Тадбиркорлик соҳасидаги солиқ муносабатлари

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

135 KB

Скачать

Тадбиркорлик соҳасидаги солиқ муносабатлари Режа: 1. Солиқ ва унинг бошқа тўловлардан фарқи 2. 2. Қўшилган қиймат солиғи 3. Даромад (фойда)дан олинадиган солиқ 4. Акциз солиғи 5. Тадбиркор фуқаро (жисмоний шахс)лардан олинадиган даромад солиғи 6. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар

Солиқ ва унинг бошқа тўловлардан фарқи Тадбиркорларнинг солиқ тўлаши Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган тартибда амалга оширилади. Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисидаги қонунда белгилаганидек, фуқаро хоҳ якка тартибда, хоҳ жамоа тадбиркорлиги асосида фаолият олиб борсин олган (даромад) фойдадан солиқ тўлаши керак. Солиқ тўлаш билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодекси билан тартибга солинади. Солиқ кодексида солиқ солинадиган объектлар, солиқ миқцори, солиқни ҳисоблаш тартиби, солиқтўлашдан бўйин товлаганлиги учун қўлланиладиган жавобгарлик каби қоидалар белгиланган. Демак, ҳар қандай тадбиркорлик фаолияти солиқ тўлаш билан боғлиқ. Аммо «солиқ» тушунчаси гўё ягона бир маънони англатса-да, лекин бир неча кўринишда мавжуд бўлади. Бунинг сабаби молия билан боклиқ ягона бир фаолиятнинг бир неча даа,,ат идоралари ваколатига берилганлигидадир. Маълумки, солиққа доир қонун ва қоидаларни белгиловчи ваколатли идора Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ҳисобланади. Аммо солиқ белгилаш билан боглиқ масалаларни ҳал этиш давлатимизнинг бошқа идораларига ҳам берилган. Бу эса солиқ .турларининг, мажбурий тўловларнинг кўпайишига олиб келади. Масалан, мулк эгаси ўз корхонаеи олган даромадга эгалик қилишга ҳақли. Агар гап давлат корхонаси устида кетса, мулкдор бўлиб фақат давлат ҳисобланади. Шу корхона тўлайдиган тўловига бир назар ташласак корхона, аввало, давлат корхонасидаги даромаддан солиқ тўлайди, сўнгра қайта тақсимлаш сифатида давлат фойдасига мажбурий тўловлар ажратади. Бунда давлат, биринчидан, сиёсий тизимларнинг субъекти бўлиб солиқ тўловини белгиловчи сифатида иштирок этса, иккинчидак, шу корхона мулқдори, эгаси сифатида иштирок этади. Ваҳоланки, солиқ кодексида солиқ турлари аниқ

белгилаб берилган бўлишига қарамай бир неча хилдаги мажбурий тўловлар ҳам мавжуд. Тадбиркорлар тўлаши шарт бўлган солиқларнинг турлари: қўшилган қиймат солига; фойда (даромаддан) олинадиган солиқ; акциз солиғи; ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун тўланадиган солиқ; тадбиркор фуқаролар олган даромаддан тўлаши шарт бўлган солиқ; фуқаролар томонидан тўланадиган даромад солиғи; ер солига,'мол-мулкка солинадиган солиқпардан иборатдир. Бундан ташқари бевосита солиқ деб ҳисобланмай бюджетдан ташқари бошқа фондларга тўланадиган бир қатор мажбурий тўловлар ҳам борки, улар ўз хусусиятига кўра солиқдан жуда кам фарқ қилади. Шу сабабли солиқ билан мажбурий Тўловларнинг ўзига хос хусусиятлари ва бир-биридан фарқли белгилари кўриб чиқилса, уларнинг тушунчаси, мазмуни, • моҳияти аниқ бўлади. Чунончи, солиқ ҳамиша" давлат томонидан ўрнатилади.-^. Давлатдан бошқа ҳеч ким солиқни белгилаш ва бекор қилиш ҳукуқига эга эмас. Дунё давлатларида солиқни белгилаш ҳуқуқи " шу давлатлар олий органига берилган. Ўзбекистонда солиқни белгиловчи ва ўрнатувчи ваколатли идора Ўзбекистон Конституциясининг 78-моддасида белгиланганидек Рсспублика Олий Мажлисига берилган. Солиқнинг яна бир хусусияти унинг доимо бир томоннинг истаги билан белгиланишидир. Солиқ билан боғлиқ қоидаларни ўрнатишда солиқ тўловчиларнинг розилиги айрим-айрим сўралмайди. Тўғри, солиқ тўғрисидаги қонун қабул қилинишида аввал умумхалқ муҳокамасига қўйилади. Келган таклифлар ижобий бўлса ҳисобга олинади. Аммо солиқни мутлақо бекор қилиш ҳақида солиқ тўловчиларнинг фикри инобатга олинмайди. Солиқ пул ту ловлари кўринишида бўлади. Тарихда натура ҳолатида солиқтўлашлар бўлган, аммо ҳозирги кунга келиб фақат пул шаклидаги тўловларга айланган. Солиқ ана шу сифати билан бошқа мулк тўловлари,

яъни жарима, неустойка, реквизиция ва бошқа тарздаги тўловлардан фарқ қилади. Солиқ - ҳамма вақг мажбурий тартибда ундирилади. Бу хусусияти билан солиқ барча хайр-эҳсон, моддий ёрдам, қарз беришнинг барчатури, пулларни сақлаш, омонатгатопшириш ва бошқалардан фарққилади. Пул суммасини мажбурий тартибда ундиришнинг яна бир сифати унинг солиқ тўловчиларининг ихтиёрий равишда ҳеч бир мажбурловсиз тўлаш ва ўзича тўламаганлардан солиқ инспекциясининг низосиз ундириб олишга ҳақли эканлигидир. Бошқа тўловлар, масалан, ихтиёрий тўланмаган жарималар, неустойкалар, фуқаролик ҳуқуқи билан тартибга солинадиган мажбуриятларни бажармаганликдан келиб чиқадиган тўловлар мажбурий тартибда суд томонидан ундирилади. Солиқ - бу қонуний тартибда ундириладиган пул суммасидир. Солиқ мажбурий ундириб олиш бўлса-да, у олинганидан бошлаб тўлиқ давлат мулкига айланади. Солиқнинг мажбурий тўловлиги шу билан тавсифланадики, кимдир уни тўлашга, кимдир уни ундириб олишга мажбур (давлатнинг солиқ идораси доим ундириб олувчи хисобланади). Ҳеч бир шахс, қонун билан белгиланган бўлмаса, солиқтўлашдан бош тортишга ёки солиқ тўлашдан озод қилинишга ҳақли эмас. Солиқ мажбурий тартибда ундириб олиб, сўнгра қайтариб берилмайдиган суммадир. Бу эса пул суммасининг бир томонлама ҳаракатини, яъни солиқ тўловчидан давлатнинг пул фогошга ўтишини белгилайди. Солиқ ана шу жиҳати билан давлат томонидан олиниб қайтариб бериладиган, масалан, давлат заёмидан фарқ қилади. Солиқ эквивалентсиз тўлов ҳисобланади, Солиқ тўлаганлик учун бирон товар ёки хизмат учун тўлов бўлмай давлат фойдасига мажбурий тартибда текинга ундириладиган пул суммасидир. Солиқ ана шу хусусияти билан битимлардан, келишувлардан ва бошқа турдаги барча тўловлардан фарқпанади.

Солиқни бошқа тўловлардан фарқлайдиган ана шу белгилари молия ҳуқуқида ҳам, амалиётда қўлланилишида ҳам солиқни ундириш билан боғлиқ масапалар низосиз ҳал этилишини англатади. Солиқнинг яна бир белгиси шундаки, еолиқ хусусий кор-хоналар томонидан тўланган бўлеа, шу тўланган маблағга нис- батан мулк эгаси ўзгаради. Бошқача айтганда солиқтўлаш билан пул хусусий мулқцан давлат мулкига айланади. Корхоналар олган даромад собиқ тузумда фақат қайта тақсимланган холос. Ўша пайтда бундай тақсимлаш «даромаддан ажратиш» деб аталган бўлса, ҳозир «мажбурий тўлов» дейилади. Республикамизда жорий этилган солиқлар хилма-хил бўлганлиги учун тадбиркорлар тўлайдиган солиқлар ва бошқа тўловларнинг муҳимлари — тадбиркорликка оидлари хусусида қисқача тўхталайлик. Улар қўшимча қиймат солики, даромад солиғи, акциз солиғи, экспорт-импорт солиғи, товарлар учун бож тўловлари, рента тўлови, қимматли қоғозларни чиқаргани ва сотгани учун тўланадиган тўлов, ер солиғи, маҳаллий солиқ, бюджетдан ташқари турли фондларга тўланадиган тўловлардир. Умуман республикамиздаги солиқ қонунчилигига мувофиқ солиқ турларини уч гуруҳга ажратиш мумкин: 1) умумдавлат; 2) маҳаллий солиқлар; 3) йиғимлар. Умумдавлат ва маҳаллий солиқларнинг айримларк Ўзбекистон республикаси қонун ҳужжатлари билан, бошқа маҳаллий солиқлар эса маҳаллий давлат ҳокимияти идоралари томонидан жорий этилади. Жисмоний ва юридик шахслардан олинадиган солиқлар ва бошқа йиғимлар марказий ва маҳаллий хазиналарга ўз вақгида, тўлиқ келиб тушиши лозим. Бу эса давлат олдида турган ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий вазифаларни муваффақиятли бажаришга, аҳолининг ижтимоий ҳимояга мухтож қатламларини ҳимоялашга хизмат қилади.

2. Қўшилган қиймат солиғи Қўшилган қиймат солиғи, товарлар ишлаб чиқариш, ишлар бажариш, хизмат кўрсатиш, уларни сотиш ҳамда Ўзбекистон Республикаси ҳудудидатовар (ишлар, хизматлар) импорт қилиш жараёнида қўшилган қийматнинг бир қисмини бюджетга ажратишдир. Қўшилган қиймат солиғи бўйича ҳисобда турГан ёки ҳисобда туриши шарт бўлган тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланадиган юридик шахслар қўшилган қиймат солиғи тўловчилар ҳисобланади. Қушилган қиймат солиғи солинадиган объект бу товарлар (ишлар, хизматлар)ни сотиш, бажариш ва импорт қилиш оборотидир. Ўзбекистон республикаси ҳудудида товарлар (ишлар, хизматлар)ни сотиш, бажариш обороти, шунингдек Ўзбекистон республикасининг халқаро шартномаларга мувофиқ белгиланадиган оборот солиқ солинадиган объекти хисобланади. Аммо қўшилган қиймат солири Тўлашдан озод қилинган ва ўз ишлаб чиқариш эҳтиёжлари учун ишлатиладиган товар (иш, хизмат)лар обороти бундан мустаснодир. Товар (иш, хизмат)лар айирбошланган ёки текин берилган тақцирда, солиқ солинадиган оборот миқцори, солиқтўловчидан айирбошлаш ёки товар (иш, хизмат)ларни бериш, топшириш пайтида таркиб топган нархлар даражасидан келиб чиқиб, уларга қўшилган қиймат солиғини киритмасдан бироқ амалда таркиб топган харажатлардан кам бўлмаган шқцорда белгиланади. Импорт қилинадиган товар (иш, хизмат)ларга солинадиган солиқ мйқцорига, товар (иш, хизмат)ларни божхона ҳақидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ белгиланадиган бож қиймати, шунингдек Ўзбекистон республикасига товар (иш, хизмат)ларни импорт қилишда тўланадиган акциз солиғи, божхона божлари миқцори киритилади. Қўшилган қиймат солиғидан қонунда белгиланганлар озод этилади. Булар жумласига:

суғурта бўйича воситач^лар ва агентлар амалга оширадиган суғурта қилиш ва қайта суғурта қилиш операциялари, шу жумладан бундай операциялар билан боғлиқ хизматлар; ссудалар бериш ва ўтказиш; пул омонатлари, жорий ҳисоб варақлари, тўловлар, чеклар ва бошқа қимматли қоғозларга дахлдор операциялар; қонуний тўлов воситаси бўлган чет эл валютаси ва пуллар муомаласига дахлдор операциялар, нумизматика мақсаддарида фойдаланиладиганлари бундан мустасно; қимматли қоғозлар муомаласига дахлдор операциялар, уларни тайёрлаш ва саклаш операциялари бундан мустасно; махсус вакил қилинган органлар томонидан бажариладиган ва давлат божи, йиғимлар ундириладиган харажатлар; болаларни мактабгача тарбия муассасаларида боқишга, беморлар ва қарияларни парвариш қилишга доир хизматлар; дафн этиш бюролари ва қабристонларнинг маросим хизматлари; интеллектуал мулк объекглари бўлган ҳуқуқларни олгаклик учун потент божлари, рўйхатга олиш йиғимлари ва лицензия тўловлари; протез-ортопедия буюмлари, ногаронлар учун инвентарлар ишлаб чиқариш ва ногиронларга ортопедия протезлаш хизмати кўрсатишга ихтисослашган корхоналарнинг маҳсулотлари, даволаш муассасалари ҳузуридаги даволаш — ишлаб чиқариш устахоналарининг маҳсулотлари; божхона ҳақидаги қонун ҳужжатлари билан тасдиқланган товарларни божсиз олиб кириш нормалари доирасида жисмоний• шахслар томонидан импорт қилинаётган товарлар; ўзи етиштирган қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сотиш; почта маркалари (коллекция қилинадиганларидан ташқари), маркали откриткалар ва конвертлар сотиш; алоқа ташкилотларининг пенсия ва нафақаларни олувчиларга етказиб бериши;

Ўзбекистон республикаси Фан ва техника давлат қўмитасининг илмий- технийавий дастурлари доирасида давлат контрактлари бўйича бажариладиган илмий-тадқиқот ва новация ишлари; шаҳар йўл^овчилар транспортининг хизматлари (такси, шу жумладан йўналишли таксидан ташқари, шунингдек, умумий фойдаланииадаги темир йўл ва автомобиль транспортида (такси, шу жумладан йўналишли таксидан ташқари) шаҳар а*грофидаги йўналишларда йўловчилар ташиш хизматлари; аҳолига кўрсатиладиган уй-жой-коммунал ва уй-жойдан фойдачаниш хизматлари; халқтаълими соҳасидаги ўқув-ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ хизматлар, шунингдек, олий ва ўрта махсус ўқув юртларидаги таълим учун ҳақ; сақлаб туриш бўйича ваколатли давлат идораларига 1? шматбаҳо .металларни реализация қилиш оборотлари; диний ташкилотлар ва бирлашмаларнинг удумлари ва маросимлари ўтказишга доир хизматлари; тиббий санитария-курорт, соғломлаштириш ва туристик-экскурсия хизматлари, жисмоний тарбия ва спорт муассасаларининг асосий (соҳа) фаолияти бўйича кўрсатадиган хизматлари, болалар дам олиш лагерларининг хизматлари; хусусийлаштирилаётган давлат мулкининг қиймати; гурометеорология ва аэрология ишлари; геология ва типография ишлари; умумий фойдаланишдаги йўлларни ишлатиш ва таъмирлаш бўйича бажарилган ишлар ҳажмидан келадиган тушум; нашриётларнинг, газста ва журналлар таҳририятларининг, матбаа ва китоб савдоси корхоналарининг, Ўзбекистон Телерадиокомпаниясининг, Узбскистон Миллий ахборот агентлигининг асосий фаолиятига доир маҳсулотлари ва хизматлари;

ваколатли давлат ташкилотлари ўтказадиган экология экспертизаси хизматлари; архив ҳужжатларини илмий-техникавий жиҳатдан қайта ишлаш, гаъмирлаш, муқовалаш ва улардан фойдаланишга, иш юритишни такомиллаштиришга доир хизматлар; давлат тилини ва давлат тилида иш юритишни ўрганиш хизматлари; рсспубликада ишлаб чиқариладиган ҳамда якка тартибда импорт қилувчиларга сотиладиган бинокорлик матсриаллари; қурилиш ва махсус монтаж ишларини амалга оширувчи пудрат, таъмирлаш-қурилиш, махсус монтаж ташкилотлари хусусий уй-жой қурилишида бажарилган ишлар ҳажми; экспорт қилинаётган товарларни, шунингдек, чет эл мамлакатларининг Ўзбекистон республикаси ҳудуди орқали олиб ўтиладиган юклари (транзит юклар)ни ташиш, ортиш, тушириш, қайта ортиш бўйича хизматлар; ишловчилари умумий сонининг эллик фоизини ногиронлар ташкил қилган юридик шахслар, савдо, воситачилик таъминот-сотиш ва тайёрлов фаолияти билан шуғулланувчи юридии шахслар бундан мустасно; . , табиий офатлар, қуролли можаролар, бахтсиз ҳодиса ёи!и фалокатлар юз берганда ёрдам кўрсатиш учун олиб келинадиган мол-мулк, шунингдек инсонпарварлик ёрдами сифатида ойиб келинадиган товарлар киритилади. 3. Даромад (фойда)дан олинадиган солиқ Бу тадбиркорлик фаолиятидан олинадиган даромаддан тўланадиган солиқцир. Тадбиркорлар томонидан ташкил этилган юридик шахслардан олинадиган даромад солиғи бу борада салмокли ўрин эгаллавди. Тадбиркорлик фаолияти билан шутулланувчи барча турдаги корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, чет эл корхоналари, қўшма корхоналар, чст элда фаолият кўрсатиб даромад олган корхоналар бу солиқни тўловчилар бўлиб

хисобланади. Уларнинг рўйхатдан ўтказилиши ва жойлашиш ўрнига қараб Ўзбекистон Республикасининг резиденти ва Ўзбекистон республикасининг резиденти бўлмаган юридик шахсларга ажратамиз. Ўзбекистонда таъсис этилган ёки рўйхатдан ўтказилган юридик шахс, шунингцек, Ўзбекистон республикасидан ташқарида рўйхатдан ўтган, бош корхонаси Ўзбекистонда жойлашган юридик шахс Ўзбекистон республикасининг резиденти ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг резиденти бўлган юридик шахсларга Ўзбекистон республикасидаги ва ундан ташқаридаги фаолият манбаларидан олган даромад (фойда)лари бўйича солиқ солинади. Ўзбекистон республикасининг резиденти бўлмаган юридик шахслар Ўзбекистон ҳудудйдаги фаолиятдан олган даромад (фойда)лари бўйича солиқ тўлайди. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи юридик шахслардан олинадиган даромад солиғини ҳисоблаб чиқиш учун уларнинг олган жами даромадлари аниқланади. Сўнгра жами даромаддан чегирмалар ажратилиб, қолган даромад (фойда)дан даромад солиғи олинади. Жами даромаднинг таркибига жўнатилган товар, бажарилган ишлар, кўрсатилган хизматлар ва бошқа операциялар учун юридик шахс олиши лозим бўлган (ёки олган), текинга олган пул ёхуд бошқа маблағлар киради. Бундай даромадлар жумласига қуйидагилар киради: товарларни (ишларни, хизматларни) реализация қилишдан келадиган тушум; асосий воситалар, номодций активлар, қимматли цогозлар, интеллектуал мулк объектлари, материаллар ва бошқа активларни реализация қилишдан келадиган даромад; фоизлар кўринишидаги даромадлар; текинга олинган мол-мулк; мол-мулкни ижарага беришдан келадиган даромад; текин молиявий ёрдам (давлат бюджетидан берилган субсидиялар бундан мустасно);

даъво муддати ўтказиб юборилган кредиторлик ва депонент қарздорликни ҳисобдан чиқаришдан олинган даромадлар; илгари чегириб ташланган харажатлар, зарарлар ёки шубҳали қарзларнинг ўрнини қоплаш тариқасида олинган даромадлар. Ана шу жами даромаддан қонунда белгиланган чегирмалар ажратилганидан сўнг қолган даромадга солиқ солинади. Жами даромаддан чегирмалар қуйидагилар: қўшилган қиймат солиғи, акциз солиғи, мол-мулк солиғи, ер солиғи, ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун солиқ, экология солиғи, сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ, шунингдек, божхона божлари суммалари; банкларнинг ва бошқа молия-кредит ташкилотларнинг қисқа муддатли кредитлари бўйича фоиз тўловлари суммалари (тўлов мудцати ўтган ва тўлов муддати узайтирилган ссудалар бўйича фоизлар бундан мустасно); ходимларга иш ҳақи тўлаш бўйича харажатлар (банклар, суғурта ташкилотлари, видеосалонлар, видеокўрсатўвлар, видео ва аудио ёзув пунктлари, аукционлар, казино, пул ютуғи қўйилган ўйин автоматлари, давлатга қарашли бўлмаган органлар томонидан ўтказиладиган лоторея ўйинлари ҳамда оммавий концерт-томоша гадбирларининг харажатлари бундан мустасно): белгиланган тартибда киритиладиган рента тўловларнинг суммаси; ижара ҳақи (лизинг тўлови); асосий воситаларни таъмирлаш харажатлари; чет эл юридик ва жисмоний шахсларининг кўрсатган хизматлари қиймати; мажбурий суғурта тўловлари бўйича ўтказиладиган, қонун ҳужжатларига мувофиқ иш ҳақига х>1собланган суммалар; маҳсулотни (хизматларни) сертификатлаш ишларига ҳақтўлаш харажатлари суммалари;

қонун ҳужжатларига мувофиқнормалар бўйича хизмат сафари харажатлари суммалари; қонун ҳужжатларига мувофиқ нормалар бўйича вакиллик мақсадларидаги харажатлар суммалари; қонун ҳужжатларига мувофиқ нормалар бўйича реклама харажатлари суммалари; қонун ҳужжатларида белгиланган меъёрлар доирасида кадрлар тайёрлаш ва уларни қайта тайёрлаш учун харажатлар суммалари; солиқ тўлови балансдан солиқни сақлаш объектлари, қариялар ва ногиронлар уйлари, мактабгача тарбия болалар муассасалари, болаларнинг дам олиш лагерлари, маданият ва спорт объектлари, халқтаълими муассасалари, уй-жой фондини сақлашга маҳаллий давлат ҳокимият органлари тасдиқлагак нормативларга мувофиқ қилинадиган ҳужжатлар суммалари, шунингдек, солиқтўловчи муассасаларни сақлашда улуш қўшиб қатнашиб, ана шу мақсадлар учун қиладиган харажатларнинг суммалари; қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган бошқа мажбурий тўловлар. Бундан ташқари яна жами даромаддан қуйидаги харажатлар ва ажратмалар чегириб ташланиши лозим: кредит ресурслари учун тўловлар, операция хаража^лари, пул маблағлари ва бойликларни ташиш ҳамда саклаш харажатлари; мижозларнинг х>1соб варақалари, шу жумладан, жисмоний шахсларнинг омонатлари бўйича ҳисоблййҒЯН ва тўланган фоизлар; суғурта ташкилотлари бўйича; қайта суғурта шартномалари бўйича берилган тўлов суммалари; амал қилиши ҳисобот йили охиригача тугамаган суғурта ва қайта суғурта шартномалари бўйича тўлов суммалари; суғурта ва қайта суғурта мажбуриятлари бўйича амалга оширилган ва ҳисобланган тўлов суммалари; ўтган йиллардаги суғурта ҳодисалари бўйича тўланмаган тўлов суммалари, шу жумладан даъво муддати доирасидага мажбуриятлар суммалари;

сукурта ҳолатининг рўй берганлиги ҳақида маълум қилинган, лекин зарар миқцори такдим этилмаган шартномалар бўйича суғурта суммалари; суғурта ташкилоти сурурта ҳодисалари рўй беришини бартараф этиш ва унинг олдини олишга доир тадбирларни молиялашга сарфлайдиган маблағлар суммалари; сугурта ташкилотларининг захира фондлари бу ташкилотлар устав фондининг йигирма беш фоизига етгунига қадар суғурта ташкилотлари ўз даромадларининг йигирма фоизи миқцорида захира фондларига қиладиган ажратмалар. Агар амалга оширилган ҳаракат қилинган харажатларнинг бир неча тоифасига киритилган бўлса, у фақат бир марта жами даромаддан чегириб ташланиши мумкин. Асосий воситалар сотиб олиш ва уларни йиғишга, номоддий активлар сотиб олишга қилинган харажатлар, шунингдек бошқа капитал харажатлар амортизация тариқасида кейинги даврларда жами даромаддан чегириб ташланиши лозим. Солиқ суммалари солиқ тўловчиларнинг бевосита ўзлари томонидан ҳисоблаб чиқилади ва белгиланган муддатларда Республика ҳамда маҳаллий бюджетларга тўлаб борилади. 4. Акциз солиғи Тадбиркорлар томонидан тўланадиган солиқлардан яна бири акциз солиғидир. Акциз солиғи ҳам маҳсулотдан олинадиган соф даромаднинг бир қисмини давлат бюджетига ўтказишдан иборат. Акциз солиғини тўловчилар бўлиб Ўзбекистон республикасида акциз солиғи тўланадиган товарлар ишлаб чиқараётган ёки бундай товарларни импорт қилаётган юридик ва жисмоний шахслар ҳисобланадилар.

Демак, акциз солиғини тўловчилар бу ёлланма меҳнатни жалб этган ҳолда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчилар ва юридик шахс ташкил этмасдан якка тартибдаги тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиб акциз тўланадиган товарларни ишлаб чиқарувчи ёки чет элдан импорт қилувчи шахслар ҳисобланадилар. Акциз тўланадиган товарлар рўйхати ва акциз солири ставкалари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқпанади. Ўзбекистон республикасида ишлаб чиқарилган, акциз тўланадиган товарлар учун уларнинг қўшилган қиймат солиғи ҳисобга олинмаган ҳолдаги акциз солиғи суммасини ўз ичига олган қиймати ёки товарнинг фоизи ҳажми солиқ солиш объекти ҳисобланади. Агар товар ишлаб чиқарувчи акциз тўланадиган товарни натурал ҳақ ёки совға сифатида берса, солиқ тўловчида товарни топшириш пайтида таркиб топган, лекин амалда қилинган харажатлардан кам бўлмаган нархлар даражасидан келиб чиқиб ҳисобланган қиймат солиқ солиш объекти ҳисобланади. Ўзбекистон республикасида товар хоҳ ўз хомашёсидан, хоқ ўзга шахслар берган хомашёдан ишлаб чиқилмасин, шу товарга акциз солиғи белгиланади. Акциз солиғи берилган хомашёдан ишлаб чиқарилган товарлар бўйича, шу товарларни буюртмачига топшириш пайтида қўшилган қиймат солиғи ҳисобга олинмаган ҳолдаги қйймати ёки товарнинг физик ҳажми ҳисобга олинган ҳолда хисоблаб чиқарилади. Акциз тўланадиган товар Ўзбекистон республикаси ҳудудида акциз солиғи тўланган хомашёдан ишлаб чиқарилган такдирда, мазкур хомашё бўйича тўланган акциз солиғи суммасини ҳисоблаб чиқаришда ҳисобга ўгказилиши лозим. Акциз тўланадиган импорт товарлар учун божхона ҳақидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ белгиланган бож қиймати, солиқ солиш объекти ҳисобланади.

Импорт товарлар учун акциз солиғи божҳонада расмийлаштириш пайтида тўланади. Акциз тўланадиган импорт товарларни аюдиз солиғидан озод қилиш божхона ҳақидаги қонун ҳужжатларига мувофиқ ошйрилади. Акциз солиғи бюджетга, агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, акциз тўланадиган товар реализация қилинган ойнинг ўн кунлиги тугаганидан кейин учун кундан кечиктирмай ўтказилиши лозим. Солиқтўловчи акциз солига бўйича ҳисоб-китобларни солиқ юзасидан рўйхатдан ўтган жойдаги тегишли солиқ идорасига ҳар ойда ҳисобот ойидан кейинги ойнинг йигирманчи қунигача тақцим этади. 5. Тадбиркор фуқаро (жисмоний шахс)лардан олинадиган даромад солиғи Тадбиркор жисмоний шахсларнинг даромадларвдан олинадиган солиқҳам солиқнинг бир тури ҳисобланади. Республикамизнинг бозор муносабатларига асосланган тузумга ўтиб бориши даромад солиғининг ҳам жиддий ўзгаришига олиб келди. Бу ҳолат Ўзбекисгон республикасининг янги Солиқ кодекси қоидалари билан ҳуқуқий тартибга солинади. Молия йилида солиқ солинадиган даромадга эга бўлган тадбиркор жисмоний шахслар даромад солиғини тўловчилар ҳисобланади. Улар Ўзбекистон республикаси ҳудудида доимий яшаб турган^бўлиши ёки молия йилида 183 кун ёки ундан кўпроқ муддатда Ўзбекистонда турган фуқаролар ўзларининг Ўзбекистондаги ва чет эллардаги тадбиркорлик фаолиятларидан олган даромадларидан Ўзбекистон ҳудудида доимий турмаса ҳам солиқ тўлайдилар. Жами йиллик даромадцан Солиқ кодексига мувофиқбелгиланадиган чегармалар ажратилганидан сўнг қолган даромад солиқ солиш объектидир. Солиқ кодексининг 48-моддасида белгиланишича, жисмоний шахсларнинг жами йиллик даромадига солиқ тўловчи олиши лозим бўлган (олган) ёки текинга олган пуд ёҳуд бошқа маблағлар,"шу жумладан, меҳнатга

ҳақтўлаш шаклида олинган даромадлар, жисмоний шахсларнинг мулкий даромади: жисмоний шахсларнинг тадбиркорлик фаолиятидан келадиган ялпи даромади киради. Тадбиркор фуқароларнинг даромадига солиқ солиш пайтида тадбиркорлик фаолиятидан олинадиган даромадларидан харажатлар, мажбурий тўловлар, чиқимлар ва ажратмалар чиқарилади. Аммо жазо чоралари сифатида қўлланилган жарималар, пениялар солиқсолинадиган даромадлар таркибидан чиқариб ташланмайди. Солиқ солинадиган даромадни ҳисоблашда энг кам ойлик иш ҳақининг бир баробари миқцорида чегирма қилинади. Тадбиркорлар иш ҳақи, мукофот пуллари ва тадбиркорлик орқасидан топган даромадларидан фойданинг ҳажмига мутаносиб равишда ортиб борувчи ставкаларда солиқтўлайдилар. Масалан, энг қам иш ҳақининг уч баравари миқцоригача даромаднинг 15 фоизи энг кам иш ҳақининг 3 бараваридан 5 бараварига бўлган қисмига 15 фоиз ҳажмида ортиқча қисмига 25 фоиз, энг кам иш ҳақининг 5-10 бараварига 5 бараваридан олинадиган солиқ ҳамда 10 бараваридан ортган қисмидан 35 фоиз, энг кам иш ҳақининг 10 бараваридан ортган қисмидан 40 фоиз, энг кам иш ҳақининг 15 бараваридан ортиқ даромадлардан эса 15 баравар энг кам иш ҳақи миқцоридаги даромаддан солиқ ҳамда ортган қисмидан 40 фоиз миқдорида даромад солиғи олинади. Ўзбекистон республикаси Солиқ кодексида ва бошқа қонун ҳужжатларида назарда тутилган солиқ имтиёзларидан тадбиркорлар ҳам фойдаланадилар. Бундай имтиёзлар даромаднинг ўзига хос манбаига қараб (масалан нафақалар, алиментлар, стипендиялар ва ҳ.к.) даромад олувчи жисмоний шахсларнинг хусусиятларига қараб (масалан ихтирочилар, дипломатия корпуси аъзолари, давлат олдида алоҳида хизмат кўрсатган шахслар, ногиронлар ва ҳ.к.) ҳамда бошқа хусусиятлари эътиборга олинган ҳолда белгиланади.

Тадбиркор шахснинг даромад солиғини х^соблаш ва ундириш уларнинг доимий иш жойи бўлган корхона, муассаса, ташкилот бухгшттерияси томонидан амалга оширилади. Асосий бўлмаган иш жойидан олинган даромадлар ҳақидан фуқаро ҳисобот йилидан кейинга йилнинг 1 апрелидан кечикмай жами йиллик даромадлари ҳақида декларация тақцим этишлари лозим. Тадбиркор фуқаролар томонидан тўланадиган соликлардан яна бири бу қимматли қоғозларни чиқаришдан олинадиган солиқпардир. Ўзбекистон республикасининг 1994 йил 5 майда қабул қшшнган «Қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операциялардан олинадиган солиқлар тўғрисида»ги қонунга кўра, Х^мматли қоғозларга нисбатан мулкий ҳуқуқларни вужудга келтириш мақсадида шартнома тузиш ва эмиссия маълумотларини рўйхатдан ўтказиш қимматли қоғозлар билан ўтказиладиган операциялар деб юритилади ва ушбу операцияни амалга ошираётган шахслар солиқтўловчилар х^собланадилар. Солиқ миқцори (ставкалари) қуйидагича белгиланади: - қимматли қоғозлар эмиссияси (чиқариш) маълумотларни рўйхатдан ўтказганлик учун эмиссия номинал қийматининг 0,5 фоизи миқдорида; - қимматли қоғозлар олди-сотдиси юзасидан тузилган шартнома суммасидан 0,3 фоизи микдорида; - давлат қимматли қоғозларни сотиб олувчилардан битим суммасининг 0,1 фоизи миқцорида. Қимматли қоғозлар билан амалга ошириладиган операциялардан олинадиган солиқларнинг бошқа масалалари, солиқни тўлаш тартиби ва муддатлари тегишли ҳуқуқий ҳужжатлар билан белгиланган. б. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар Республикамизда маҳаллий солиқлар давлат даромадлари манбаи сифатида маҳаллий бюджетни т)'лдириш воситаси бўлиб хизмат қилади. Чунки маҳаллий солиқлар минтақани ижшмоий-иқгисодий ривожлантириш

манбаини вужудга келтириш, табиий ва бошқа ресурсларни қайта ишлаб чиқариш, давлат ҳокимияти ва бошқаруви маҳаллий идораларининг фаолият кўрсатиши учун шарт-шароит яратиш мақсадини назарда тутади. Маҳаллий солиқ ва йигамлар Ўзбекистон республикаси солиқ кодексида назарда тутилган. Кодексда кўрсатилмаган солиқлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси билан кеттишилган ҳрдда маҳаллий давлат идоралари томонидан жорий этилиши мумкин. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар белгиланиш усулига кўра Ўзбекистон Республикаси қонунлари билан жорий этиладиган маҳаллий солик^пар ва йиғимлар Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар давлат ҳокимияти идоралари томонидан жорий этиладиган маҳаллий солиқлар ва йиғимлардан иборат бўлаци. Ўзбекистон республикаси Солиқ кодексининг 7-моддасида маҳаллий солиқлар ва йиғимларнинг турлари сифагида қуйидагилар белгилаб берилган: 1. Мол-мулк солига; 2. Ер солиғи; 3. Реклама солиғи; 4. Автотранспорт воситаларини олиб сотганлик учун солиқ; 5. Савдо-сотиққилиш ҳуқуқи учун йиғим, шу жумладан айрим турлардаги товарларни сотиш ҳуқуқини берувчи лицензия йиғимлари; 6. Юридик шах~ларни, шунингдек тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахсларни рўйхатга олганлик учун йигам; 7. Автотранспорт тўхтатиш жойидан фойдаланганлик учун йиғим: 8. Ободончилик ишлари учун йигам.

Солиқ кодексининг 7-моддасида кўрсатилишича, мол-мулк солиғи ва ер солиғи Ўзбекистон республикаси қонук ҳужжатлари билан жорий этилади ва Ўзбекистоннинг барча ҳудудларида мажбурий кучга эга бўлади. Ер солиғи - маҳаллий солиқ сифатида маҳаллий бюджетни тўлдирувчи асосий манбалардан бири ҳисобланади. Ер солиғи солиқнинг махсус тури сифатида ерга эгалик қилиш ва ердан фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақ сифатида олинади. Аммо қишлоқ хўжалик экинзорларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчиларнинг пировард меҳнат натижаларидан иқтисодий манфаатдорлигини кучайтириш, солиққа тортиш тизимини соддалаштириш ва бир хиллаштириш мақсадида 1999 йилнинг биринчи январдан бошлаб қишло^ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари учун ягона ер солиғи Узбекистон Республикаси Президентининг 1998 йил 1 октябрдаги «Қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилар учун ягона ер солиғини жорий этиш тўғрисида»ги Фармони билан жорий этилди[4]. Ер солиғининг миқдори ер эгалари ва ердан фойдаланувчиларнинг хўжалик фаолияти натижаларига боғлиқ бўлмайди, балки ер майдони бирлиги учуи белгиланган(ҳақтарзида тўланиб, ишлаб чиқариш харажатларига киритилади. Ер майдонлари маҳаллий ҳокимият ва бошқарув идоралари томонидан ижарага берилганда олинадиган ижара ҳақи томонларнинг келишуви билан белгаланади, аммо бу микдор ушбу ер участкаси учун белгиланган ер солкғи ставкаларидан кам бўлмаслиги лозим. Ер солиғига тааллуқш қоидалар Ўзбекистон республикаси Солиқ кодексининг 7-бўлими (96-104-модцалар)да белгиланган бўлиб, юридик ва жисмоний шахслар ер солиғи тўловчилар ҳисобланади. Солиқ кодексининг 98-моддасига кўра қуйидаги ер участкалари солиқ солинадиган объект ҳисобланади:

- турар жойлар этагида ва жамоа ерларида шахсий ёрдамчи хўжалик юритиш учун мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилишга берилган ер участкалари; - якка тартибда уй-жой қурилиши учун (мерос қилиб қолдириладиган) умрбод эгалик қилишига берилган ер участкалари; - жамоа боғдорчилик, узумчилик ва полизчиликни юритиш учун берилган ер участкалари; - хизмат юзасидан қонун ҳужжатларига мувофиқ берилган ёт ерлар; - мерос бўйича ҳадя қилиниши ёки сотиб олиниши натижасида уй-жой, дала ҳовли билан биргалиқца эгалик қилиш ҳуқуқи ҳам ўтган ер участкалари; - қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда мулк қилиб олинган ер участкалари; -тадбиркорлик фаолиятини юритиш учун доимий фойдаланишга берилган ер участкалари. Ер солиғи ставкалари маҳаллий шароитлар ва бошқа бир қатор омиллар ҳисобга олинган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Қонунда, ер солиғи сохасидаги имтиёзлар, солиқцан озод қилинадиган ерлар ҳам белгилаб берилган. Ер солиғи юридик шахслар томонидан мустақил равишда ҳисоблаб чиқилади ва тўланади. Жисмоний шахслар эса солиқ идоралари томонидан ҳисоблаб чиқиладиган миқдорда ва тартибда тўлайдилар. Мол-мулк солиғи тўловчилар бўлиб солиқ солинадиган мол-мулкка эга бўлган юридик ва жисмоний шахслар ҳисобланадилар. Юридик шахслар учун асосий воситалар ва номоддий активларнинг ўртача йиллик баланси қийматидан иборат бўлади. Жисмоний шахслар учун эса мол-мулк бўлган уй-жойлар, квартиралар, чорбоғ ва боғ уйлари, гаражлари ва бошқа иморатлар, бинолар ва иншоотлар қиймати, уларнинг мулки бўлган автомобиллари ва бошқа транспорт воситалари солиқ солиш объекти ҳисобланади.

$Юридик шахсларнинг мол-мулкига тўрт фоиз ставка бўйича, жисмоний шахелар мол-мулкига эса Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси белгилаган ставкалар бўйича солиқсолинади. Узбекистон республикаси Солиқ кодексининг 92-93-модцаларида мулк солиғи бўйича юридик ва жисмоний шахсларга бериладиган имтиёзлар кўрсатилган бўлиб, бу имтиёзлар мол-мулк солиғидан озод этилиш, айрим турдаги мулк объектлари учун солиқдан озод этилиш ёки солиқ солинадиган объектлар доираси — солиқбазасини камайтириш тарзидаги енгилликлардан иборат бўлиши мумкин. Юридик шахс ташкил этмасдан шуғулланаётган хусусий тадбиркор фуқаро даромад олган кейинги ойининг 5-санасигача, ҳисобот йили якунлангач, кейинги йилнинг 15 январигача ўз харажатлари ва даромадлари ҳақида белгиланган тартибда декларация тақцим этишлари шарт. Юридик шахс ташкил этмаган ҳолда яхка тартибда тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиб, муҳим давлат аҳамиятига эга бўлмаган, масалан, кўпроқ қум, шағал ва шунга ўхшаш ер устидаги манбалардан фойдаланувчи шахслар ҳам қонунда белгиланган тартибда ва микдорда ер усти манбаларидан фойдалангашшк учун солиқ тўлайдилар. Тадбиркорлар томонидан тўланадиган ееяиқлардан ташқари турли жамғармаларга тўланадиган бир қатор тўловлар борки, улар \ам ўз белгиларига кўра солиқ тури ҳисобланади ва мажбурий равишда ундирилади. Бундай мажбуркй тўловлар йўлдан фойдаланиш, пенсия, ижтимоий таъминот, бандлик, тадбиркорликни ривожлантириш ва қўллаб-қувватлаш, экологияни сақлаш ва бошқа жамғармалардир. Йўлдан фойдаланиш ҳисобига ўтказиладиган тўлов Ўзбекисгон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Республика йўл фондини ташкил этиш тўғрисида»ги Қарорига биноан жорий этилган. Бу жамғарма: корхоналар, хўжаликлар ва ташкилотлар томонидан ажратилган маблағлар;$

Тадбиркорлик соҳасидаги солиқ муносабатлари

16.09.2022

0

135 KB

Похожие