalarni bosh qatdan joylashtirish va h.k.)larning bajarilishi tushunilmog`i lozim. Til biriktirish deganda, bosqinchilik urushini sodir etishni rejalashtirish yoki unga tayyorgarlik ko`rish uchun ikki yoki undan ortiq shaxslarning til biriktirishini tushunmoq lozim. O`zR JK 151-modda 2-qismida javobgarlik ko`zda tutilgan jinoyat obyektiv tomonidan agressiyani boshlash yoki uni olib borishdan iborat. Agressiya urushining boshlanishi deganda, urush e`lon qilinishi yoki harbiy harakatlarning boshlanishini tushunish kerak. NOTA BENE! Qurol-yarog` qo`llangan har qanday harbiy harakatlar agressiya urushini olib borish , deb hisoblanadi. BMT Bosh Assambleyasining 1974 yil 14 dekabrda qabul qilingan «Agressiya tushunchasi» to`g`risidagi Rezolyutsiyasining 3-moddasida: 1) bir davlat qurolli kuchlarining boshqa davlat hududiga bostirib kirishi yoki hujum qilishi; 2) vaqtidan qat`i nazar harbiy bosqin oqibati sifatida harbiy kuch ishlatib, boshqa davlat hududini bosib olish; 3) boshqa davlat hududi yoki uning bir qismini zo`rlik bilan qo`shib olish; 4) boshqa davlat hududiga bombalar tashlash yoki uning hududida turli qurol-yarog`larni ishlatish; 5) bir davlat portlari yoki uning qirg`oqlari yoxud qirg`oqlarining bir qismini qamal qilish; 6) bir necha davlatlar qurolli kuchlarining boshqa davlatning quruqlikdagi, dengiz yoki havo kuchlariga yoxud dengiz yoki havo flotiga hujum qilishi;

7) bir davlatning boshqa davlat hududida u bilan tuzilgan bitimga binoan turgan qurolli kuchlaridan bitimda nazarda tutilgan shartlarni buzgan holda foydalanishi; 8) ushbu hududda bitimning amal qilish muddati tugaganidan keyin ham qurolli kuchlarning turaverishi; 9) o`z hududini boshqa davlat ixtiyoriga topshirib qo`yilgan va ushbu hududdan uchinchi davlatga qarshi agressiya sodir etilishiga imkon bergan davlatning harakatlari; 10) boshqa davlatga qarshi qurolli kuchlarning qo`llanishini amalga oshiruvchi qurolli to`dalar, guruhlar va muntazam kuchlar yoki yollanganlarning davlat tomonidan yuborilishi agressiya, deb hisoblanishi tushintirib berilgan. Agressiyaning boshlanishi yoki olib borilishi davomli jinoyat hisoblanadi. Subyektiv tomondan agressiya faqat to`g`ri qasd bilan sodir etiladi. Qilmishning sabab va maqsadi jinoyatning kvalifikatsiyasiga ta`sir ko`rsatmaydi. Jinoyatning subyekti bo`lib harbiy xususiyatdagi turli masalalarni rejalashtirish va hal etish vakolatiga ega bo`lgan davlatning mansabdor shaxslari hisoblanadi. Urushning qonun va udumlarini buzish (O`zR JK 152-moddasi) Xalqaro qonunlar, xususan «Quruqlikda urush olib borish qonunlari va udumlari to`g`risida»gi 1907 yilgi Gaaga konvensiya si, shuningdek 1949 yil 12 avgustda qabul qilingan «Urush davrida harbiy bo`lmagan aholini himoya qilish to`g`risida»gi Jeneva konvensiyasida urush olib borish qoidalari belgilangan. O`rganilayotgan jinoyat tarkibining ijtimoiy xavfliligi urush oqibatida odamlar qurbon bo`lish, mayib-majruh bo`lib qolish, shahar va qishloqlar, madaniy boyliklar vayron bo`lish, insoniyat taraqqiyoti orqaga surish va h.k.larda ifodalanadi. Urush qoidalarining buzilishi har qanday urushning oqibatlarini yanada ko`paytirib yomonlashtirib yuboradi.

Jinoyatning obyekti urush olib borish qoidalariga rioya qilish sohasidagi xalqaro munosabatlardir. Obyektiv tomondan jinoyat quyidagi harakatlarni sodir etishda: 1) harbiy bo`lmagan aholini yoki harbiy asirlarni qiynoqqa solishda, jismonan qirib tashlashda; 2) harbiy bo`lmagan aholida majburiy ishlarda foydalanish yoki uni boshqa maqsadlar uchun zo`rlab olib ketishda; 3) xalqaro huquq normalari bilan taqiqlangan urush vositalarining qo`llanishida; 4) shaharlar va aholi punktlarini behuda vayron qilishda; 5) mulkni talon-toroj qilishda; 6) yuqorida qayd etib o`tilgan harakatlarni sodir etish to`g`risida buyruq berishda namoyon bo`ladi. NOTA BENE! Harbiy bo`lmagan aholi deganda, O`zbekiston Respublikasi fuqarolarini, O`zbekistonda yashayotgan fuqaroligi bo`lmagan shaxslarni, shuningdek O`zbekiston Respublikasi hududida turgan va qurolli to`qnashuvda ishtirok etmayotgan chet elliklarni tushunmoq lozim. 1949 yil 12 avgustda qabul qilingan Jeneva konvensiyasining 4-moddasiga binoan, harbiy asirlar jumlasiga asirlikka tushib qolgan shaxslar va: 1) to`qnashayotgan taraflar qurolli kuchlari shaxsiy tarkibiga kiruvchi, shuningdek qurolli kuchlar tarkibida turgan xalq lashkarlari va ko`ngilli otradlarning shaxsiy tarkibiga kiruvchi shaxslar; 2) to`qnashayotgan va o`z hududida yoki undan tashqarida turgan taraflarning boshqa xalq lashkarlari va ko`ngilli otradlarning shaxsiy tarkibi; 3) qurolli kuchlar ortidan borayotgan, lekin ularning tarkibiga kirmaydigan shaxslar; 4) aviatsiya va savdo floti ekipajlarining a`zolari;

5) bosib olinmagan hududning muntazam qo`shinlar safiga kirib ulgurmagan, qarshilik ko`rsatish uchun qo`liga qurol olgan (agar ular qurolni oshkora osib yursalar) va Jeneva konvensiyasining 4-moddasida ko`rsatib o`tilgan boshqa shaxslar kiradilar. NOTA BENE! Harbiy bo`lmagan aholini zo`rlab olib ketish – bosib olingan hududlardan ularni muayyan joyda yashashi uchun yoki yashash joylaridan noaniq yo`nalishga haydab yuborish. «Harbiy bo`lmagan aholini himoya qilish to`g`risida»gi Konvensiyaning 49- moddasida urush davrida fuqarolarni bosib olingan hududlardan bosib oluvchi yoki boshqa davlatlarning hududiga chiqarib yuborish taqiqlanadi. Xalqaro huquqda taqiqlangan urush vositalarini qo`llash deganda, 1899 va 1907 yillarda qabul qilingan «Urush qonunlari va udumlari to`g`risida»gi Gaaga konvensiyalarida taqiqlangan usullar va vositalardan foydalanishni tushunish lozim. Jumladan, odamlarga ortiqcha kulfatlar keltirish, shaharlar, shaharchalarni yoxud qishloqlarning buning uchun harbiy zarurat bo`lmagani holda xarob qilish, diniy, xayriya, o`quv, badiiy va ilmiy muassasalar, tarixiy yodgorliklar, badiiy va ilmiy asarlarni egallab olish, xarob qilish yoki ataylab yo`q qilib tashlash va ularga putur yetkazish uchun mo`ljallangan zaharli moddalar yoki boshqa turdagi qurollarni qo`llash; muayyan ahdni buzib dushmanni yarador qilish yoki asirga olish; hech kimni tirik qoldirmaslik haqida buyruq berish kabilar taqiqlanadi. O`zR JK 152-moddasining dispozitsiyasida ko`rsatilgan harakatlardan bittasi sodir etilgan vaqtdan e`tiboran jinoyat tamom bo`lgan hisoblanadi. Subyektiv tomondan jinoyat faqat qasddan sodir etilishi mumkin. Jinoyatning sababi va maqsadi (g`araz, qasos olish, shuhratparastlik) jinoyatning kvalifikatsiyasiga ta`sir ko`rsatmaydi. Jinoyatning subyekti 16 yoshga to`lgan shaxslar bo`lishlari mumkin. Bular, odatda, harbiy qo`mondonlikning oliy mansabdor shaxslari, turli harbiy qismlarning komandirlari, harbiy xizmatchilaridir.

Genotsid (O`zR JK 153-moddasi) Genotsid – insoniyatga qarshi jinoyat (so`zning asl ma`nosida bu – urug`ni, qabilani o`ldirish ma`nosini bildiradi). «Genotsid jinoyatini taqiqlash va Uning uchun jazolash to`g`risida»gi 1948 yilgi Konvensiyaning 1-moddasida belgilab qo`yilganidek, genotsid tinchlik yoki urush davrida sodir etilishidan qati nazar, xalqaro huquq normalarining buzilishi, jinoyat hisoblanadi hamda Konvensiya qatnashchisi bo`lgan davlatlar unga qarshi, uning oldini olish choralarini ko`rish va uni sodir etganlik uchun jazolash majburiyatini oladilar. Genotsidning obyekti insoniyatning yashash huquqi hisoblanadi. shuni ta`kidlash zarurki, genotsid qaysi milliy, etnik, irqiy, diniy guruhlarni yo`q qilishga qaratilgan bo`lsa, o`sha guruhlar genotsiddan jabrlanuvchilar hisoblanadi. Obyektiv tomondan jinoyat milliy, etnik, irqiy yoki diniy guruhni qirib tashlash, shu guruh azolarini o`ldirish, ularga og`ir tan jarohati yetkazish yoki ruhiy ta`sir ko`rsatish, ular uchun shu guruh doirasida bola tug`ilishiga yo`l qo`ymaslikka qaratilgan turmush sharoitini ataylab vujudga keltirish va bolalarni odamlarning bir guruhidan boshqasiga zo`rlik bilan berib yuborish yo`li bilan to`la yoki qisman yo`q qilish niyatida amalga oshiriladigan harakatlarni sodir etishdan iborat bo`lishi mumkin. Sanab o`tilgan qilmishlarni bajarish to`g`risida buyruq berish ham genotsid jumlasiga kiradi. Konvensiyada berilgan shakllarining ro`yhati qat`iydir, genotsidning ko`rinishlari to`la-to`kis berilgan. Subyektiv tomondan genotsid to`g`ri qasddan sodir etiladi. Maqsad milliy, etnik, irqiy yoki diniy odamlar guruhini batamom yoki qisman yo`q qilishdir. Germaniya, Chili, Kampuchiya va boshqa mamlakatlardagi fashistlarga xos vahshiyona ishlar genotsid hisoblangan. Genotsid jinoyatining subyekti 18 yoshga to`lgan shaxsdir. Moddaning dispozitsiyasida ko`rsatilgan jinoiy harakatlarni sodir etgan 13 yoshdan 16

yoshgacha bo`lgan shaxslar muayyan jinoyatni sodir etganlik, ya`ni odam o`ldirganlik, badanga shikast yetkazganlik va h.k. uchun javobgar bo`ladilar. Yollanish (O`zR JK 154-moddasi) BMT Bosh assambleyasining 1988 yilda qabul qilingan 2465-son rezolyutsiyasiga (XXIII) ko`ra, yollanma askarlardan foydalanish jinoiy qilmish, yollanma askarlarning o`zlari esa jinoyatchi hisoblanadilar. «Urush qurbonlarini himoya qilish to`g`risida»gi Jeneva konvensiyasiga 1977 yilda kiritilgan 1-qo`shimcha bayonnomaning 47-moddasida «yollangan askarlar» tushunchasi berildi, unga ko`ra qurolli to`qnashuvda jang qilish uchun harbiy harakatlar joyida yoki chet eldan maxsus yollangan, mazkur tarafning qurolli kuchlari shaxsiy tarkibiga kiruvchi shunday daraja va vazifadagi kombatant (harbiy harakatlarda bevosita qatnashuvchiniki)dan ancha ortiq haq va`da qilinib shaxsiy naf olish istagida bo`lgan shaxs sifatida to`qnashuvchi taraflarning fuqarosi bo`lmagan, to`qnashuvchi taraf nazorat qilayotgan hududda doimiy yashamaydigan; to`qnashuvchi tarafning qurolli kuchlari shaxsiy tarkibiga kirmaydigan, davlat tomonidan yuborilmagan, uning qurolli kuchlari tarkibiga kiruvchi shaxs sanalmaydigan shaxs deb «yollangan askar» 1 [41] ta`riflangan. Yollanish jinoyatining obyekti insoniyat xavfsizligidir. Obyektiv tomondan jinoyat to`qnashuvchi (urushuvchi) mamlakat fuqarosi yoki harbiy xizmatchisi bo`lmagan yoxud to`qnashuvchi taraf tomonidan nazorat qilinayotgan hududda doimiy yashamaydigan yoki qurolli kuchlar tarkibida rasmiy majburiyatlarni bajarish uchun hech bir davlat tomonidan vakolat berilmagan shaxsning chet davlat hududida yoki tarafida qurolli to`qnashuvda yoki harbiy harakatlarda qatnashishidan iborat. Yollanish jinoyati obyektiv tomonining quyidagi belgilari mavjud: 1

1) yollanuvchini aniq qurolli to`qnashuvda yoki harbiy harakatlarda qatnashish uchun yollash; 2) yollanuvchi to`qnashuvchi mamlakat fuqarosi yoki harbiy xizmatchisi hisoblanmaydi, to`qnashuvchi taraf nazorat qilayotgan hududda doimiy yashamaydi va qurolli kuchlar tarkibida rasmiy majburiyatlarni bajarish uchun unga hech bir davlat tomonidan vakolat berilmagan. Faqat davlatlar o`rtasidagi shartnomalarga ko`ra boshqa davlat armiyasiga vaqtincha xizmatni o`tash uchun yuborilishi mumkin, lekin ular harbiy to`qnashuvlarda bevosita qatnashishlari mumkin emas; 3) moddiy naf ko`rish yoki boshqa shaxsiy manfaatlarga ega bo`lish yollanishning sababi hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasining 30 avgust 2003 yilda qabul qilingan qonun bilan ushbu modda 2-qism bilan to`ldirildi. Bu qism bir nechta alternativ harakatlarni nazarda tutadi, jumladan, yollanma shaxsni yollash, o`qitish, moliyalashtirish yoki harbiy harakatlarda foydalanish kabilar. Yollanma shaxslarni yollash tushunchasi u yoki bu shaxslarni istalgan shaklda (da`vat etish, tashviqot, yollanish punktlarini ochish) haq to`lash, yohud boshqa moddiy ta`minot evaziga chet davlat hududida harbiy harakatlarda qatnashishga taklif etishni ko`zda tutadi. Yollangan shaxsni o`qitish – bu uni harbiy va psixologik jihatdan tayyorlash, shuningdek, qo`poruvchilik harakatlarini, yakkakurash usul va ko`nikmalarini o`rgatish, chet davlat tillarini o`rgatishdir. Moliyalashtirish deganda yollanma shaxslarni va (yoki) harbiy dala- lagerlarining faoliyatini pul mablag`lari bilan ta`minlash, ular uchun maxsus rag`batlantirish fondi, moddiy-texnik ta`minot fondini tashkillashtirishga doir faoliyatga aytiladi. Boshqa moddiy ta`minot berish – yollanma shaxslarni harbiy yoki boshqa maxsus aslahalar bilan ta`minlash, kiyim-bosh, harbiy texnika va boshqa harbiy harakatlarni olib borish uchun kerak bo`lgan mulk bilan ta`minlashdir.

Yollanma shaxsdan harbiy to`qnashuv yoki harbiy harakatlarda foydalanish – bu unga maxsus yo`riqlar berib, qurollantirib, harbiy harakatlar olib borilayotgan hududga yetkazish yoki bevosita ushbu harakatlarga jalb etishdir. Jinoyat aybdor shaxs hech bo`lmaganda bitta yollanma shaxsni yollab, moddiy ta`minlab, o`rgatib, jangga kirgizganda tamom bo`lgan hisoblanadi. Ko`rsatilgan harakatlar mansabda shaxs tomonidan pul-mablag` resurslarini boshqarishda o`zining vakolatlarini suiste`mol qilish yo`li bilan sodir etilgan taqdirda, jinoiy harakatlar jinoyatlarning jami asosida kvalifikatsiya qilinadi. Subyektiv tomondan jinoyat faqat to`g`ri qasd bilan sodir etiladi. Moddiy naf ko`rish yoki boshqa shaxsiy manfaatlarga ega bo`lish jinoyatning zaruriy belgisi hisoblanadi. Jinoyatining subyekti 16 yoshga to`lgan shaxsdir. 6-§. Chet davlatlarning harbiy xizmatiga, xavfsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari va shunga o`xshash boshqa organlariga xizmatga kirish, yollanish (JKning 154 1 -moddasi) O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 52-moddasiga binoan, “O`zbekiston Respublikasini himoya qilish – O`zbekiston Respublikasining har bir fuqarosining burchidir”. Ushbu konstitutsiyaviy normaga asosan, “Fuqarolar qonunda belgilangan tartibda harbiy yoki muqobil xizmatni o`tashga majbur - dirlar”. Fuqaro harbiy xizmatga kirayotib, “Xalqi va O`zbe kiston Respublikasi Prezidentiga sadoqat to`g`risida harbiy qasamyod” qabul qiladi 2 . Ammo ilgari qonunchilikda har biy qasamyodning bajarilishini nazorat qiluvchi mexanizm mavjud emas edi. Qa samyod faqat ma`naviy javobgarlikni keltirib chiqarar edi. Ushbu moddaning Jinoyat kodeksiga ki ritilishi huquqdagi bo`shliqni bartaraf etdi va fuqaroning davlat oldi dagi javobgarligini mustahkamladi. Jinoyatning ijtimoiy xavfliligi shundaki, uning sodir etilishi natijasida O`zbekiston Respublikasi mudofaa qudrati va barqarorligiga, davlatlarning tinch 2

yo`l bilan rivojlanishiga xavf tug`ilishi, jahon huquqiy tarti boti va barqarorlik buzilishi mumkin. Bundan tashqari, O`zbe kiston Respublikasi fuqarolarining chet davlat harbiy xizmat lariga, xavfsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shunga o`xshash boshqa organlarga xizmatga yollanishi natijasida ulardan yollanuvchi sifatida foydalanish uchun sharoit yaratiladiki, bu xalqaro hamjamiyat tomonidan qat`iyan taqiqlangan. Mazkur moddaning 1-qismida chet davlatlar ning harbiy xizmatiga, xavfsizlik, politsiya, harbiy adliya or ganlari yoki shunga o`xshash boshqa organlariga xizmatga kirganlik uchun, 2-qismida esa, chet davlatlarning harbiy xizmatiga, xav fsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shunga o`xshash boshqa organlarga yollanganlik uchun javobgarlik nazarda tutil gan. J inoyat obyektiv tomondan faol harakatlar bilan, ya`ni chet davlatlarning harbiy xizmatiga, xavfsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shunga o`xshash boshqa organlariga xizmatga kirishi bilan tavsiflanadi. Xizmatga kirish uchun shaxs o`zga davlat qurolli kuchlari, xavfsizlik organlari, politsiya, harbiy adliya yoki shunga o`xshash organlari shtat jadvaliga kirishi bilan bog`liq bir qator tadbirlarni, harakatlarni amalga oshiradi. Ushbu holatda shuni ta`kidlash kerakki, xizmatga kirish shaxsning o`z irodasi, xohishi asosida bo`lishi kerak. Xizmatga kirish faoliyat sifatida bir qancha harakatlarni o`z ichiga oladi: jumladan, chet davlatning har biy xizmatiga, xavfsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shunga o`xshash boshqa organlariga xizmatga kirish uchun hujjat larni tayyorlash, ko`rib chiqish uchun hujjatlarni taqdim etish va xizmatga kirish uchun turli usul va vositalardan foydalanish kabilar bo`lishi mumkin. Agar shaxs tomonidan amalga oshiriladigan usullar jamiyat uchun xavf tug`dirsa (masalan, hujjatni qalbakilashtirish, pora berish va boshqalar), shaxs qilmishi Jinoyat kodeksida belgilangan tegishli modda, shuningdek, chet davlatlarning harbiy xizma tiga, xavfsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shunga o`xshash boshqa organlariga xizmatga kirishi (JK 154 1 -moddasi) uchun

javobgarlikni nazarda tutuvchi moddalari asosida jinoyat lar majmui bo`yicha kvalifikatsiya qilinishi lozim. Shaxs chet davlatning harbiy xizmatiga, xavfsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shunga o`xshash boshqa organlariga xizmatga olinganligi haqida bildirishnoma yuborilganligi, buyruq chiqarilishi bilan jinoyat tugallangan hisoblanadi. O`zbekiston fuqarosining chet davlatning har qanday organiga emas, balki harbiy xizmatiga, xavfsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shunga o`xshash boshqa organlariga xizmatga kirishi ijtimoiy xavfli qilmish deb topiladi. Harbiy xizmat – davlat xizmatining alohida turi bo`lib, harbiy tayyorgarlik va davlatni harbiy muhofaza qilishni o`z ichiga oladi. Harbiy xizmat qurolli kuchlar va boshqa davlat harbiy tuzilmalari tomonidan amalga oshiriladi. Qurolli kuchlar ning yoxud uning tuzilmalarining nomlanishi, harbiy xizmat mazmuni kvalifikatsiya qilishga ta`sir qilmaydi. Xavfsizlik organlaridagi xizmat – davlat xizmatining maxsus turi bo`lib, asosiy faoliyati davlatni va jamiyatni tashqi hamda ichki xavfdan himoyalash, shaxslarning asosiy huquq va erkinliklarini, hayotini muhofaza etish hisoblanadi. Davlat xav fsizligi xorijiy davlatlarda turli organlar tomonidan amalga oshiriladi, ularning tuzilmasi O`zbekistondagidan farq qi lishi mumkin, ammo bu jinoyatni kvalifikatsiya qilishda hisobga olinmaydi. Xavfsizlik xizmati organlarining nomi yoki ular ning tashkiliy-huquqiy shakli ham ahamiyatga ega emas. Politsiya xizmati – davlat xizmatining maxsus shakli bo`lib, jamoat tartibini himoyalovchi va jinoyatchilikka qarshi kurashuvchi alohida turdagi organlar tizimida o`taladigan xizmat turlaridan biri. Barcha turdagi yoki bir qancha turdagi huquqbu zarliklarni tergov qilish bilan shug`ullanadi. O`zbekistonda va boshqa bir qator davlatlarda politsiya-militsiya deb nomlanadi. Politsiyaning qanday nomlanishi va tashki liy-huquqiy shakli qilmishni kvalifikatsiya qilishda ahamiyatga ega emas.

Harbiy adliya organlarida xizmat turli idora va xizmatlarni, shuningdek, harbiy sud tizimini o`z ichiga oladi. Uning faoliyat sohasiga Qurolli Kuchlarda va boshqa turdagi davlat harbiy tu zilmalarida huquqiy tartibotni ta`minlash kiradi. Shunga o`xshash boshqa organlar deganda , xizmat harbiylashtirilgan barcha turdagi muassasa, tashkilot, organni tu shu nish kerak. Harbiylashtirilgan organni farqlovchi jihatlar dan biri shaxs xizmatga kirayotganida qasamyod qabul qilishi va qasa myodini buzganida javobgarlik kelib chiqishi hisoblanadi. Qasamyod qabul qilishidan qat`i nazar, shaxs chet davlatning boshqa organlariga xizmatga kirishi, masalan, prokuror, tergovchi yoki umumiy yurisdiksiya sudi sudyasi bo`lishi jinoyat hisoblanmaydi. Subyektiv tomondan jinoyat to`g`ri qasddan sodir etiladi. Aybdor o`zining O`zbekiston Respublikasi fuqarosi ekan ligini biladi va chet davlatlarning harbiy xizmatiga, xavfsiz lik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shunga o`xshash boshqa organlariga xizmatga kiradi hamda o`zi shuni xohlaydi. Qil mishni sodir etish motiv va maqsadlari turlicha bo`lishi mumkin, ammo ular jinoyatni kvalifikatsiya qilishga ta`sir qilmaydi, lekin sud tomonidan jazo tayinlashda hisobga olinishi lozim. Jinoyat subyekti faqat 16 yoshga to`lgan O`zbekiston Respub likasi fuqarolari hisoblanadi. Moddaning 2-qismida O`zbekiston Respublikasi fuqarosining chet davlatlarning harbiy xizmatiga, xav fsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shunga o`xshash boshqa organlariga xizmatga yollanishi uchun javobgarlik belgi - langan. Jinoyat subyektiv tomondan faqat qasddan sodir etilishi mumkin. Subyekt qilmishini baholashda motiv va maqsad ahamiyatga ega emas, lekin jinoyat motivi va maqsadi jazo tayin lashda sud tomonidan hisobga olinishi lozim. Mazkur modda 2-qismi bo`yicha jinoyat subyekti 16 yoshga to`lgan har qanday jismoniy shaxs hisoblanadi. Shaxsning fuqaroligi ahamiyatga ega emas. O`zbekiston Respublikasi fuqarosi O`zbekiston hududidagi korxona, takshilot, muassasada mehnatni davom ettirgan holda, chet davlatlarning harbiy

xizmatiga, xavfsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shunga o`xshash boshqa organlariga ishga kirsa, O`zbekiston Respublika siga qarshi jinoyatlarda ko`zda tutilgan tegishli alomatlar bo`lsa, unda O`zbekiston Respublikasi fuqarolik pasporti bo`lishidan qat`i nazar, jinoyatlar majmui bo`yicha JK 160-mod dasidagi josuslik jinoyati bo`yicha ham kvalifikatsiya qilish lozim. Qilmishni davlatga xoinlik sifatida kvalifikatsiya qi lib bo`lmaydi, chunki shaxs chet davlatda harbiy xizmatga, xav fsizlik xizmati idoralariga, politsiyaga, adliya idoralariga yoki davlat hokimiyati va boshqaruvning boshqa idoralariga ishga kir ganligi natijasida O`zbekiston Respublikasi fuqaroligi yo`qotiladi 2 [42] . Chet davlatlarning harbiy xizmatiga, xavfsizlik, politsiya, harbiy adliya organlari yoki shunga o`xshash boshqa organla riga xizmatga kirish, yollanish uchun jinoiy javobgarlik bi lan javobgarlik JK 154-moddasida ko`zda tutilgan yollanish tar kibi farqlab olinishi juda muhim. Jinoyat tarkibi bir-biri dan ji noyat subyektiga ko`ra farqlanadi. Xizmatga yollanish ji noyatida jinoyat subyektiga xos bo`lgan belgi mavjud, u harbiy harakat larda o`zga davlat qurolli kuchlari tarkibida turib qatnashishi talab qilinadi. Qilmishni sodir etgan shaxsni JK 154-moddasi bo`yicha aybdor deb topish uchun shaxsning harbiy hara katlarda qatnashganligini (JK 154-modda 1-qism) yoki qatnashish maqsa dida yollanganligini (JK 154- modda 2-qismi) aniqlash lo zim bo`ladi. 2

Terrorizm (O`zR JK 155-moddasi) Xalqaro huquqda terrorizmga qarshi bir qator konvensiyalar, jumladan 1934 yilgi Madrid konvensiyasi (1934), Yevropa konvensiyasi (1977), Terrorizmning oldini olish bo`yicha (1987) va boshqa konvensiyalar mavjud. Terrorizmning obyekti jamoatchilikning jamiyatda xavfsiz yashash shart- sharoitlarni ta`minlash bo`yicha jamoat xavfsizligi hisoblanadi. Terrorizm tufayli odamlarning hayoti yoki sog`lig`iga, hokimiyat va boshqaruv organlarining normal faoliyatiga, jamoat tartibiga ziyon yetkazilishi mumkin. Terrorizm jinoyatining predmeti sifatida mulk va boshqa moddiy obyektlar, ya`ni masalan, ko`p xonali turar joy binolari, temir yo`l vokzallari, aeroportlar, avtostansiyalar, metropolitenlar, madaniyat va sport saroylari, suv-energiya issiqlik ta`minlash tizimlari, yadroviy obyektlar va hokazo obyektlar ko`zda tutiladi. 155-moddaning 1-qismi 2001 yil 29 avgust Qonuni tahririda berilgan. Obyektiv tomondan 155-moddadagi jinoiy harakatlar quyidagilardan iborat: - zo`rlik, kuch ishlatish; - shaxs yoki mol-mulkka xavf tug`diruvchi boshqa qilmishlar; - xalqaro munosabatlarni murakkablashtirish, davlatning suverenitetini, hududiy yaxlitligini buzish, xavfsizligiga putur yetkazish, urush va qurolli mojarolarni chiqarish, ijtimoiy siyosiy vaziyatni beqarorlashtirish, aholini qo`rqitish maqsadida davlat organini, xalqaro tashkilotni, ularning mansabdor shaxslarini, jismoniy yoki yuridik shaxsni biron bir faoliyatini amalga oshirishga yoki amalga oshirishdan tiyilishiga majbur qilish uchun yuqorida ko`rsatilgan zo`rlik harakatlarini amalga oshirish tahdidi; - shuningdek, terrorchilik tashkilotining mavjud bo`lishini, ishlab turishini, moliyalashtirilishini ta`minlashga, terrorchilik harakatlarini tayyorlash va sodir etishga, terrorchilik faoliyatiga ko`maklashayotgan yoki bunday faoliyatda ishtirok

etayotgan shaxslarga bevosita yoki bilvosita har qanday mablag`-vositalar va resurslar berish yoki yig`ishga, boshqa xizmatlar ko`rsatishga qaratilgan faoliyat. Zo`rlik, kuch ishlatish deyilganda har qanday terroristik harakatlar, shu jumladan, portlashlar uyushtirish, o`t qo`yish, radioaktiv, kimyoviy biologik yadroviy bombalardan foydalanish, zaharli, kuchli ta`sir etuvchi toksik moddalarni qo`llash, transport vositalari va boshqa obyektlarini yakson qilish yoki ularga shikast yetkazish, avariya yoki texnogen halokatlarni keltirib chiqaruvchi harakatlarni sodir etish, istalgan shakl va istalgan usulda tahdidlar tarqatish, shu jumladan, zo`rlik ishlatish yoki o`ldirish bilan qo`rqitish, shaxsni garov sifatida ushlab turish, chet davlatlarning vakolatxonalariga hujum qilish, xalqaro tashkilotlarning mulkini bosib olib ushlab turish, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlariga tegishli bino, xonalarga hujum qilish va ularni bosib olish yoki shunga harakat qilish va hokazo. Portlash – kichik vaqt oralig`ida cheklangan hajm doirasida juda katta energiyaning bo`shashi (ozod etilishi) va shu jarayon davomida issiqlik (plazma) chiqarilishi bilan xarakterlanadigan jarayondir. O`t qo`yish – aybdor shaxs tomonidan u yoki bu usulda obyektni nazorat qilinmaydigan tarzda yonishini kelib chiqarish. O`ldirish yoki zo`rlik ishlatish bilan qo`rqitish turli usullar, harakatlar yordamida qotillik sodir etish yoki zo`rlik ishlatish ko`rinishida namoyon bo`ladi. Aybdorning qilmishlari O`zR JK 155-modda 1-qismi bo`yicha o`ldirish yoki zo`rlik ishlatish bilan qo`rqitish belgilarining mavjudligiga ko`ra kvalifikatsiya qilinganida O`zR JK 112-moddasi (o`ldirish yoki zo`rlik ishlatish bilan qo`rqitish) bilan qo`shimcha kvalifikatsiya qilinmaydi. Mol-mulkni egallab olish deganda, o`zganing mulkini qonunga xilof ravishda egallab olishni tushunish lozim, bunda uning egasiga qaytarib berilishi jinoyat subyektining davlat, xalqaro tashkilotlar, jismoniy yoki yuridik shaxslar oldiga qo`ygan talablarining bajarilishiga bog`liq. Mol-mulkni egallab olish yashirin, zo`rlik ishlatib yoki ishlatmasdan amalga oshirilishi mumkin.

Mol-mulkni ushlab turish – uning qonuniy egasiga qaytarilishiga to`sqinlik qilishdir. Shaxsni garov sifatida ushlab turish deganda, g`ayriqonuniy ravishda zo`rlik ishlatib, insonni erkin yurishidan mahrum etish tushuniladi. Xalqaro himoya ostida bo`lgan chet el davlatlari vakolatxonalari yoki xalqaro tashkilotlarning xizmat binolariga, ularga qarashli yoki ular ijaraga olgan uy-joy binolariga hujum qilish deganda, jamoat xavfsizligiga tahdid soluvchi qonunga xilof ravishda zo`rlik ishlatib qo`qqisdan qilingan harakat tushuniladi. Shaxs yoki mol mulkka xavf tug`diruvchi boshqa qilmishlar deganda og`ir tan jarohatlarini yetkazish, odamlarning o`limiga olib kelish, katta miqdorda moddiy zarar yetkazish xavfi tushuniladi (aholi yashaydigan punktga suv bostirish, ekinlarni yo`q qilish chorvalarni nobud qilish yerlarni yaroqsiz holatga keltirish, chuchuk suv resurslarini zaharlash va hokazo) Zo`rlik yoki kuch ishlatish tahdidi , davlat organlarining, xizmat va muassasalarining mansabdor shaxslarga, xalqaro tashkilotlarning vakillari va vakolatli shaxslariga, umuman olganda, muayyan bir mamlakat regionining hududning aholisiga, xalqaro tashkilotlarning vakillari va vakolatli shaxslariga, umuman olganda, muayyan bir mamlakat regionining, hududining aholisiga, xalqaro munosabatlarini murakkablashtirish, davlatning suverenitetini, hududiy yaxlitligini buzish, xavfsizligiga putur yetkazish, urush va qurolli mojarolar chiqarish, ijtimoiy-siyosiy vaziyatni beqarorlashtirish, aholini qo`rqitish maqsadida, turli xil ruhiy ta`sir o`tkazish shakllarini ko`zda tutadi. Terroristik aktlarni amalga oshirish tahdidi haqiqiy bo`lishi lozim, har holda jabrlanuvchida tahdid amalga oshirilishi mumkinligi haqida asosli va yetarli fikrlar bo`lishi kerak, aybdor tahdidni haqiqatda ro`yobga chiqarish yoki chiqarmaslik rejalaridan qat`iy nazar. Terrorizm ko`pchilik holatlarda portlatish, o`t qo`yish yoki boshqa harakatlarni sodir etish yo`li bilan insonlarning hayotiga tahdid solish, ancha miqdordagi mulkiy ziyonni keltirib chiqarishi yohud boshqa ijtimoiy xavfli

oqibatlar keltirib chiqarishi, yoki yuqoridagi harakatlarni amalga oshirish bilan qo`rqitish bilan sodir etiladi. O`zR JK 155-modda 1-qismida nazarda tutilgan qilmish ushbu qonunning dispozitsiyasida nazarda tutilgan harakatlardan birortasi sodir etilgan paytdan boshlab tamom bo`lgan h isoblanadi. Terroristik tashkilotlarning mavjud bo`lishini, ishlab turishini moliyalashtirilishini ta`minlash – bu shaxs (shaxslar)ning terroristik tashkilotlar uchun shaxsiy tarkibni (jangarilarni) yollash, tanlash, ularni qurollantirish, ya`ni sovuq va o`qotar qurollar, qurol-yarog`, portlovchi moslamalar, harbiy va maxsus texnika bilan ta`minlash, jangarilarni o`qitishini tashkilotlashtirish, terroristik tashkilot (terrorist-kuporuvchi gurux) xarakatlarini rejalashtirish, terroristik tashkilotningmaishiy va boshka extiyojlarini moliyaviy kondirish shu jumladan milliy va chet el valutasida, xokazo. Terroristik aktlarni rejalashtirishi va sodir etish – asosan, rejalashtirish boskichi (terroristik aktni sodir etish rejasini tazishi), xujum kilish uchun potensial obyektni tanlash, ishtirokchilar orasida vazifalarni bulish (mutaxassislarni tanlash, shu jumladan portluvchi texnikalarni, ekspertlarni, “shaxid”larni tayerlash), hamda dastlabki tayyorgarlik tadbirlarini utkazish boskichi (belgilangan xududini kuzdan kechirish, chekinish yullarini uylab chikish va boshka), bavosita terroristik aktni sodir etish boskichi, ya`ni u yeki bu shaklda (portlatish, o`t qo`yish, hujum qilish, garovga olish) tuzilgan rejani amalda sodir tishdan iborat. Terrorchilik tashkilotlariga yohud terrorchilik faoliyatiga ko`maklashayotgan yoki bunday faoliyatda ishtirok etayotgan shaxslarga bevosita yoki bilvosita har qanday mablag` vositalar va resurslar berish yoki yig`ishga, boshqa xizmatlar ko`rsatishga qaratilgan faoliyat – istalgan shakldagi terroristik tashkilotlarni moliyalashtirish, moddiy ta`minlashga qaratilgan faoliyatni amalga oshirish, shu jumladan, terroristik tashkilotlar manfaatlarini ko`zlab, yoki ularning xabardorligi asnosida yashirin yeki ochiq tarzda harakat qiladigan turli xil yordam fondlari, yoki ijtimoiy tashkilot va birlashmalarini tuzish, go`yoki xayr-ehson yordam sifatida pul yig`ish, bundan tashqari qonuniy tarzda moliyaviy tashkilotlar,

banklar tuzib, ularni mamlakat hududida hamda off-shor (nazoratsiz) zonalarda joylashtirib, ulardan terroristik tashkilotlarni moliyalashtirish maqsadida kredit olish, foizsiz imtiyozli qarzlar olish yo`li bilan amalga oshirish tushuniladi. Bundan tashqari, terroristik tashkilotlarning moliyaviy manbasi sifatida noqonuniy ravishda faoliyat ko`rsatayotgan zavod va fabrikalarni aytish mumkin. Chunki ularning faoliyatidan tushgan daromad terroristik tashkilotlarning ishlab turishini ta`minlaydi. Lotoreya, kazinolarda pul-buyum yutuqlarini tashkillashtirish va o`tkazish orqali mablag` to`plash harakatlari ham qayd etilgan. Subyektiv tomondan terrorizm faqat to`g`ri qasddan sodir etilishi mumkin. Subyektiv tomon uchun jinoyatning maqsadi zaruriy belgi bo`lib hisoblanadi. Terrorizmni sodir etishdan maqsad xalqaro munosabatlarni chigallashtirish, urush chiqarish uchun ig`vo qilish yoki O`zbekiston Respublikasidagi vaziyatni beqarorlashtirishdir. 16 yoshga to`lgan, Respublika fuqarosi, chet el fuqarosi yoki fuqaroligi bo`lmagan shaxs ham terrorizm jinoyatining subyekti bo`lishi mumkin. O`zR JK 155-modda 2-qismida javobgarlik belgilangan qilmishning obyektiv tomoni davlat yo jamoat arbobi yoki davlat organi vakiliga ularning davlat yoki ijtimoiy faoliyatlari bilan bog`liq bo`lgan jamiyatdagi barqaror vaziyatni ishdan chiqarish yoki davlat organlari tomonidan qaror qabul qilinishiga ta`sir ko`rsatish yoxud ularning siyosiy yoki boshqa ijtimoiy faoliyatiga qarshilik ko`rsatish maqsadida: 1) ularning hayotiga suiqasd qilishda; 2) ularga tan jarohati yetkazishda ifodalanadi. Terrorizmni sodir etish natijasida badanga shikast yetkazish deganda, davlat yoki jamoat arbobi yoxud hokimiyat vakilining davlat yoki jamoatchilik faoliyatini olib borishi munosabati bilan uning badaniga har qanday og`irlikdagi (yengil, o`rtacha og`ir yoki og`ir) shikast yetkazish tushuniladi. Tan jarohati davlat yoki jamoat arbobiga yoxud hokimiyat vakiliga aynan uning davlat yoki jamoat faoliyati munosabati bilan bog`liq holda yetkazilgan bo`lishi kerak. Agar ko`rsatib o`tilgan shaxs larning sog`lig`iga zarar ularning faoliyati munosabati bilan emas, balki boshqa holatlarda yetkazilgan bo`lsa, unda

mazkur jinoyat tarkibi bo`lmaydi va aybdorning harakatlarini shaxsga qarshi jinoyat, deb kvalifikatsiya qilinadi. Agar davlat yoki jamoat arbobi yoxud hokimiyat vakilining hayotiga suiqasd qilingan yoxud uning sog`lig`iga shikast yetkazilgan bo`lsa, O`zR JK 155-modda 2-qismida nazarda tutilgan jinoyat tamom bo`lgan deb hisoblanadi. O`zR JK 155-moddasi 2-qismida javobgarlik belgilangan qilmishning subyektiv tomoni uchun maqsad – vaziyatni beqarorlashtirish yoki davlat organlari tomonidan qarorlar qabul qilinishiga ta`sir ko`rsatish yoxud siyosiy yoki boshqa jamoatchilik faoliyatiga to`sqinlik qilish shartining mavjudligi zaruriy belgidir. Agar tahlil qilinayotgan moddaning birinchi yoki ikkinchi qismida nazarda tutilgan harakatlar: 1) odam o`lishiga; 2) boshqa og`ir oqibatlarning kelib chiqishiga sabab bo`lsa, ayb dorning qilmishi JK 155-moddasi 3-qismi bilan kvalifikatsiya qilinadi. Terrorizm jinoyatining sodir etilishi chog`ida odam o`ldirilsa, aybdorning qilmishi, O`zR JK 97-moddasi (qasddan odam o`ldirish) bilan qo`shimcha ravishda kvalifikatsiya qilinmaydi, balki odam o`ldirish jinoyatini ham ko`rib chiqilayotgan modda qamrab oladi. Terrorizmni tayyorlashda ishtirok etgan shaxs: 1) agar u hokimiyat organlariga o`z vaqtida habar berish va boshqa usul bilan og`ir oqibatlar yuzaga kelishining hamda terrorchilar maqsadlari amalga oshirilishining oldini olishga faol ko`maklashgan bo`lsa; 2) harakatlarida jinoyatning boshqa tarkibi bo`lmagan hollarda jinoiy javobgarlikdan ozod etiladi (JK 155-moddasi 4-qism): Terrorizm natijasida boshqa og`ir oqibatlarning kelib chiqishi deganda, ko`plab odamlarga og`ir tan jarohati yetkazilishi, binolar va inshootlarning vayron qilinishi yoki yo`q qilib tashlanishi, davlatlar o`rtasidagi munosabatlarning chigallashtirilishi yoki to`xtatilishi, muhim siyosiy va iqtisodiy ahamiyatga ega

muzokaralarning uzilib qolishi, vaziyatning beqarorlashuvini, aholi punktlaridagi hayotiy muhim obyektlarning yo`q qilinishi va shu kabilarni tushunish lozim. Milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo`zg`atish (O`zR JK 156-moddasi) Milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo`zg`atish jinoyati xalqaro miqiyosda yangicha ko`rinishlarda sodir etish xususiyatlari vujudga kelmoqda. Ayniqsa ommaviy tus olinishi bilan bog`liq xolda milliy, irqiy yoki diniy adovatni targ`ib qiluvchi narsalarni tarqatish bilan bog`liq holda ongiga ta`sir qiluvchi, jamiyatda nosog`lom muxitni vujudga keltiruvchi xususiyatlar bilan sodir etishlik xolatlari vujudga keldi. Ayniqsa diniy ekstremistik yoki terroristik harakatlarni tashkil etish borasida sodir etiladigan milliy, irqiy yoki diniy adovatni targ`ib qiluvchi narsalarning tarqatganlikning ijtimoiy xavfliligi yuqoridir. Shaxsni birinchi marta sodir qilgan xarakatlari uchun ma`muriy javobgarlikka tartilganidan keyin yana shunday xarakatlarning qasddan sodir etilganligi bu xarakatlarning ijtimoiy xavfliligining yuqorilashganligidan dalolat beradi va bunday harakatlar uchun jinoiy javobgarlik shaxsni shunday xarakatlarni bir yil mobaynida yana takroran sodir etilganidagina jinoiy javobgarlikka sabab bo`lishi mumkin. Har bir inson jinsi, irqi, millati, dini yoki boshqa xususiyatlaridan qat`i nazar, teng ekanligi to`g`risidagi qoida hozirda umume`tirof etilgan xalqaro huquq normasidir. Ushbu qoida 1948 yilgi Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasida, Fuqa rolik va siyosiy huquqlar to`g`risidagi Xalqaro Paktda va boshqa xalqaro hujjatlarda o`z ifodasini topgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutitsiyasi Muqaddimasida halqaro huquqning umume`tirof etilgan qoidalari ustunligi e`lon qilingani holda, ushbu qoidalar O`zbekiston Respublikasi Konstitutitsiyasining 4, 8, 31-moddalarida izchillik bilan mustahkamlangan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 18- moddasida yuqorida qayd etilgan xalqaro huquqiy hujjatlar qoida lari so`zma-so`z

takrorlanadi va “O`zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo`lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e`tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat`i nazar, qonun ol dida teng”ligi kafolatlanadi. O`zbekiston Respublikasi JK 156-moddasida milliy, irqiy yoki diniy adovat qo`zg`atganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilanishi ham ushbu qoidalar bajarilishining huquqiy kafolati bo`lib xizmat qiladi. Milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat yoki nifoq kel tirib chiqarish deganda , turli millatlar, urug`lar, irqlar yoki konfessiyalarga mansub shaxslar o`rtasida nizo keltirib chiqarishga qaratilgan faoliyat olib borish tushuniladi. Milliy, irqiy yoki diniy adovat qo`zg`atishning ijtimoiy xavfliligi shundaki , bunday qilmishlar sodir etilishi tinchlik va jamiyat barqarorligini buzadi, jinoyatchilikning o`sishini keltirib chiqaradi va davlat taraqqiyotiga jiddiy xavf tug`diradi. Jinoyat obyekti tinchlik va xalqlar, millatlar, davlatlarning milliy, irqiy yoki diniy tengligini ta`minlash bo`yicha ijtimoiy munosabatlar ko`rinishidagi tinch-totuv yashashi xavfsizligi hisoblanadi. Jinoyatning fakultativ obyekti shaxsiy huquq va erkinliklar, turli mulk shakllari, jamoat tartibi va boshqalar hisoblanadi. Quyidagi harakatlarning sodir etilishi ushbu jinoyatning obyektiv tomonini tashkil qiladi:  fuqarolarning milliy, irqiy yoki diniy adovatini sha`ni va qadr- qimmatini tahqirlaydigan materiallarni tarqatish maqsadida tayorlash, saqlash yoki shunday materiallarni tarqatish harakatlari;  fuqarolarning diniy yoki dahriylik e`tiqodini haqoratlaydigan yoki kamsitadigan turli xil harakatlar yoki shunday manba`larni tayorlash;  milliy, irqiy, etnik yoxud diniy mansubligiga qarab fuqarolar huquqlarini bevosita yoki bilvosita cheklashga qaratilgan harakatlar;  milliy, irqiy, etnik mansubligiga yoki dinga munosaba tiga qarab fuqarolarning bevosita yoki bilvosita us tunliklarini belgilash.

Fuqarolarning milliy sha`ni va qadr-qimmatini kamsitish, diniy yoki dahriylik e`tiqodiga bog`liq his-tuyg`ularini haqorat qilish orqali milliy, diniy, irqiy ziddiyatlarni keltirib chiqarishga qaratilgan harakatlar turli g`oya va qarashlarni targ`ib qilishda ifodalanadi. Bu g`oya va qarashlar ma`lum bir millat, irq yoki diniy e`tiqodga bo`lgan ishonch va hurmatni toptaydi hamda ushbu millat yoki irqning hayot tarzi, madaniyati, an`analari, diniy odatlariga nisbatan g`araz yoki nafratni keltirib chiqaradi. Mazkur g`oya va qarashlar og`zaki, yozma yoki ko`rgazmali namoyish shaklida targ`ibot va tashviqot orqali yoyilishi, agressiv hujum, jismoniy jazolash yoki shu bilan tahdid qilish, mulkni nobud qilish yoki unga zarar yetkazish, huquq, imtiyoz va ustunliklarni cheklash yoki bekor qilishda ifodalanadi. Ziddiyatlar, ix - tiloflarni qo`zg`atish usullari kvalifikatsiya qilishga ta`sir etmaydi. Shu bilan birga ushbu g`oya va qarashlar umumiy xarak terga ega bo`lib, aniq bir shaxsga qaratilmaydi. U yoki bu millat yoxud irqqa taqashtirilayotgan o`ziga xosliklar, xususiyatlar haqiqatga mos kelish-kelmasligi kvalifikatsiya qilishda ahamiyatsiz. Bunday qilmishlarning asosiy mazmuni turli millat, irq, diniy konfessiyalar vakillari o`rtasida o`zaro ishonchsizlik tug`dirish, g`arazli, haqoratomuz yoki bo`hton fikr lar asosida jiddiy dushmanlikka aylanuvchi begonalashuv, shubha va gumonlar urug`ini sochishdan iborat. Huquqlarni cheklash deganda , davlat organlarining, shuningdek, mulkchilik shakli turlicha bo`lgan korxona, muassasa va tashkilotlarning vakolatli mansabdor shaxslari tomonidan fuqarolar huquqlarni ro`yobga chiqarishdan bosh tortish tushuniladi. Agar shaxsning huquqlari to`g`ridan-to`g`ri uning millati, irqi yoki diniy mansubligini e`tiborga olib ro`yobga chiqarilmasa, bu huquqni bevosita cheklash deb topiladi. Agar huquqni ro`yobga chiqarmaslikning bevosita sabablari (milliy, irqiy, diniy mansubligiga ko`ra) ikkinchi darajali boshqa sabablar bilan niqoblansa, bu huquqni bilvosita cheklash deb topiladi. Masalan, ishga qabul qilish irqiy

mansublik sababli rad qilinsa, bevosita huquqni cheklash hisoblanadi. Agar shaxs moddiy yordam so`rab murojaat qilsa-yu, lekin unga yordam ko`rsatish aslida milliy, irqiy yoki diniy mansublik sabab bo`lib, ammo rad etishda boshqa narsa (masalan, pul mablag`lari yo`qligi) sabab qilib ko`rsatilsa, bu huquqni bilvosita cheklash hisoblanadi. Huquqni cheklash O`zbekiston Respublikasi hududida yashovchi har qanday shaxsning ijtimoiy va jamiyatdagi tutgan o`rnidan qat`i nazar, unga tegishli har qanday huquqni cheklashga taalluqli bo`lishi mumkin. Obyektiv asoslarga (masalan, mablag`lar yetishmasligiga) ko`ra hamda iltimosnomani qondirishni rad etish milliy, irqiy yoki diniy mansublikdan qat`i nazar, kishi lar his-tuyg`usiga ta`sir ko`rsatsa, bu huquqni cheklash hisoblan maydi. Muayyan irq, millat yoki diniy guruhga kiruvchi shaxslarga qo`shimcha huquq va imtiyozlar berish obyektiv asoslardan qat`i nazar, ustunlik berish deb topiladi. To`g`ridan-to`g`ri ustunlik berish deganda, imtiyozlarning bevosita berilishi, bilvosita ustunlik berish deganda esa, uning niqoblangan holda (masalan, bir milliy guruh vakillari yutib chiqishi mumkin bo`lgan tanlov o`tkazish) taqdim etilishi tushu niladi. Muayyan jamoat tashkilotlari a`zolariga qo`shimcha im tiyoz berilishi, quyidagi shartlarga rioya etilganda, bevosita yoki bilvosita ustunlik berish deb qaralmaydi:  tashkilotga irqi, millati, diniy e`tiqodidan qat`i na zar, har qanday shaxs kirishi mumkin;  ustunlik faqat tashkilot doirasida va faqat uning hisobiga beriladi. Jinoyat JK 156-moddasining 1-qismi dispozitsiyasida belgilangan harakatlardan birontasi sodir etilishi bilanoq tugallangan hisoblanadi. Obyektiv tomondan belgilangan ha rakatlarni sodir etish natijasida jinoiy oqibat kelib chiqishi talab qilinmaydi, biroq u jazo tayinlashda hisobga olinishi lozim.

Subyektiv tomondan milliy, irqiy yoki diniy adovat qo`zg`atish qasddan sodir etiladi. Milliy, irqiy yoki diniy adovat qo`zg`atish jinoyatini sodir etuvchi shaxs o`zining qilmishi ijtimoiy xavfliligini biladi va uni sodir etishni xohlaydi. Milliy, irqiy yoki diniy adovat yoxud ixtiloflar qo`zg`atish maqsadi jinoyat subyektiv tomonining zaruriy belgisi hisoblanadi. Jinoyat sodir etish motivi turlicha: o`ch olish, rashk, hasad, foyda olish va boshqalar bo`lishi mumkin. Motivlar jinoyatni kvalifikatsiya qilishga ta`sir etmaydi, ammo jazo tayinlashda hisobga olinishi lozim. 16 yoshga to`lgan har qanday shaxs jinoyat subyekti hisoblanadi. Huquqlarni cheklash yoki afzalliklar belgilash subyekti mansabdor shaxs bo`lsa, uning harakatlari hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste`mol qilganlik (JK 205- moddasi) yoxud ho kimiyat yoki mansab vakolati doirasidan chetga chiqqanlik (JK 206-moddasi) jinoyatlari alomatlari bilan sodir etilganida JK 156-moddasi 2-qismi - ning «g» bandi bo`yicha kvalifikatsiya qilinishi lozim. Milliy, irqiy yoki diniy adovat qo`zg`atish jinoyatining boshqa shaxslarning hayoti uchun xavfli usulda, badanga og`ir shikast yetkazgan holda, fuqarolarning doimiy yashash joyidan zo`rlik ishlatib ko`chirgan holda, mas`ul mansabdor shaxslar tomonidan mansab mavqeini suiste`mol qilgan xolda sodir etilgani holatlarida jinoiy javobgarlikka tortish uchun oldin ma`muriy javobgarlikka tortilgan bo`lishligi talab etilmaydi. Milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo`zg`atishning javobgarlikni og`irlashtiruvchi turlari: a) boshqa shaxslarning hayoti uchun xavfli usulda; b) badanga og`ir shikast yetkazgan holda; v) fuqarolarni doimiy yashash joyidan zo`rlik ishlatib ko`chirgan holda; g) mas`ul mansabdor shaxs tomonidan; d) bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirib sodir etishda ifodalanadi. Boshqa shaxslar hayoti uchun xavfli usulda jinoyatni sodir etish deganda, milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo`zg`atish natijasida aziyat

chekayotgan guruh vakillaridan tashqari, boshqa shaxslar hayotiga ham real xavf tug`dirish tushuniladi. Agar millat, irq yoki din vakillari bo`lgan shaxslarning ham, boshqa shaxslarning ham o`limi kelib chiqsa, ushbu modda dispozitsiyasi bilan qamrab olinmaydi va jinoyatlar majmui bo`yicha kvalifikatsiya qilinishi lozim. Milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo`zg`atish jinoyati natijasida bitta shaxsga og`ir tan jarohati yetkazilgan taqdirda ham jinoyat JK 156-moddasi 2- qismining “b” bandi bo`yicha kvalifi katsiya qilinishi lozim. Jabrlanuvchi shaxsning qaysi millat, irq yoki dinga mansubligi muhim emas, bunda faqat og`ir tan ja rohati yetkazishga milliy, diniy yoki irqiy adovat qo`zg`atish sa bab bo`lganligi muhim hisoblanadi. Milliy, irqiy yoki diniy adovat qo`zg`atishda aybdor bo`lgan shaxs jabrlanuvchiga og`ir tan jarohati yetkazish JK 156-moddasi 2-qismining “b” bandi bilan qamrab olingan va uni JK 104-moddasi bo`yicha qo`shimcha kvali fikatsiya qilish talab etilmaydi. Agar jabrlanuvchiga yetkazilgan tan jarohati yengil yoki o`rtacha og`ir bo`lsa, jinoyatlar majmui tariqasida, tegishlicha JK 156-moddasining 1-qismi va 105-mod dasi yoki 109-moddasi bo`yicha kvalifikatsiya qilinishi lozim. Agar milliy, irqiy yoki diniy adovat qo`zg`ash motivi asosida og`ir tan jarohati yetkazish ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan bo`lsa, qilmish jinoyatlar majmui bo`yicha JK 111-moddasi 2-qismi va JK 156-moddasi 1-qismi bilan kvalifikatsiya qili nishi kerak. Fuqarolarni doimiy yashash joyidan zo`rlik ishla tib ko`chirish deganda, muayyan millat, irq yoki din vakillariga jismoniy yoki ruhiy zo`rlik ishlatib ularni doimiy yashab turgan joylarini xohishlariga zid ravishda tark etishga majbur qilishni tushunish lozim. Zo`rlik ishlatish bilan qo`rqitib ko`chirish ularning mol-mulkini qonunga zid ravishda yo`q qilish, tan jarohati yetkazish yoki shu bilan tahdid qilish, ularning doimiy yashash joylaridan zo`rlik ishlatib ko`chirish tarzida amalga oshirilishi mumkin. Agar irqiy, milliy yoki diniy adovat qo`zg`atish mas`ul mansabdor shaxs tomonidan o`zining xizmat vakolatlaridan kelib chiquvchi va egallagan mansabiga ko`ra berilgan vakolatlardan foydalanib sodir etilgan bo`lsagina, jinoyat mas`ul mansabdor shaxs tomonidan sodir etilgan deb hisoblanadi.

Aybdorning harakatlari uning mansab vakolatlari bilan bog`liq bo`lmasa, masalan, o`z obro`yi, tanish-bilishlaridan foydalanishi irqiy, milliy yoki diniy adovatni qo`zg`atish deb to pilmaydi. Mazkur moddada bir guruh shaxslar deganda , oddiy ishtirokchilik, ya`ni oldindan til biriktirmagan holda bir guruh shaxslar tomonidan jinoyat sodir etish nazarda tutilgan. Agar milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo`zg`atish bir guruh shaxslar oldindan til biriktirgan holda jinoyat sodir etilgan bo`lsa, bunda jinoyatni sodir etish maqsadi irqiy, milliy, etnik, diniy adovat qo`zg`atish ekanlikni aniqlash darkor. Agar bunday maqsad bo`lmasa, qilmishni bir guruh shaxslar tomonidan oldindan til biriktirmagan holda milliy, irqiy, etnik yoki diniy adovat qo`zg`atish jinoyatini sodir etish deb kvalifikatsiya qilish kerak.

Adabiyotlar : 1. Romashkin P.S. Agressiya – tyagchaysheye prestupleniya protiv mira i chelovechestva // SGP, 1963. 2. Romashkin P.S. Propaganda voyni – tyagchaysheye prestupleniye // S3, 1963. 3. Andryuxin M.N. Genotsid v politike imperialisticheskix gosudarstv. – M.: Znaniye, 1967. 4. Romashkin P.S. Prestupleniya protiv mira i chelovechestva. – M.: Nauka, 1967. 5. Zaxarova N.V. Agressiya – naiboleye gruboye narusheniye prav cheloveka // SGP, 1968. 6. Kocharov A.A. K voprosu ob otvetstvennosti voyennix rukovoditeley za prestupleniya protiv mira. – Tr. NII pravovoy zashiti. Baku, 1970. 7. Terexov V.D. Mejdunarodniy terrorizm i borba s nim // Novoye vremya, 1974, №11. 8. Blixenko I.P., Jdanov N.V. Mejdunarodno-pravovaya borba s terrorizmom // P., 1975. 9. Jdanov N.V. Pravovie aspekti borbi s terroristicheskimi aktami mejdunarodnogo xaraktera: Avtoref. diss.. kand. yurid. nauk. – M., 1975. 10. Blixenko I.P., Jdanov N.V. Nayemnichestvo – mejdunarodnoye prestupleniye. – V kn.: Sovetskiy yejegodnik mejdunarodnogo prava / 1979. 11. Kulikov R. O mejdunarodno-pravovoy otvetstvennosti za narusheniye prav cheloveka. – M.: Mejdunar. otnosh., 1979. 12. Ribakov YU.M. Voorujennaya agressiya – tyagchaysheye mejdunarodnoye prestupleniye. – M., YUL., 1980. 13. Demkina L.A., Cherkasova I.V. Rejim YUAR – prestupleniye protiv chelovechestva. – M.: Mejdunar. otnosheniya, 1981. 14. Lyaxov YE.G. Terrorizm i mejgosudarstvennie otnosheniya. – M., 1981.

Похожие

Sog’liqqa qarshi jinoyatlar

Hayotga qarshi jinoyatlar

Jinsiy erkinlikka qarshi jinoyatlar

Iqtisodiyot asoslariga qarshi jinoyatlar

Oilaga, yoshlarga va axloqqa qarshi jinoyatlar