Tadbirkorlik faoliyatining obyekti sifatida mulk - Юриспруденция - Рефераты

Tadbirkorlik faoliyatining obyekti sifatida mulk

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

227.5 KB

Tadbirkorlik faoliyatining obyekti sifatida mulk Reja: 1. Tadbirkor egaligidagi mulkning tarkibiy qismi va uning huquqiy holati 2. Tadbirkor mulk huquqini himoya qilish tartibi va usullari. 3. Tadbirkorlarning intellektual mulk obyektlaridan foydalanishining o‘ziga xos xususiyatlari. 4. Pul va pul majburiyatlari. 5. Qimmatli qog‘ozlar tushunchasi va turlari 6. Qimmatli qog‘ozlar muomalasi va bozorlarning turlari. 7 . Investitsiya institutlari.

1. Tadbirkor egaligidagi mulkning tarkibiy qismi va uning huquqiy holati Mulkchilikning turli shakllariga asoslangan bozor iqtisodiyotiga o‘tishda xo‘jalik yurituvchi subyektlarning ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarishni turli xil shakl va usullarda amalga oshirishi muhim ahamiyatga ega. Ular ichida tadbirkorlik faoliyati tufayli mulkchilik huquqiy munosabatlari shakllanib, mulkdorga daromad keltiradi. o‘arb iqtisodida «tadbirkorlik» tushunchasi XVIII asrda paydo, bo‘lib, u ko‘pincha «mulkdor» iborasi bilan bir xilda tushunilgan. Xususan A.Smit tadbirkorni foyda olish uchun qandaydir tijorat g‘oyasini amalga oshirish maqsadini ko‘zlab tavakkalchilik bilan ish ko‘ruvchi mulkdor, deb xarakterlaydi.[1] Bu fikrga to‘liq qo‘shilib bo‘lmasa-da, unda ma’lum darajada asos bor. Chunki tadbirkor dastavval o‘z mulkiga asoslanib, faoliyat olib boradi. Har qanday jamiyatning iqtisodiy asosini mulkiy munosabatlar tashkil etadi. Mulk iqtisodiy kategoriya bo‘lib, jamiyatning bazisini tashkil etadi. Mulk birlamchidir. Mulk moddiy ne’matlarni o‘zlashtirib olishning yuridik shakli sifatida jamiyatga katta ta’sir ko‘rsatadi. Huquq esa, mulkni iqtisodiy munosabatlarda yuridik mustahkamlaydi. Mulkning o‘zi nima? Bu savolga javob topishdan oldin mulkchilik munosabatlariga qisqacha to‘xtalib, uni tavsiflab berish o‘rinlidir. Birinchidan, bu muayyan ishlab chiqarish munosabatlari, (ya’ni, ishlab chiqarish jarayonida odamlar o‘rtasida vujudga keladigan, uning dastlabki sharti va natijasining munosabatidir. Ikkinchidan, odamlarning moddiy ne’matlarini, eng avvalo ishlab chiqarish vositalarini (uning shart-sharoitlarini), shuningdek ishlab chiqarish faoliyati natijalarini bevosita o‘zlashtirib olish sohasidagi iqtisodiy munosabatlaridir. Uchinchidan, mazkur munosabatlarning mohiyati moddiy ne’matlarning muayyan shaxslar yoki ularning jamoalari tomonidan o‘zlashtirib olinganligi va o‘z ixtiyoriga o‘tkazib olganligi holatidan iboratdir. Mulkchilik munosabatlaridan kelib chiqib, mulk ham bir necha ma’nolarda qo‘llaniladi. Birinchidan, mulk-tabiat boyliklarini hamda ishlab chiqarish faoliyati natijalarini shaxslar tomonidan o‘zlashtirishning ijtimoiy shakli; ikkinchidan, mulk biror ashyoga nisbatan shaxslar o‘rtasida bo‘ladigan o‘zaro munosabatlarning natijasi; uchinchidan, mulk muayyan shaxsga tegishli bo‘lgan ayrim ashyolar yoki munosabatlarning negizini tashkil etuvchi mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish va uni mustahkamlashga qaratilgan normalardan iboratdir. Mulkchilik munosabatlarining huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida belgilangan (36, 53-55 moddalar). Konstitutsiyaning 53-moddasiga ko‘ra, «Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan, O‘zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi». Davlat iste’molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab- baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Mulkchilik munosabatlarini huquqiy tartibga solish Fuqarolik kodeksida ham mustahkamlangan. O‘zbekiston Respublikasi «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunning 3-moddasida tadbirkorlik faoliyatiga tushuncha berganda tadbirkorlik subyektlari o‘z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat deb ifoda etilgan. Qonunda belgilanganidek «tadbirkorlik faoliyati tadbirkorlik subyektlarining o‘z mol- mulki asosida va (yoki) jalb etilgan mol-mulk asosida amalga oshirilishi mumkin» (14-m).

Demak, tadbirkorlik subyektining mulkini biz Qonunga asosan ikki qismga ajratishimiz mumkin. Birinchisi, tadbirkorlik subyektining mulk huquqi asosida o‘ziga tegishli bo‘lgan mol-mulklari; ikkinchisi, tadbirkorlik subyektining tadbirkorlik faoliyatiga jalb etilgan mol-mulklar. Avvalo tadbirkorlik subyektlarining mulk huquqiga to‘xtalamiz. Mulk huquqi deb (Fuqarolik kodeksining 164-moddasiga asosan) shaxsning o‘ziga qarashli mol-mulkka o‘z xoxishi bilan va o‘z manfaatlarini ko‘zlab egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish, shuningdek, o‘zining mulk huquqini, kim tomonidan bo‘lmasin, har qanday buzishni bartaraf etishni talab qilish huquqiga aytiladi. Tadbirkorlik subyektining mol-mulkka bo‘lgan huquqi mulk huquqi normalari bilan tartibga solinadi. Shunday ekan, tadbirkorning egaligidagi mol-mulk unga mulk huquqi asosida tegishli bo‘lganda, uning obyektlari tarkibiga mulk huquqining obyektlari kiritiladi. Ular jumlasiga yer, yer osti boyliklari, boshqa tabiiy zaxiralar, binolar, inshootlar, transport vositalari, mexanizmlar, asbob-uskunalar, xom ashyo va mahsulot, pul, qimmatli qog‘ozlar va boshqa mol-mulk, shuningdek intellektual mulk obyektlari kiradi. Tadbirkorlik subyektlarining mulkiy huquqining yana bir ko‘rinishiga bu boshqa ashyoviy huquqlar asosida unga tegishli bo‘lgan mol-mulklar bo‘lgan titul huquqidir. Unda tadbirkor mulkdor bo‘lmagan shaxslarning ashyoviy huquqlaridan foydalanadi: xo‘jalik yuritish huquqi va operativ boshqarish huquqi; meros qilib qoldiriladigan yer uchastkasiga umrbod egalik qilish huquqi; yer uchastkasiga doimiy egalik qilish va undan foydalanish huquqi; Xo‘jalik yuritish va operativ boshqarish huquqlari ashyoviy huquqning turlaridan iborat bo‘lib, mol-mulkka nisbatan tatbiq qilinadi. Ushbu huquqlarning subyektlari (korxonalar) o‘z ixtiyoridagi mol-mulkka nisbatan mulk egasi huquqiga ega emaslar, lekin ular mulk egasi tuzgan tartib bo‘yicha, ushbu mol-mulkdan faqat o‘zlarining emas, balki mulk egasining ham manfaatlarini ko‘zlab, uni egallaydilar, undan foydalanadilar va uni tasarruf qiladilar.[2] Bulardan tashqari, tadbirkorlik subyektlarining mol-mulkka bo‘lgan huquqlari majburiyat huquqiy munosabatlar asosida ham vujudga kelishi mumkin. YA’ni, ular bilan boshqa shaxslar, jumladan, xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida tuziladigan shartnomalar asos bo‘lishi mumkin. Tadbirkor ham mulkdor kabi mulk huquqining muddatsizlik huquqidan foydalanadi. YA’ni, tadbirkor o‘z mulkidan abadiy foydalanish, o‘z mulk huquqini xohlagan vaqtda tasarruf qilish huquqiga ega. hech bir shaxs tadbirkorning mulk huquqidagi mulkini egallab turish, undan foydalanish va uni tasarruf etish uchun muddat belgilash huquqiga ega emas. Tadbirkorlik subyektlari mulkiy huquqning obyektlari fuqarolik huquqi obyektlari bilan bog‘liqdir. Ularning asosiy turlari xususiyatiga qarab, quyidagicha tasniflanadi: a) ashyolar; b) ishlar; v) xizmatlar; g) intellektual (ijodiy) faoliyat natijalari; d) nomoddiy ne’matlar.

Tadbirkorlik subyektlari mol-mulki fuqarolik huquqi obyekti sifatida ko‘chmas mulkka va ko‘char mulkka bo‘linadi. Ko‘chmas mulk yer uchastkalari va yer osti boyliklari, ko‘p yillik dov-daraxtlar, shuningdek binolar va inshoatlardan iboratdir. Ular o‘z xususiyatiga ko‘ra yer bilan bog‘liq mulk sifatida qaraladi. Qonun hujjatlari bilan boshqa mol-mulklar ham ko‘chmas mulk deb topilishi mumkin. Ko‘chmas mol-mulklarga nisbatan mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar vujudga kelishi, boshqa shaxslarga o‘tishi, cheklanishi va bekor bo‘lishi albatta davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi kerak. Ko‘char mulk - bu mol-mulkning o‘z foydali, xo‘jalik xususiyatlarini yo‘qotmasdan bir joydan ikkinchi bir joyga o‘tkazish, ko‘chirishning imkoniyati bo‘lgan mulklardir. Ular yer bilan uzviy bog‘liq bo‘lmagan mol-mulklardir, ya’ni, stol, stul, televizor va boshqalar. Shuningdek, fuqarolik huquqining obyekti sifatida ashyolar quyidagi yuridik tasnifga ega: a) xususiy va turga xos alomatlari bilan belgilangan ashyolar (FKning 87m.); b) bo‘linadigan va bo‘linmaydigan ashyolar (FKning 88m.); v) iste’mol qilinadigan va iste’mol qilinmaydigan ashyolar (FKning 89m.); g) asosiy va mansub ashyolar; (FKning 90m.). d) murakkab ashyolar (FKning 91m.). Ushbu ashyolardan keladigan hosil va daromadlar ham mol-mulk sifatida tadbirkorga tegishli bo‘ladi. Mol-mulkning huquqiy holati (rejimi) deganda, mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf qilish bo‘yicha qonun hujjatlari bilan o‘rnatilgan qoidalar (normalar) yig‘indisi tushuniladi. Mol-mulkning huquqiy holati (rejimi) bir qancha omillarga, xususan, mol-mulkning huquq subyektiga tegishliligini belgilovchi yuridik titulga, mol-mulkning nima maqsadda tayinlanishiga, xo‘jalik foydalanishiga bog‘liqdir. Tadbirkorning mol-mulkka nisbatan mulk huquqining vujudga kelishi va bekor bo‘lishi, ularga egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etishning xususiyatlari mulk shakllariga qarab qonun tomonidan o‘rnatiladi. O‘zbekistonda Fuqarolik kodeksiga asosan mulkning ikki shakli: xususiy mulk va ommaviy mulk shakllari belgilangan. Xususiy mulkning subyektlari fuqarolar va yuridik shaxslar hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyatida foydalanishdagi mol-mulklar tadbirkor fuqarolarga va boshqa tashkilotlarga tegishli bo‘ladi. Yuridik shaxslarning mol-mulkka nisbatan mulkiy huquqlari tijorat yoki notijorat tashkilotlarining o‘z balansida yoki smetasida mustahkamlanadi. Yuridik shaxslarning filiallari va vakolatxonalari tashkil etilganda tarkibiy bo‘linmaning alohida balansida ko‘rsatiladi va u mol-mulk yuridik shaxsning mulk huquqida qoladi. Tadbirkorlik faoliyati subyektlari egaligida mol-mulklar baholanib turiladi. Baholashning har xil usullari mavjud: dastlabki, qoldiq, tiklash, bozor qiymati bo‘yicha baholash. Baholashning qaysi usulining tanlanishi tadbirkorlik faoliyatining qaysi bosqichdaligi, mol-mulkning turi, uni o‘tkazish maqsadiga bog‘liqdir.

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining mol-mulki ularning majburiyatlari bo‘yicha javobgarligini amalga oshirish asosi bo‘lib xizmat qiladi. Amaldagi qonun hujjatlariga asosan to‘liq mulkiy javobgarlik belgilangan. Tadbirkorlik subyekti hisoblangan «fuqaro o‘z majburiyatlari yuzasidan o‘ziga qarashli mol-mulki bilan javob beradi, qonunga muvofiq undiruvni qaratish mumkin bo‘lmagan mol-mulk bundan mustasno» (FKning 25-moddasi). Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan «yuridik shaxs o‘z majburiyatlari bo‘yicha o‘ziga qarashli butun mol-mulk bilan javob beradi» (FKning 48-moddasi.). Xo‘jalik yuritish huquqi. Bu huquq mulk huquqidan kelib chiqadigan mulkdor mol-mulkidan xo‘jalik va boshqa maqsadda foydalanishi yuzasidan yuridik shaxsning ashyoviy huquqidir. Xo‘jalik yuritish huquqi asosida ixtiyorida mol-mulk bo‘lgan unitar korxona bu mol-mulkka qonunlarda belgilangan tartibda egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Xo‘jalik yuritish va operativ boshqarish huquqlari ashyoviy huquqning turlaridan iborat bo‘lib, mol-mulkka nisbatan tatbiq qilinadi. Ushbu huquqlarning subyektlari (korxonalar) o‘z ixtiyoridagi mol-mulkka nisbatan mulk egasi huquqiga ega emaslar, lekin ular mulk egasi tuzgan tartib bo‘yicha ushbu mol-mulkdan faqat o‘zlarining emas, balki mulk egasining ham manfaatlarini ko‘zlab, uni egallaydilar, undan foydalanadilar va uni tasarruf qiladilar. Xo‘jalik yuritish huquqi asosida tashkil bo‘lgan korxonaga berilgan mol-mulk uning muassis- mulkdori egaligiga mulk huquqidan chiqarilib, korxona balansiga o‘tkaziladi. Ushbu mol-mulk korxonaning mustaqil mulkiy javobgarligiga beriladi va boshqalar, shu jumladan, mulkdor mulkidan alohida ajratiladi. Shuning bilan mulkdor mol-mulkka bo‘lgan o‘z huquqining ma’lum qismini xo‘jalik yurituvchi korxonaga beradi. Unga asosan xo‘jalik yuritishda bo‘lgan mol-mulkning egasi qonunga muvofiq korxona tashkil etish, uning faoliyat sohasini va maqsadlarini aniqlash, uni qayta tashkil etish va tugatish masalasini hal qiladi, korxona direktorini (rahbarini) tayinlaydi, korxonaga qarashli mol- mulkdan belgilangan maqsadlarda foydalanilishi va uning saqlanishini nazorat qiladi. Mulkdor korxonaning xo‘jalik yuritishida bo‘lgan mol-mulkdan foydalanishdan kelgan foydaning bir qismini olish huquqiga ega. Unitar korxona xo‘jalik yuritish huquqi asosida o‘ziga qarashli bo‘lgan ko‘chmas mulkni mulkdorning roziligisiz sotishga, ijaraga berishga, garovga qo‘yishga, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarining ustav fondiga hissa sifatida topshirishga yoki bu mol-mulkni boshqacha usulda tasarruf etishga haqli emas. Korxonaga qarashli boshqa mol-mulkni u mustaqil tasarruf etadi. Operativ boshqarish huquqining subyektlari davlat unitar korxonalari va muassasalaridan iborat (178-m.). Muassasalar davlatga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga, yuridik shaxslarga tegishli bo‘lishi mumkin. Operativ boshqarish huquqining obyektlari davlat korxonasi va muassasalarining mol-mulki hisoblanadi. Operativ boshqarish huquqi mazmun jihatidan xo‘jalik yuritish huquqiga nisbatan ancha tor ma’noda tushuniladi. Operativ boshqarish huquqiga ega bo‘lgan shaxs o‘ziga biriktirib qo‘yilgan mol-mulkka nisbatan qonunda belgilab qo‘yilgan doirada, o‘z faoliyatining maqsadlariga, mulkdorning topshiriqlariga hamda mol-mulkning tayinlanishiga muvofiq holda egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqlarini amalga oshiradi. Ushbu mol-mulkka nisbatan mulkdorning huquqi esa aksincha - ancha keng. Mulkdor sud tartibida emas, balki o‘z xohishi bilan ortiqcha bo‘lgan, foydalanilmayotgan yoki noo‘rin foydalanilayotgan mol-mulkni davlat korxonasi va muassasasidan olib qo‘yish hamda uni o‘zi xohlagan tarzda tasarruf etish huquqiga

ega. Mol-mulkning ortiqcha ekanligini va undan noo‘rin foydalanilayotganligini isbotlash vazifasi mulkdor vakolat bergan organ zimmasiga yuklatiladi.[3] Operativ boshqarish huquqi asosida unitar korxona, muassasa, mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf qilish huquqini quyidagicha amalga oshiradi: a) qonunda (o‘rnatilgan) belgilangan doirada; b) o‘z faoliyatining maqsadiga muvofiq ravishda; v) mulkdorning vazifasiga muvofiq ravishda; g) mol-mulkning tayinlanishiga muvofiq holda. Operativ boshqarish huquqi mol-mulkning uning egaligiga o‘tkazilgan paytdan boshlab vujudga keladi. Mulkni operativ boshqarish uchun korxona bilan mulkdor yoki u vakolat bergan organ o‘rtasida shartnoma tuzish zarurligi to‘g‘risida biron bir qoida belgilanmagan. Shuning uchun davlat mulkini boshqaruvchi qo‘mitalar va organlar tomonidan mol-mulkni unitar korxonaga operativ boshqarishga berilishi uchun shartnoma tuzishni talab qilish mumkin emas. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda tadbirkorlik subyektlari o‘z mol-mulkidan tashqari, boshqa shaxslarning, jumladan, davlat, munitsipal mulkni, boshqa yuridik va jismoniy shaxslarning mulklarini vaqtinchalik foydalanishga olishi mumkin. Ushbu munosabat ijara shartnomasi orqali amalga oshiriladi. Tadbirkorlar uchun ko‘chmas mulklar ijarasi alohida muhim ahamiyatga ega. Chunki tadbirkor ko‘chmas mulkni ijaraga olganda bira to‘la katta qiymatga ega mol-mulkdan foydalanish imkoniyati yaratiladi. Bu uning tashabbuskor faoliyatini rivojlantirishga keng yo‘l ochib beradi. Shuning uchun tadbirkor o‘zining pul mablag‘ini mol-mulk olishga emas, balki tadbirkorlik faoliyatiga sarf qiladi. Ijara shartnomasini tuzish, rasmiylashtirish bilan bog‘liq qoidalar FKning 34-35-boblarida mustahkamlangan. Tadbirkorlar mol-mulkining huquqiy holati (rejimi)ni biz ikkiga bo‘lamiz birinchisi, umumiy huquqiy rejim, unga mulk huquqi, xo‘jalik yuritish huquqi va operativ boshqarish huquqi taalluqli; ikkinchisi, mol-mulklarning alohida turlarining maxsus huquqiy rejimi, unga fondlar, kapitallar va zaxiralar kiradi. Xo‘jalik yurituvchi subyektning mol-mulklari va majburiyatlari buxgalteriya balansida o‘z aksini topadi. Buxgalteriya balansi tadbirkorning (hisobot vaqtigacha bo‘lgan) mulkiy va moliyaviy ahvoli (holati) ni tavsiflaydi. Balans tadbirkorlik subyektining xo‘jalik vositalari haqida ma’lumot beradi. U aktiv va majburiyatlardan tashkil topadi. O‘zbekiston Respublikasining «Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida»gi 1996 yil 30 avgustda qabul qilingan Qonunining 4-moddasiga asosan, buxgalteriya hisobi obyektlari asosiy va joriy aktivlar, majburiyatlar, xususiy kapital, zaxiralar, daromadlar va xarajatlar, foyda, zararlar hamda ularning harakati bilan bog‘liq xo‘jalik operatsiyalaridan iborat. Tadbirkorlik subyekti mol-mulklarining xo‘jalik yuritishida mavjud asosiy mablag‘lar va nomoddiy aktivlarning hamda aylanma mablag‘larning huquqiy rejimi buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonunchilik va boshqa normativ huquqiy hujjatlar, jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan chiqarilgan O‘zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobi standartlari 5-soni «Asosiy mablag‘lar» (1998 yil 23 sentabrda 491-son bilan Adliya

vazirligida ro‘yxatga olingan) va 7-sonli «Nomoddiy aktivlar» (1998 yil 20 oktabrda 506-son bilan ro‘yxatga olingan) bilan tartibga solinadi. “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunning 14-moddasi 2-qismiga asosan tadbirkorlik subyektlari tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishiga asos va vosita bo‘lgan mol-mulk, shu jumladan, mulkiy huquqlar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda huquqlarning belgilanishi, o‘zgartirilishi va bekor bo‘lishi bilan bog‘liq oldi-sotdi, garov, ijara va boshqa bitimlar obyekti bo‘lishi mumkin. 2 . Tadbirkor mulk huquqini himoya qilish tartibi va usullari. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan tadbirkor o‘zining fuqarolik huquqlarini FKning 9-moddasiga asosan amalga oshiradi. Tadbirkor fuqarolik huquqlarini himoya qilishni o‘z xohishiga ko‘ra tasarruf etadi. Tadbirkorning huquqlarini himoya qilish usullari ma’lum protsessual tartibda amalga oshiriladi. Fuqarolik huquqini himoya qilishning shakli deganda, shaxslarning subyektiv huquqi va qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha o‘zaro muvofiqlashtirilgan tashkiliy tadbirlar, tartiblar tushuniladi. Fuqarolik huquqi fanida huquqni himoya qilishning yurisdiksion va noyurisdiksion shakli mavjud bo‘lib, bu fuqarolik huquqlarining davlat yoki uning vakolatli organlari tomonidan himoya qilinishidir. Himoya qilishning yurisdiksion shakli fuqarolik huquqlarini sud orqali yoki ma’muriy tartibda himoya qilish mumkinligini ko‘rsatadi. Fuqarolik huquqlarini himoya qilishning noyurisdiksion (yurisdiksion bo‘lmagan) shakli, huquqi buzilgan shaxsning fuqarolik huquqlarini davlat va boshqa vakolatli organlarga murojaat qilmasdan o‘zi mustaqil himoya qilishidir.[4] Ushbu fuqarolik huquqining umumiy qoidalari bevosita mulkchilik munosabatlariga, shu jumladan, tadbirkorning mulk huquqini himoya qilishga ham taalluqlidir. Tadbirkorlarga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy qarorlari, ularning mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi. Mulk huquqini va boshqa ashyoviy huquqlarni fuqarolik huquqiy himoya qilish deganda, fuqarolik qonunchiligi normalarida aks ettirilgan, fuqarolik huquqi subyektlarining mulkiy huquqlarini buzgan, ularni amalga oshirishga qarshi qaratilgan to‘sqinliklarni bartaraf etish hamda bu huquqlarni belgilash va himoya qilishga doir fuqarolik huquqiy usullar (choralar) yig‘indisi tushuniladi. «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunning 18-moddasiga asosan, davlat iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab-baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Ushbu norma tadbirkorlik faoliyatining erkinligining davlat tomonidan kafolatlanganligini mustahkamlab, har bir shaxs tadbirkorlik faoliyati bilan o‘z huquqlarini erkin amalga oshirishda, o‘z manfaatlaridan kelib chiqib, tashabbuskor faoliyat olib borish erkinligi huquqini kafolatlaydi. Bizga ma’lumki, tadbirkorlik faoliyati xususiy mulk bilan uzviy bog‘liqdir, chunki, tadbirkorlik faoliyatining iqtisodiy asosini mulk tashkil etadi. Bu uning huquqiy asoslarida ham o‘z aksini topgan. Jumladan, jamiyatimizdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi Asosiy Qonunimiz - Konstitutsiyaning 53-moddasi 2-qismida «Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir», deb belgilanishi va ushbu qoida Qonunning 18-moddasi 2-qismida aks

etishi tadbirkorlik subyektlarining xususiy mulkka asoslanganligini va bu ularning asosiy iqtisodiy rivojlanishini tashkil etishini ko‘rsatadi. Tadbirkor mulkdor sifatida mulkiga o‘z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Konstitutsiyada mustahkamlangan yuqoridagi qoida qonunning 23-moddasida rivojlantirilib, tadbirkorlik faoliyati subyektlarining mulki daxlsizdir va qonun bilan muhofaza qilinadi. Mol- mulk mulkdori o‘z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo‘lmagan har qanday xarakatni qilishga haqli, deb berilgan. Tadbirkorlik faoliyati subyektidan uning mulkini olib qo‘yishga, uning boshqa ashyoviy huquqlarini bekor qilishga, shuningdek bunday huquqlarni cheklashga yo‘l qo‘yilmaydi, qonunda nazarda tutilgan ba’zi holatlar bundan mustasnodir. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlari qonunlarda nazarda tutilgan tartibda himoya qilinadi. Tadbirkorlik subyektlarining mulkiy huquqlarini himoya qilish Fuqarolik huquqlarini himoya qilishning bir ko‘rinishi bo‘lib, unga fuqarolik kodeksining 11-moddasida belgilangan fuqarolik huquqlarini himoya qilish usullarining quyidagilari tegishlidir: - huquqni tan olish; - huquq buzilishdan oldingi holatni tiklash va huquqni buzadigan yoki uning buzilishi xavfini tug‘diradigan harakatlarining oldini olish; - bitimni haqiqiy emas deb topish va uning haqiqiy emasligi oqibatlarini qo‘llash; - davlat organlari va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining hujjatlarini xaqiqiy emas deb topish; - shaxsning o‘z huquqini o‘zi himoya qilishi; - burchni aslicha(natura) bajarishga majbur qilish; - zararni to‘lash; - huquqiy munosabatni bekor qilish va o‘zgartirish; - davlat organining yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organining qonunga zid hujjatini sudning qo‘llamasligi. Shular bilan birgalikda fuqarolik qonunchiligida nazarda tutilgan mol-mulkni ushlab qolish, garov, ipoteka kabi majburiyatlarni ta’minlash usullarini tadbirkorning mulkiy huquqlarini himoya qilish usullari qatoriga kiritish mumkin. Tadbirkorning mulkiy huquqlarini himoya qilish usullarini quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1. Mulk huquqini himoya qilishning ashyoviy-huquqiy usullari. Mulk huquqini himoya qilishning ashyoviy-huquqiy usullari deb, mulkiy huquqlarini mutlaq subyektiv huquq sifatida himoya qilish uchun mulkdorning o‘ziga tegishli bo‘lgan ashyoga nisbatan egalik qilish, undan

foydalanish va uni tasarruf etish huquqlarini tiklashga va bu huquqlarni amalga oshirishga vujudga keladigan to‘siqlar va boshqa huquqbuzarliklarni bartaraf etishga qaratiladigan usullar yig‘indisiga aytiladi. Ashyoviy-huquqiy usullarning quyidagi belgilarini ko‘rsatish mumkin: huquq buzilishidan oldingi holatni tiklash va huquqni buzadigan yoki uning buzilish xavfini tug‘diradigan harakatning oldini olish. Ashyoviy-huquqiy usullarning quyidagi turlari mavjud: a) mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olish (vindikatsiya); b) mulkdorning huquqlarini egalik qilishdan mahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmagan huquqbuzarliklardan himoya qilish (negator da’vo); v) mulk huquqini tan olish; Tadbirkorlik subyekti mulkdor sifatida o‘z mol-mulkini boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olishga haqli. Agar mol-mulk uni boshqa shaxsga berish huquqiga ega bo‘lmagan shaxsdan haq to‘lab olingan bo‘lsa, oluvchi buni bilmagan va bilishi mumkin bo‘lmagan (insofli egallovchi) bo‘lsa, mol- mulk mulkdor tomonidan yoki egalik qilish uchun mulkdor bergan shaxs tomonidan yo‘qotib qo‘yilgan yoxud mulkdordan yoki u mol-mulkini bergan shaxsdan o‘g‘irlangan yo bo‘lmasa, ularning ixtiyoridan tashqaridagi boshqacha yo‘l bilan ularning egaligidan chiqib ketgan bo‘lsa, mulkdor bu mol-mulkni olgan shaxsdan talab qilib olishga xaqli. Agarda mol-mulk sud qarorlarini ijro etish uchun belgilangan tartibda sotib yuborilgan bo‘lsa, mol-mulkni yuqorida ko‘rsatilgan asoslar bo‘yicha talab qilib olishga yo‘l qo‘yilmaydi. Agar mol-mulk boshqa shaxsga berish huquqiga ega bo‘lmagan shaxsdan haq to‘lamasdan olingan bo‘lsa, mulkdor mol-mulkini barcha hollarda ham talab qilib olishga xaqli. Mol-mulk boshqa shaxsning qonunsiz egaligidan talab qilib olinganda insofsiz egallovchi ushbu mol-mulkka egalik qilgan butun vaqt davomida olgan yoki olishi lozim bo‘lgan barcha daromadlarni mulkdorga qaytarib berishi lozim (FKning 229-230-moddalari.). Mulkdor mol-mulkiga nisbatan o‘z huquqlarining har qanday buzilishini, garchi bu buzish egalik qilishdan mahrum etish bilan bog‘liq bo‘lmasa ham, bartaraf etishni talab qilishi mumkin. Mulk huquqini tan olish deb, qonun hujjatlariga muvofiq boshqa shaxslar yoki davlat organi tomonidan mazkur mol-mulkning ma’lum bir shaxsga tegishli ekanligini e’tirof etishga aytiladi. Mulk huquqini tan olish qonunda ko‘rsatilgan asoslar mavjud bo‘lganda vujudga keladi, masalan, mulkdor bo‘lmagan shaxsga egalik huquqini vujudga keltiruvchi muddat (FKning 187- moddasi) asosida. Tadbirkor mol-mulkka nisbatan o‘ziniki kabi oshkora va uzluksiz egalik qilganda bu mol-mulkka nisbatan mulk huquqini oladi, ya’ni shu mol-mulkka nisbatan mulkdor deb e’tirof etiladi; 2. Mulk huquqini himoya qilishning majburiyat huquqiy usullari. Mulk huquqini himoya qilishning majburiyat huquqiy usullari deb, mulk huquqini mutlaq huquq sifatida himoya qiluvchi emas, balki fuqarolik huquqining boshqa institutlari normalaridan kelib chiqqan holda himoya qiluvchi usullarga aytiladi. Ushbu usullar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: huquq buzilishidan oldingi holatni tiklash va huquqni buzadigan yoki uning buzilish xavfini

tug‘diradigan harakatlarning oldini olish, bitimni xaqiqiy emas deb topish va uning xaqiqiy emasligi oqibatlarini qo‘llash, burchni aslicha bajarishga majbur qilish, zararni to‘lash, neustoyka undirish va huquqiy munosabatni bekor qilish yoki o‘zgartirish. Majburiyat huquqiy usullar mulk huquqini to‘g‘ridan-to‘g‘ri, mutlaq ma’noda emas, balki nisbiy huquq sifatida himoya qiladi. Mulk huquqini himoya qilishning majburiyat huquqiy usullari ikki ko‘rinishda bo‘ladi: shartnomali munosabatlar - mulkdor bilan boshqa shaxslar o‘rtasida tuziladigan shartnomalar asosida vujudga keladigan majburiyatlarda mulkdorning mulk huquqini himoya qilish, shartnomadan tashqari munosabatlar - qonun xujjatlarida bevosita belgilangan hollarda tadbirkorning mol-mulkiga putur yetkazilganda yoki u biron bir boshqacha holda shikastlanganda uning huquqlarini himoya qilish nazarda tutiladi. Bunday huquqbuzarliklar zarar yetkazishdan kelib chiqadigan majburiyatlar (delikt majburiyatlar) institutiga birlashgan; 3. Mulk huquqi davlat xokimiyati yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organining qarori asosida bekor qilinganda mulkdorning manfaatlarini himoya qilish. Mulk huquqi davlat hokimiyati yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari qarori asosida bekor qilinganda mulk huquqini himoya qilish deb, mulkdorning huquqlari davlat yoki boshqa ma’muriy organlar tomonidan chiqarilgan normativ hujjatlarga asosan bekor qilinganida ularni himoya qilish usullari tushuniladi. Bu usullarga quyidagilar kiradi: davlat organlari yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining hujjatini haqiqiy emas deb topish; davlat organlari yoki fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining qonunga zid hujjatini sudning qo‘llamasligi. Mulk huquqi davlat organlari qarori asosida bekor qilinganda mulkdorning mulkiy huquqlarini himoya qilish ikki turga ajratiladi: 1. Mulkdorning huquqlari qonuniy asoslarda bekor qilinganda, uning manfaatlarini himoya qilish; 2. Mulkdorning huquqlari noqonuniy tartibda bekor qilinganda, uning mulkiy huquqlarini himoya qilish; Tadbirkorning mulkiy huquqlari davlat organlari yoki mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining qabul qilgan hujjatlari asosida buzilganda, u buzilgan huquqlarini himoya qilish uchun sud organlariga da’vo arizasi bilan murojaat qiladi. Sud organlari tadbirkorning da’vosiga binoan noqonuniy qaror qabul qilgan organning qarorini haqiqiy emas, deb topadi. Tadbirkor o‘z mulkidan foydalanganda ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart. 3. Тадбиркорларнинг интеллектуал мулк объектларидан фойдаланишининг ўзига хос хусусиятлари. Tadbirkorlik faoliyatida moddiy-ashyoviy obyektlar bilan bir qatorda g‘oyaviy negizga ega bo‘lgan obyektlar - intellektual faoliyat nitajalari va ularga tenglashtirilgan vositalar (fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining individuallashtirish vositalari) keng qo‘llaniladi. Bunday obyektlarning tadbirkorlik sohasida qo‘llanish doirasi va sohalari tobora rivojlanib va kengayib bormoqda. Shunga muvofiq ravishda intellektual mulk sohasiga ixtisoslashgan tadbirkorlar qatlamlari va ularga xizmat qiluvchi infratuzilmalar bugungi kunda muvaffaqiyatli

faoliyat yuritmoqdalar. Ayni vaqtda rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotida intellektual mulk evaziga olinayotgan daromadlar salmog‘i ham jadal ortib bormoqda. Intellektual mulk obyektlariga nisbatan bo‘lgan huquqlar FKning IV bo‘limida, shuningdek qator qonunlarda («Mualliflik va turdosh huquqlar to‘g‘risida»gi, «Ixtirolar, foydali modellar va sanoat namunalari to‘g‘risida»gi, «Seleksiya yutuqlari to‘g‘risida»gi, «Mahsulot va xizmat ko‘rsatish belgilari to‘g‘risida»gi, «Elektron hisoblash mashinalari uchun dasturlar va ma’lumotlar bazalarini huquqiy himoya qilish to‘g‘risida»gi Qonunlar va shu kabilar) mustahkamlab qo‘yilgan. «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunning 36-moddasida tadbirkorlik faoliyati subyektlarining obyektiv ifodalangan intellektual faoliyat natijalariga hamda uni indviduallashtirish vositalariga (firma nomi, tovar belgisi, xizmat ko‘rsatish belgisi va h.k.) bo‘lgan mutlaq huquqi qonun bilan muhofaza etiladi va davlat tomonidan himoya qilinadi. Mutlaq huquqlar obyektlari bo‘lgan intellektual faoliyat natijalari va individuallashtirish vositalaridan uchinchi shaxslar faqat huquq egasining roziligi bilangina foydalanishlari mumkin, deb ko‘rsatilgan. Intellektual mulk obyektlari bu obyektlarning qanday faoliyat mahsuli ekanligi, ularning huquqiy rejimi va shu kabi xususiyatlariga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: Intellektual faoliyat natijalariga quyidagilar kiradi: -fan, adabiyot, san’at asarlari; -eshittirish tashkilotlarining ijrolari, fonogrammalari hamda eshittirish va ko‘rsatuvlari; -elektron hisoblash mashinalari uchun dasturlar va ma’lumot bazalari; -ixtirolar, foydali modellar, sanoat namunalari; -seleksiya yutuqlari; -oshkor etilmagan axborot, shu jumladan ishlab chiqarish sirlari (nou-xau). Fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining tovarlar, ishlar va xizmatlarning xususiy alomatlarini aks ettiruvchi vositalarga nisbatan bo‘lgan huquqlariga nisbatan ham mutlaq huquqlar haqidagi qoidalar qo‘llaniladi. Ma’lumki, fuqarolik muomalasida turli-tuman obyektlar va xizmatlar ham harakatda bo‘ladi. Mana shunday sharoitda subyektlar, ular ishlab chiqargan tovarlar va ko‘rsatadigan xizmatlar alohida farqlash belgilariga ega bo‘lishi shart, aks holda turli anglashilmovchilik, qiyinchiliklar vujudga kelishi mumkin. Ana shunday farqlash belgilari fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining o‘zlarini, uning ishlab chiqargan tovarlar, bajaradigan ishlar va ko‘rsatadigan xizmatlarining xususiy alomatlari (individual belgilarini) aks ettiruvchi vositalar bo‘lib hisoblanadi. Bunday alohida farqlash belgilarining quyidagi turlari mavjud: -firma nomlari; -tovar (xizmat ko‘rsatish) belgilari; -tovar chiqarilgan joy nomi.

Fuqarolik huquqi nazariyasida mutlaq huquqlar deyilganda, bunday huquq sohiblari (egalari)ni turli harakatlar sodir etish (ijodiy faoliyat mahsulidan foydalanish, uni tasarruf etish va sh.k.) haqdorligi, vakolatligini va ayni vaqtning o‘zida boshqa har qanday shaxslarga bunday yuqorida ko‘rsatilgan harakatlarni sodir etishni ta’qiqlanishi ta’minlovchi subyektiv mutlaq huquq tushuniladi1. Mutlaq huquqlar huquqiy mexanizmi odatdagiday egallab turishi mumkin bo‘lmagan, bir vaqtning o‘zida nomuayyan doiradagi shaxslar foydalana olishi mumkin bo‘lgan obyektlarga nisbatan huquq sohibining mulkiy huquqlarining amalga oshirilishini ta’minlovchi muhim vositadir. Biroq mulk huquqi va mutlaq huquqlar aslo bir xil tushunchalar emas, bularning farqlari haqida yuqorida mufassal fikr yuritdik. Intellektual faoliyat natijasiga yoki xususiy alomatlarni aks ettiruvchi vositaga nisbatan mulkiy huquqlar egasiga ana shu intellektual mulk obyektlariga o‘z xohishiga ko‘ra har qanday shaklda va har qanday usulda mutlaq qonuniy foydalanish huquqi tegishli bo‘ladi. Intellektual mulk obyektiga nisbatan mutlaq huquqlar egasiga tegishli mulkiy huquqlar, agar FKda yoki boshqa qonunda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, huquq egasi tomonidan shartnoma bo‘yicha boshqa shaxsga to‘liq yoki qisman o‘tkazilishi mumkin, shuningdek bu mutloq huquqlar meros bo‘lib va yuridik shaxs - huquq egasi qayta tashkil etilganda huquqiy vorislik tartibida o‘tadi. Ushbu belgilangan qoidaga intellektual mulk obyektiga nisbatan mutlaq huquqlar egasiga tegishli mulkiy huquqlar huquq egasi tomonidan shartnoma bo‘yicha boshqa shaxsga to‘liq yoki qisman o‘tkazilishi mumkin. Bunda nazarda tutilgan huquqlar faqat mulkiy tusga ega bo‘ladi, shaxsiy huquqlarga nisbatan ushbu qoida taalluqli emas. O‘tkazilayotgan mulkiy huquqlar mutlaq huquqlardan kelib chiqishi va faqat huquq egasiga tegishli bo‘lishi shart. Mulkiy huquqlar deganda, intellektual mulk obyektidan shaxsan foydalanish yoki uni haq evaziga foydalanishga berish bo‘yicha huquq egasiga tegishli vakolatlar tushuniladi. Mulkiy huquq to‘liq o‘tkazilganda huquq egasi bu huquqlardan mahrum bo‘ladi va u uchinchi shaxslarda vujudga keladi. Mulkiy huquq qisman o‘tkazilganda huquq egasi uning ma’lum qismini o‘zida saqlab qolib, qolgan qismini o‘tkazadi. Mulkiy huquqlar faqat shartnoma asosida o‘tkaziladi. Shartnoma mulkiy huquq egasi va bu huquq to‘liq yoki qisman o‘tkazilayotgan shaxs o‘rtasida tuziladi. Bunday shartnomalarga nisbatan agarda qonunlarda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo‘lsa, FKning 26-bob (shartnoma tushunchasi va shartlari), 27-bobi (shartnoma shartlarini o‘zgartirish va shartnomani bekor bo‘lishi) belgilangan qoidalar qo‘llaniladi. Shartnoma tuzuvchi taraflar-intellektual mulk obyektiga nisbatan mutlaq huquq egasi va mutloq huquqdan vujudga keluvchi mulkiy huquqlar o‘ziga o‘tkazilayotgan shaxs nomlari, agar mutlaq huquq vakolatli davlat organi tomonidan intellektual mulk obyektiga nisbatan berilgan huquqiy muhofaza yorlig‘i asosida vujudga kelgan bo‘lsa, ushbu yorliq nomi va qayd ro‘yxati raqami, uning amal qilish muddati, o‘tkazilayotgan mulkiy huquq mazmuni va hajmi, undan foydalanish shartlari, muddati, agar shartnoma haq baravariga tuzilayotgan bo‘lsa, to‘lanadigan haq miqdori va to‘lash tartibi, mulkiy huquq qisman o‘tkazilganda undan foydalanish ustidan huquq egasining nazorat qilish bo‘yicha vakolatlari, taraflarning boshqa huquq va majburiyatlari, shartnoma shartlarini buzganlik uchun taraflarning javobgarligi va shu kabilar ko‘rsatilishi lozim. Shartnoma taraflar tomonidan imzolanib, tegishli shaklda rasmiylashtirilishi shart. Shartnoma shakli turli intellektual mulk huquqi obyektlari uchun turlicha bo‘lishi qonunlarda belgilab qo‘yilgan. Mualliflik huquqi obyektlariga nisbatan mulkiy huquqlar o‘tkazilganda shartnoma yozma ravishda tuzilib, notarial guvohlantirilishi lozim1. Mutlaq huquq vakolatli davlat organi tomonidan intellektual mulk huquqi obyektiga nisbatan berilgan huquqiy muhofaza yorlig‘i (patent, guvohnoma) asosida vujudga kelgan bo‘lsa, bunda mulkiy huquqni o‘tkazish

haqidagi shartnoma yozma tuzilib, notarial guvohlantirilib, vakolatli davlat idorasida ro‘yxatdan o‘tkaztirilishi lozim. Ushbu qoida nou-xouga nisbatan ham amal qiladi. Aks holda shartnoma haqiqiy sanalmaydi. FKda va amaldagi qonunlarda ayrim intellektual mulk obyektlariga nisbatan mutlaq huquqlardan kelib chiquvchi mulkiy huquqlarni huquq egasi tomonidan boshqa shaxslarga o‘tkazish masalasida yuqoridagi qoidalardan istisnolar mavjud. Masalan, FK 110-moddasi 3- qismiga asosan tovar chiqarilgan joy nomidan foydalanish huquqini huquq egasi tomonidan boshqa shaxsga o‘tkazishga yo‘l qo‘yilmaydi va mabodo shunday shartnoma tuzilgan bo‘lsa, u haqiqiy sanalmaydi. FKning 1101-moddasida firma nomiga bo‘lgan huquqni boshqa shaxsga o‘tkazish tartibi va shartlari belgilangan bo‘lib, u yuqoridagi umumiy qoidalardan farq qiladi. FKning 1105-modda, 2-qismiga asosan tovar belgisi bo‘lgan huquqni, basharti u tovar yoki uning tayyorlovchisi haqida chalg‘ishga sabab bo‘lishi mumkin bo‘lsa, boshqa shaxsga burilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Litsenziya shartnomasi bo‘yicha intellektual faoliyat natijasiga yoki xususiy alomatlarni aks ettiruvchi vositaga nisbatan mutloq huquqqa ega bo‘lgan taraf (litsenziar) boshqa tarafga (litsenziatga) tegishli intellektual mulk obyektidan foydalanishga ruxsat beradi. Litsenziya shartnomasi intellektual mulk obyektlaridan uchinchi shaxslarning foydalanishiga imkon beruvchi muhim fuqarolik-huquqiy vosita hisoblanadi. Litsenziya shartnomasi intellektual mulk obyektidan foydalanishga ruxsat berish haqida kelishuv hisoblanadi. Mutlaq huquqlar egasi (patent egasi, tovar belgisi sohibi, mualliflik huquqi obyekti sohibi, oshkor etilmagan axborotlar egasi)ning huquqiy muhofaza ostidagi obyektdan foydalanish o‘ziga tegishli huquqlarni belgilangan tartibda va ma’lum shartlar asosida uchinchi shaxslarga berishga litsenziya (ruxsatnoma) deyiladi2. Litsenziya shartnomasining predmeti bo‘lib, huquqiy muhofaza ostidagi ijodiy faoliyat natijasi (fan, adabiyot, san’at asarlari, kompyuter dasturlari, ixtiro, foydali model, sanoat namunasi va h.k.) yoki xususiy alomatlarni aks ettiruvchi vosita (firma nomi, tovar, xizmat belgisi) hisoblanadi. FKning 1109-moddasi 3-qismiga asosan tovar chiqarilgan joy nomidan foydalanish huquqi litsenziya shartnomasi predmeti bo‘la olmaydi. Shartnomada qatnashuvchi taraf-intellektual mulk obyektiga nisbatan mutlaq huquq sohibi-litsenziar hisoblanadi. Mutlaq huquq egasining huquqlari qonuniy asosga ko‘ra vujudga kelgan yoki vakolatli davlat idorasi bergan huquqiy muhofaza yorlig‘i bilan guvohlantirilgan bo‘lishi shart. Shartnomada qatnashuvchi boshqa taraf-intellektual mulk obyektidan foydalanishga ruxsatnoma olgan shaxs litsenziat deb ataladi. Litsenziya shartnomasida beriladigan huquqlarning foydalanish chegaralari va muddatlari aniq belgilab qo‘yilishi lozim. Yuqorida ko‘rsatilganday, intellektual mulk obyektiga nisbatan mutlaq huquqlar doirasi nihoyatda keng va rang-barangdir. Bunday huquqlar shartli ravishda uch guruhga bo‘linishi mumkin: huquq egasining obyektdan shaxsan foydalanishi, boshqalarga foydalanishga ruxsat berishi, boshqalarning foydalanishini ta’qiqlab qo‘yish. Ayni vaqtda bu huquqlar ham turlicha ko‘rinishlarda namoyon bo‘lishi mumkin: o‘zi foydalanishi, boshqaga ham foydalanishga ruxsat berish; faqat o‘zi foydalanish, o‘zi foydalanmay, boshqaga foydalanishga ruxsat berish. Boshqaga foydalanishga berishda bunday foydalanish hududi, foydalanish hajmi va miqyoslari (masalan, ma’lum texnologik jarayon yoki ishlab chiqarishda, ma’lum mahsulotga nisbatan qo‘llash va h.k.) ham aniq belgilab qo‘yilishi lozim.

FKning 1095-1097-moddalarida oshkor etilmagan axborotlardan g‘ayriqonuniy foydalanganlik uchun fuqarolik-huquqiy javobgarlik asoslari va hajmi belgilab qo‘yildi. Oshkor etilmagan axborot deganda, uchinchi shaxslar uchun ma’lum bo‘lmagan maxfiy, sir bo‘lib hisoblanuvchi ma’lumotlar tushuniladi. Texnikaviy axborot mashina, mexanizmlar, qurilmalar, uskunalar, texnologik jarayonlarni yaratish, tayyorlash ulardan foydalanish, qo‘llashga oid bo‘lgan ma’lumotlar hisoblanadi. Tashkiliy axborot yuridik shaxsning tashkiliy strukturasi, xo‘jalik subyektlarining o‘zaro munosabatlrining tashkiliy mexanizmiga, mehnat (ish) jarayonlarini tashkil etish, ularga ta’sir qilish, boshqarishga oid ma’lumotlar tushuniladi. Tijorat axboroti yoki korxonaning (xo‘jalik yurituvchi subyektning) tijorat siri deganda, korxonaning (subyektni) ishlab chiqarishi, texnologiya axboroti, boshqaruvi, rejalashtirish, moliyasi va boshqa faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan hamda e’lon qilish (topshirish, ochilib qolishi)ning manfaatlariga zarar yetkazishi mumkin bo‘lgan, davlat siri bo‘lib hisoblanmaydigan ma’lumotlar tushuniladi. Tijorat sirini tashkil etuvchi ma’lumotlar tarkibi, hajmi, ularni himoya qilish tartibi rahbar tomonidan belgilanadi. Nou-xau deganda fuqaroga yoki yuridik shaxsga faktik monopoliya asosida tegishli bo‘lgan, foydali tashkiliy yoki boshqa ma’lumotlar tushuniladi. Har qanday ma’lumot oshkor etilmagan axborot sifatida tan olinishi uchun: a) bu axborot uchinchi shaxslarga noma’lumligi sababli haqiqiy yoki nisbiy tijorat qiymatiga ega bo‘lishi (ya’ni, axborotga ega ushbu axborotga egaligi sababli o‘zi ishlab chiqargan mahsuloti, ko‘rsatadigan xizmat, bajaradigan ishi boshqa raqobatdagi subyektlar yoki ularning mahsulotlari, xizmatlari, ishlariga nisbatan afzallikka, imtiyozga ega bo‘lishi shart; b) axborot egasi uning maxfiyligi, sirligini saqlashga doir choralar ko‘rgan (bunday axborotlardan xabardor shaxslar doirasi qat’iy cheklangan, bu shaxslar sir saqlash majburiyati haqida ogohlantirilgan, ma’lumotlardan foydalanishning yopiq tizimi ishlab chiqilgan va h.k.) bo‘lishi shart. Yuqoridagi uchchala shart FKning 98-moddasida mustahkamlab qo‘yilgan bo‘lib, ushbu bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘lgan va ularga rioya qilingan hollarda oshkor qilinmagan axborot egasi undan boshqa shaxslarning g‘ayriqonuniy foydalanishidan muhofazalanish, himoyalanish huquqiga ega. Sir tutiladigan fan-texnika, ishlab chiqarish, iqtisodiyot, savdoga oid yoki boshqa shu kabi axborot egasining roziligisiz oshkor qilish yoki undan foydalanish maqsadida har qanday usulda to‘plash uchun O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 191-moddasida jinoiy javobgarlik belgilangan. Oshkor etilmagan axborot egasi bu axborotga nisbatan mutlaq huquqqa emas, balki faktik mavqega ega. Shu sababli ham u faqat boshqalarning g‘ayriqonuniy foydalanishidan himoyalanish huquqiga ega, ayni vaqtda bunday axborotlarni o‘zlari mustaqil ravishda yaratgan,

ishlab chiqqan, insofli asoslarda olgan shaxslarning undan foydalanishini yoki uni oshkor etish, e’lon qilishni ta’qiqlashga haqli emas. Oshkor qilinmagan axborotni noqonuniy foydalanishdan muhofaza qilish huquqi axborot egasida faktik monopol holati vujudga kelishi bilan paydo bo‘ladi va bunda bu axborotga nisbatan biron-bir rasmiyatchilikni bajarishi (uni ro‘yxatdan o‘tkaztirish, reyestrga kiritish, patent yoki guvohnoma olish, ekspertiza qilish, sertifikat olish va h.k.) talab etilmaydi. Biroq ba’zi hollarda O‘zbekiston hududiga nou-xauni litsenziya asosida olib kirish yoki olib chiqish haqidagi shartnomalar vakolatli davlat idoralarida ro‘yxatdan o‘tkazish shartligi haqida qoida mavjud. Biroq bunda davlat idorasi zimmasiga nou-xau maxfiyligini saqlash va ta’minlash majburiyati yuklanadi. Oshkor qilinmagan axborotni muhofaza qilish qoidasi qonunga muvofiq, xizmat yoki tijorat siri bo‘la olmaydigan ma’lumotlarga nisbatan tatbiq etilmaydi. Ushbu qoida xo‘jalik yurituvchi subyektlarning xizmat yoki tijorat siri niqobi ostida har xil suiiste’molchiliklar, o‘zboshimchaliklar va boshqalarning manfaatlariga zid harakatlar sodir etishining oldini oladi, unga huquqiy to‘siqlar qo‘yadi. Xizmat yoki tijorat siri bo‘lib hisoblanmaydigan ma’lumotlar mol-mulkka bo‘lgan huquqlar (banklarda omonatga qo‘yilgan mablag‘lar haqidagi ma’lumotlardan tashqari) va mol- mulk xususida tuzilib, davlat ro‘yxatidan o‘tkaziladigan kelishuvlar, bitimlar, shartnomalar to‘g‘risidagi ma’lumotlar, davlat statistika hisoboti tariqasida taqdim etiladigan ma’lumotlar, umuman, nazorat-kontrol funksiyasini bajaruvchi davlat idoralariga davriy ravishda taqdim etilib turadigan (fuqarolar va yuridik shaxslar tomonidan) har qanday ma’lumotlar, hisobotlar kiradi. Xuddi shuningdek, ilgari oshkora-ommaviy e’lon qilingan ma’lumotlar hamda har bir shaxs erkin topishini, bilishni talab qilish huquqiga yoki imkoniyatiga ega bo‘lgan ma’lumotlar ham xizmat yoki tijorat sirlari bo‘lib hisoblanmasligi lozim. Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati haqidagi ayrim ma’lumotlar (masalan, tevarak-atrofni ifloslantirayotganligi yoki jamiyatga zarar keltirishi mumkin bo‘lgan boshqa salbiy faoliyatlarni yashirishning oldini olish maqsadida) oshkor qilinmaydigan axborotlar huquqiy rejimga ega bo‘la olmasligi qonun hujjatlarida alohida ifoda qilib qo‘yilgan. Oshkor qilinmagan axborotni muhofaza qilish huquqi muddat bilan chegaralanmagan, biroq FKning 98-moddasida nazarda tutilgan shartlar bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘lgan va qat’iy rioya qilingan paytga qadar amal qiladi. Bu shartlarning birortasi mavjud bo‘lmasa yoki buzilsa, oshkor etilmagan axborotdan boshqa shaxslarning foydalanishidan himoyalanish huquqi ham o‘z-o‘zidan bekor bo‘ladi. Oshkor etilmagan axborotning qonuniy asosi bo‘lmay turib olgan yoki tarqatgan yoxud undan foydalanayotgan shaxs axborotga qonunan ega bo‘lib turgan shaxsga axborotdan noqonuniy foydalanganlik (olganlik, tarqatganlik) natijasida yetkazilgan zararni to‘la hajmda to‘lashi shart. Zarar oshkor etilmagan axborotning axborot egasi uchun mutlaq yoki nisbiy tijorat qiymati (samarasi)ning pasayishida, kamayishida yoki yo‘qolishida (kasb-kor, nufuz, mahsulot (xizmat)ning raqobatdoshlik darajasiga, narxiga salbiy ta’sir qilishda) namoyon bo‘ladi. Oshkor etilmagan axborotdan noqonuniy foydalangan shaxs buning natijasida daromad olmaganligi zararni undirmaslik uchun asos bo‘lmaydi. Agar daromad (foyda) olingan bo‘lsa, u axborotning qonunan egasiga undirib berilishi lozim. FKning 1096-moddasida oshkor etilmagan axborot egasi oldida javobgarlikning vujudga kelish vaqti belgilangan. Axborotni insofli egallovchi axborotdan noqonuniy foydalanayotganligini bilgan vaqtdan boshlab, agar axborotdan foydalanishni davom ettirsa, axborot egasi oldida javobgar bo‘ladi va unga zararni to‘lashi shart. Shu sababli ham,

axborotning qonuniy egasi insofli egallovchining axborotdan noqonuniy foydalanayotganligi haqida ogohlantirishi lozim. Oshkor etilmagan axborotni insofsiz egallovchi axborotni olgan, tarqatgan yoki undan foydalangan vaqtdan boshlab javobgar bo‘ladi. Oshkor etilmagan axborotni insofsiz egallashning keng tarqalgan usullari-masalan, sanoat josusligi va axborot egasi bo‘lgan subyektning ishchi- xizmatchisini sotib olish g‘irrom raqobat hisoblanadi va u fuqarolik-huquqiy javobgarlikdan tashqari, tegishli hollarda ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka ham sabab bo‘ladi. Afsuski, dunyo bozorida g‘irrom raqobatning bu ko‘rinishi turli shakllarda namoyon bo‘lib turmoqda1. Oshkor etilmagan axborotga qonunan ega bo‘lib turgan shaxs bu axborotdan boshqa shaxslar noqonuniy foydalanayotganligini bilgan zahoti bunday foydalanishning to‘xtatilishini talab qilishga haqli. Ayni vaqtda axborotni insofli egallovchi undan foydalanishni qonuniy asosga o‘tkazilishini so‘rab, axborot egasiga, u bilan kelishuvga erisha olmagan taqdirda, sudga murojaat qilishga haqli. Agarda insofli egallovchi bu axborotdan foydalanish uchun sarf- xarajatlar qilgan (uskunalar, qurilmalar, inshootlar tayyorlagan, qurgan, sotib olgan) bo‘lsa, sud unga bu axborotdan haq to‘lab olinadigan mutlaq litsenziya asosida bundan buyon ham foydalanishga ruxsat berishga haqli. Haq miqdori taraflar o‘rtasida kelishuv asosida yoki sud tomonidan belgilanadi. Oshkor etilmagan axborot mazmunini tashkil etuvchi ma’lumotlarni o‘zi mustaqil tarzda olgan shaxs (o‘zi yaratgan, ishlab chiqqan, aniqlagan yoki uning topshirig‘i, buyurtmasi asosida boshqa shaxslar yaratgan, ishlab chiqqani aniqlangan bo‘lsa va bunday axborotni qonunan olgan shaxs (axborotni qonun egasidan haq baravariga sotib olgan, foydalanishga litsenziya olgan, huquqiy vorislik tartibida olgan va h.k.) bu ma’lumotlardan, tegishli oshkor etilmagan axborot egasining huquqlaridan qat’i nazar, foydalanishga haqli va bunday foydalanish uchun uning oldida javob bermaydi. Axborotning qonunan egasi axborotni mustaqil va qonunan olgan boshqa shaxslarga undan foydalanishlarini ta’qiqlab qo‘yishga, haq talab qilishga, shuningdek boshqacha tarzda erkin tasarruf qilishlariga to‘sqinlik qilishga haqli emas. Oshkor etilmagan axborotga qonunan egalik qiluvchi shaxs bu axborot mazmunini tashkil etuvchi ma’lumotlarning hammasini yoki bir qismini boshqa shaxsga litsenziya shartnomasi asosida berishi mumkin. Litsenziya olgan shaxsda axborotlardan foydalanishga bo‘lgan huquq bilan bir vaqtda ushbu axborotdan boshqa shaxslarning noqonuniy foydalanishidan muhofazalanish huquqi ham vujudga keladi. Oshkor etilmagan axborotlar ichida nou-xouni litsenziya asosida o‘tkazish keng tarqalgan. Ba’zi adabiyotlarda nou-xouning sohibida unga nisbatan mutlaq huquq mavjud bo‘lmagani uchun uni boshqa shaxsga topshirish litsenziya shartnomasi emas, chunki bunda shartnomaning predmeti bo‘lib nou-xoudan foydalanishga bo‘lgan mutlaq huquq emas, balki nou-xouning o‘zini topshirish hisoblanadi, degan qarashlar ham mavjud1. Nou-xouni hissadorlik (aksiyadorlik) jamiyatlari, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar, qo‘shma korxonalar ustav jamg‘armalari egasi tomonidan ulush, hissa, pay sifatida qo‘shish hollari ham ko‘p uchraydi. Litsenziya shartnomasining eng asosiy shartlaridan biri topshirilayotgan axborotning maxfiyligini, sirligini saqlashni ta’minlash bo‘lib hisoblanadi. Bunda litsenziat zimmasiga axborotning konfidensialligini muhofaza qilish yuzasidan tegishli choralar ko‘rish majburiyati yuklanadi. Litsenziat ham oshkor etilmagan axborotlarni uchinchi shaxslarning noqonuniy foydalanishidan muhofaza qilinishida litsenziarlarniki kabi huquqlarga ega (noqonuniy foydalanish natijasida yetkazilgan zararni undirish, noqonuniy foydalanishni to‘xtatishni talab qilish huquqi va h.k.)

Ma’lumki, litsenziya shartnomasi ma’lum muddat davomida amal qiladi. Biroq oshkor etilmagan axborot moddiy-ashyoviy emas, g‘oyaviy negizga ega. Bunday axborot u bilan tanishgan, xabardor bo‘lgan shaxsdan begonalashtirilishi, uni xotiradan o‘chirib tashlash amalda deyarli mumkin emas. Shu sababli, ushbu FKning 1097-moddasida axborotlarning maxfiyligini saqlash majburiyati, basharti tegishli majburiyatlar oshkor etilmagan axborot tariqasida qolaversa, litsenziya shartnomasi bekor bo‘lganidan keyin ham litsenziat zimmasida qolish haqidagi qoida nazarda tutiladi (agar shartnomada boshqacha kelishilgan bo‘lmasa). Litsenziyalarning oshkor qilinmagan axborotlarga nisbatan faktik monopoliya mavqeini yo‘qotish bilangina litsenziatning bu majburiyati bekor bo‘lishi mumkin. Ma’lumki, bozor qiymatni belgilovchi asosiy hakamdir. Biroq intellektual mulk bozorida sotuvchi-mulkdor ham, oluvchi xaridor ham bu masalada o‘z subyektiv nuqtai nazaridan emas, balki ilmiy va iqtisodiy asoslangan mezonlardan kelib chiqmog‘i lozim. Fikrimizcha, bunday mezonlar quyidagilardan tashkil topishi lozim: 1) intellektual mulk obyektlarini yaratishga sarflangan xarajatlar; 2) intellektual mulk obyektining huquqiy muhofaza quvvatiga egaligi (patentlanganligi, ro‘yxatdan o‘tgani va h.k.); 3) intellektual mulk obyekti qo‘llanishdan olinadigan samara (shu jumladan, mahsulot sifatini, raqobatbardoshligining oshishi, iqtisodiy tejam va h.k.); 4) xuddi shunday turdagi o‘xshash obyektlarning bozordagi bahosi; 5) intellektual mulk obyektini qo‘llash, undan foydalanishda olinishi mumkin bo‘lgan moddiy samara(ekologik, ergonometrik va h.k.); 6) intellektual mulk obyektini qo‘llash bilan bog‘liq qo‘shimcha sarf-xarajatlar, shu jumladan, muallifga to‘lanishi lozim bo‘lgan mukofotlar. Amaldagi qonunchilikda intellektual mulk obyektlari tadbirkorlik tuzilmalari ustav fondlariga ulush sifatida kiritilishiga hech qanday mone’lik mavjud emas, «Xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlari haqida”gi Qonunning 4-moddasida xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlari ishtirokchisi uning mol-mulki tarkibiga binolar, inshootlar, qurilmalar, boshqa moddiy qimmatliklar, qimmatbaho qog‘ozlar, yer, suv va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish huquqi, shuningdek boshqa mulkiy va nomulkiy huquqlarni, pul mablag‘larini ulush sifatida kiritishi mumkin. Kiritilayotgan mol-mulk qiymati jamiyat a’zolarining birgalikdagi qarori asosida belgilanadi. Ustav fondiga qo‘shilgan ulush pul qiymati ko‘rinishida belgilanmog‘i lozim. Fuqarolik kodeksining 58-moddasiga asosan, xo‘jalik shirkati va jamiyatning mol-mulkiga pul, qimmatli qog‘ozlar, pul bilan baholanadigan boshqa buyumlar yoki mulkiy huquqlar yoxud boshqa shaxsga o‘tkaziladigan o‘zga huquqlar hissa sifatida qo‘shilishi mumkin. Ularning qiymati xo‘jalik jamiyatining muassislari (ishtirokchilari) o‘rtasidagi kelishuvga muvofiq amalga oshiriladi, qonunda nazarda tutilgan hollarda esa mustaqil ekspert tekshiruvidan o‘tkazilishi kerak. O‘zbekiston Respublikasining 1999 yil 15 avgustda qabul qilingan “Baholash faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunida intellektual mulk obyektlarining pul qiymatini baholash shart bo‘lgan holatlar belgilab qo‘yilgan. Ba’zi hollarda intellektual mulk obyekti mavjud bo‘lmaydi, biroq mashhur olim, ijodkorning tadbirkorlik tuzilmasida muassis sifatidagi ishtirokining o‘zi ustav fondiga qo‘shilgan mol-mulk sifatida pul qiymati ko‘rinishida baholanadi. Bunda o‘sha shaxsning intellektual qobiliyatining o‘zi falon million dollarga baholandi, degan shov-shuvlar matbuotda uchrab turadi1. Biroq bu yuridik jihatdan xato, chunki inson miyasi, uning ijodiy qobiliyati tovar ham, mol-mulk ham emas. Bunday hollarda ijodkor shaxsning obro‘-e’tibori (ya’ni, shaxsiy nomulkiy huquqi) pul-qiymat ko‘rinishida baholanib, ustav fondiga ulush sifatida

ifodalanmoqda. Chet mamlakatlar qonunchiligida bu gudvill deb ataladi. O‘zbekiston Respublikasining «Chet el investitsiyalari to‘g‘risida»gi Qonunining 3-moddasida ham gudvill investitsiya sifatida qaralishi mumkinligi belgilab qo‘yilgan. 4. Пул ва пул мажбуриятлари. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 94-моддасида кўрсатилганидек, Ўзбекистон Республикасининг пул бирлиги сўмдир. Сўм ёзиб қўйилган қиймати бўйича қабул қилиниши шарт бўлган қонуний тўлов воситасидир. Тўловлар нақд пул билан ва нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тарзида амалга оширилади. Пул - бу шундай махсус товарки, у ҳамма бошқа товарлар учун умумий эквивалент вазифасини бажаради. Ҳамма товарлар сингари пул ҳам, қиймат ҳам истеъмол қийматга эга. Шу маънода у бошқа оддий товарлардан фарқ қилмайди. Пул олди-сотдида ишлатилади. Пул ёрдамида товарни харид этиш, пулга товар айирбошлаш (П-Т) ёки товарни сотиш, яъни, товарни пулга айирбошлаш (Т-П) юз беради. Бу жараёнда пул воситачилик қилади, у муомала воситаси вазифасини бажаради. Пулнинг бу вазифасини фақат реал пуллар ва уларнинг муомаладаги қиймат белгилари бажаради. Пул ҳамма товарга айирбошланганидан, ҳамма ерда қабул қилинади. Агар пул бўлмаганида, керакли товар топиб олиш учун ўз товарини бошқа товарга, бошқасини ва яна бошқасига алмаштириш кўп марта юз бериб, ниҳоят керакли товар учрагунча давом этган бўлар эди. Пул бундай мушкулликларни осон қилди. У керакли товарни тез топиб, танлаб олиш имконини берганидан, айирбошлашга кетган вақтни, бинобарин, унинг харажатларини тежаб қолади, олди-сотди бевосита товар айирбошлашга нисбатан юқори самарага эга бўлади. Пул жаҳон пули вазифасини ҳам бажарган. ХХ асрнинг биринчи ярмига қадар унинг ўрнини соф олтин бажарган. Яъни, мамлакатлар ўртасидаги ҳисоб-китоблар, товарлар ва хизматлар учун тўловлар бир мамлакатдан бошқа бир мамлакатга соф қуйма шаклдаги олтинни кўчириш йўли билан амалга оширилган. Қоғоз пулнинг муомалада бўлиш қонуни ҳам пул муомаласининг қонунига риоя қилади. Муомала учун зарур бўлган қоғоз пулларнинг миқдори муомаладаги товар ва пуллик хизматлар миқдори ҳамда қоғоз пулларнинг ўртача айланиш тезлигига боғлиқдир. Аммо бу ерда шуни қайд этиш лозимки, муомаладаги қоғоз пуллар, муомала учун зарур бўлган ҳақиқий пулларнинг қиймат белгилари бўлиб ҳисобланади. Айтайлик, агар муомалага 100 млрд. сўмлик реал пул зарур бўлса-ю, ҳақиқатда эса муомалага 200 млрд. сўмлик қоғоз пул қатнашаётган бўлса. У ҳолда 2 сўмлик қоғоз пул 1 сўмлик ҳақиқий пулнинг муомаладаги қиймат белгиси ҳисобланади. Муомаладаги қоғоз пулларнинг миқдори муомала учун зарур бўлган аниқ пул миқдоридан ошиб борган сари уларнинг қадрсизланиш даражаси ҳам юқорилаб боради ёки аксинча[5]. Пул - бу фуқаролик ҳуқуқининг махсус (специфик) объекти бўлиб, унга Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 94-моддаси бағишланган ва у пулнинг ҳуқуқ объекти сифатида бир қанча умумий қоидалари мужассамлаштирилганини билдиради. Ушбу модда Ўзбекистон Республикасида пул бирлиги бўлиб сўм ҳисобланишини ва у Ўзбекистонннинг барча ҳудудида унда кўрсатилган қийматда қабул қилиниши шартлигини белгилайди. Пулларнинг ҳуқуқий режими тўлиқ ҳолда Фуқаролик кодексининг махсус қисми ҳуқуқий нормалари ва бошқа қонун ҳужжатлари билан белгиланади. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг «Пул муомаласи тўғрисида»ги Қонуни ва ҳоказо.

Пулнинг иқтисодий вазифалари жуда кўп бўлиб, у иқтисодиётга оид адабиётларда таҳлил қилинган. Пулнинг асосий мақсади унинг иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий тусга эгалигида намоён бўлади. Пулнинг ҳуқуқий режими унинг иқтисодий вазифалари, бажарадиган ишлари билан белгиланади. Пул тўлов воситаси, жамғарма тўплаш ва баҳо тусига эга. Пулнинг ҳуқуқий режими унинг иқтисодий вазифалари, бажарадиган ишлари билан белгиланади. Пул тўлов воситаси, жамғарма тўплаш ва баҳо ўлчови бўлиб хизмат қилади. Пулнинг нақд ёки нақд пулсиз ҳолда чиқиши Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан амалга оширилади. Пул белгиларини банкнот ва чақа пул ҳолатида чиқариш Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан амалга оширилади. Бу банкнотлар ва чақа пуллар Марказий банкнинг мажбуриятлари бўлиб, у банкнинг бутун активлари билан таъминланган. Пул белгиларининг банкнот ҳамда чақа пул шаклида бўлиши бу ашё (буюм) бўлиб, ундаги пул мажбуриятини ўзига олади ва у маълум бир миқдорда пул сўм беришни ўзига олади. Бу билан банкнот ва чақа пуллар қимматли қоғозларга ўхшаб кетади. Битта пул белгиси бир неча пул белгиларига тўғри келиши мумкин. Бундай ҳолатда пул бирлиги бир хил бўлиб қолиши керак. Нақд пулли ва нақд пулсиз пул эмиссиясини Ўзбекистон Республикаси Марказий банки амалга оширади. Моддий дунё предметлари каби пуллар буюм бўлиб, умумий келиб чиқиш белгиларига эга, бу ҳолатда фақат пул белгилари назарда тутилади. Шундан келиб чиқадики, пуллар ҳуқуқий нуқтаи назардан ўзгара оладиган ва жисмий белгилар таркибига кириб, улар фуқаролар муомаласидаги бошқа ашёлар билан алмаштирилиши мумкин, яъни, пуллар умумий эквивалент ролини ўйнайди. Ҳуқуқий мулкий муносабатларда пулнинг истеъмол қиймати ишлатилиб, унинг алмаша олиш хусусияти намоён бўлади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чет эл валютасининг муомаласи қонун ҳужжатлари асосида амалга оширилади. Пуллар пул белгилари (нақд пуллар) шаклида ёки банкнинг пул мажбуриятлари, яъни банк мижозларининг ҳисоб рақамларидаги ёзувлар шаклида бўлиши мумкин. Пул белгилари номинал ва чақа пул кўринишида, қийматга эга бўлган кўринишда чиқарилади. Ўзбекистон Республикасининг пул муомаласи ўз ичига нақд пуллар ва нақдсиз пулларнинг товарлар ва хизматлар кўринишидаги ҳаракатини ўз ичига олади. Тўловлар ва пул кўчиришлар фуқаролик ҳуқуқий битим, хизмат кўрсатиш ва ҳар хил тўловларни амалга оширишга кўра фуқаролик муносабатлар пуллар орқали келиб чиқиши асосини билдиради. Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида пулларни ўтказиш ва тўловларни амалга оширишнинг ҳар хил усуллари мавжуд. Масалан, нақд пулларни бериш (топшириш), тўлов топшириқномаларини бериш, чек бериш, векселлар бериш ёки уларда индоссамент қўйиш, тўлов карточкаларидан фойдаланиш ёки қонун ҳужжатларида таъқиқланмаган бошқа ҳолатлар. Тўловлар фуқаролик ҳуқуқий битимлар, Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари ҳамда суднинг қарорлари асосида амалга оширилади. Фуқаровий ҳуқуқий битимлардан келиб чиққан ҳолда тўловлар эркин ҳолда амалга оширилади. Тўловлар нақд пул бериш ёки нақд пулсиз ҳолда амалга оширилади. Нақд пул кўринишидаги тўловлар пулни топшириш орқали амалга ошади. Нақд пул билан тўловни амалга ошириш пулни жисмоний тарзда тўловчи (қарздор) тўлаши шарт бўлган шахсга (мажбурияти бор шахсга) пулни бериш билан якунланади.

Нақд пулсиз кўринишдаги тўловлар: 1) тўлашни кўрсатадиган, пул мажбуриятини ўз ичига олган тўлов ҳужжатларини бериш билан; 2) пул мажбуриятини ёки пулни тўлашни кўрсатаётган тўлов ҳужжатини кўрсатиш билан; 3) пулни тўлашни кўрсатаётган электрон топшириқномани ёки тўлов ҳужжатини беришда амалга оширилади. Пуллар икки асосий шаклда бўлади: пул белгилари шаклида (нақд пуллар) ва банкларнинг пул мажбуриятлари шаклида (ва уларнинг банк мижозларининг ҳисоб рақамларидаги ёзувлар кўринишида). Банк мажбуриятлари кўринишдаги пуллар нақд пулсиз пуллар ҳисобланади. Пул белгилари банкнот ва чақа пул кўринишида чиқарилиб, тўлов қийматига эгадир ҳамда улар сўм ва тийин кўринишида бўлади. Нақд пулсиз пуллар эса банк ҳисоб варақасидаги ёзувлар кўринишида бўлиб, пулнинг сони нақд ва нақд пулсиз сўм ва тийинларда ифодаланади. Шундай қилиб, нақд ва нақд пулсиз пул сони пул бирликлари билан ўлчанади. Нақд ва нақд бўлмаган пулларнинг ҳуқуқий режими ҳар хилдир. Масалан, нақд пуллар билан тўлов пулни бериш орқали амалга ошса, нақд пулсиз тўлов эса тўлов топшириқномаларини тақдим этиш, чеклар бериш, векселлар бериш ва индоссаментга қўл қўйиш, тўлов карточкаларидан фойдаланиш билан амалга ошади. Фуқаролик ҳуқуқи дарсликларида пулни кўпинча ашё кўринишидаги буюм шаклида кўришади ва улардаги нақд ва нақдсиз пулларнинг фарқига эътибор беришмайди[6]. Нақд ва нақд бўлмаган пулнинг фарқини алоҳида кўрсатадиган адабиётларда ҳам пулнинг ҳуқуқий режимига ва уларнинг ҳуқуқ объектлигига эътибор берилмайди[7]. Пуллар буюм тариқасида қаралганлиги ва уларнинг ҳуқуқий режими дифференция қилинмаганлиги учун уларга умумий эквивалент сифатида қаралади. Аммо, пулнинг ҳуқуқий табиатида ва уларга бўлган ҳуқуқнинг фарқига қараб, муомалада пуллар олтин ёки кумуш тангалар сифатида қатнашаётганига қараб фарқ этади. Тўлов ўлчови сифатида пул ҳар доим фараз қилинадиган пул кўринишида намоён бўлиб келган. Шунинг учун олтин ва қоғоз кўринишидаги пуллар уларнинг ҳуқуқий табиати каби ҳар хил бўлиб, бир-биридан фарқ қилган. Пулнинг икки турлилиги уларни буюм (ашё) сифатида фуқаролик ҳуқуқ объектига (нақд пуллар назарда тутилади) ва талаб қилиш объектига пуллар «номоддий» кўринишда (нақд бўлмаган пуллар) бўлади. Ҳуқуқ субъектларининг юридик табиати нақд ва нақд бўлмаган пуллар учун ҳар хил. Нақд пулларга нисбатан мулкий ҳуқуқ, нақд бўлмаган пулларга эса мажбурият ҳуқуқи жорий этилади. Нақд пуллар махсус келиб чиқиш хусусиятига эга. Бундан пулларга бўлган мулкий ҳуқуқлар келиб чиқади. Нақд пулларга нисбатан бўлган мулкий ҳуқуқлар, бу ашёларнинг муайян бир кишида индивидуаллаштирилганидан бошлаб юзага келади. Муайян бир фуқародан ёки юридик шахсдан пулнинг чиқиб кетиши бу пулларга бўлган мулкий ҳуқуқлари уларнинг банкдаги пул маблағларига татбиқ этилмаслиги кўрсатилган. Уларнинг фикрича, ташкилот ёки корхона томонидан банкка қўйилган пул маблағлари ўзгартирилади ва банкда ҳисоб рақамига эга бўлган шахснинг (пул қўювчининг) банкка нисбатан фақат талаб қилиш ҳуқуқи сақланиб қолади[8]. Шу билан бирга бир неча муаллифлар мулкий ҳуқуқлар объекти фақатгина мулк бўлиб қолмасдан, номоддий нарсалар бўлинишини ҳам кўрсатишган. Юридик шахсларга берилган пул маблағларини уларга бириктириш шакли тасарруф этиш ҳуқуқи (фойдаланиш ҳуқуқи эмас) мажбурият ҳуқуқининг мавжудлигидан далолат беради. Шунинг учун фуқаролар ва юридик шахсларга нақд бўлмаган пулларни тасарруф этиш ҳуқуқи берилган экан, қонун чиқарувчи банк ҳисоби шартномаси билан расмийлаштирилган мажбурият ҳуқуқининг мавжудлигини кўрсатади.

Қоғоз ва чақа пуллардан ташкил топган қиймат белгиси махсус (специфик) ашёлардан иборат бўлиб, нақд бўлмаган пуллар эгасининг, яъни, ҳисоб эгасининг нақд пул билан тўловни амалга ошириш истаги мавжуд бўлган пайтда пайдо бўлади. Бундай пайтда мажбурият ҳуқуқининг нақд пулларни олиниши билан мулкий ҳуқуқ юзага келади, хусусан мулк ҳуқуқи, хўжалик ҳуқуқи ёки оператив бошқариш ҳуқуқи ҳам шулар жумласидан, яъни моддий объектнинг мавжудлиги пайтида мулкий ҳуқуқ вужудга келади. Ушбу айтилганлар «электрон» пулларга ҳам тааллуқли, нега деганда охирги пайтларда ушбу атама компьютер базасида қайд этилган пулларга тааллуқли, лекин биз «электрон пуллар» нақд бўлмаган пулларнинг бир шакли, деган фикрдамиз. Бундан ташқари, ҳар қандай ашё ҳам умумий эквивалент қийматига эга бўлган олтинга алмаштирилмайди, лекин пуллар товарга ва яна товардан пулга айланиш хусусиятига эга. Фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар объекти сифатидаги пулнинг специфик ҳолати унинг товар айирбошланишидадир. Фақат ушбу хусусият ҳар бир ҳуқуқий тизимда қонун ҳужжатлари, суд амалиётида пул мажбурияти алоҳида ҳуқуқий категорияга эга. Пул мажбуриятлари бошқа мажбуриятлар каби вужудга келади. Ҳар бир мажбуриятнинг бузилиши натижасида у пул мажбуриятига айланиши мумкин. Агар унда мажбурият мужассамлашган пул бирлиги бир хилда бўлса у ҳолда тарафлар мажбуриятининг ўзгаришига олиб келмайди. Агар мажбурият пайдо бўлган пайт билан унинг тугаши пайтидаги вақт орасидаги пул бирлиги девальвация ёки ревальвацияга учраса, ўзининг олтин миқдорини йўқотади, шунда назарий ва амалий маънодаги муаммолар юзага келади ва сон жиҳатдан пул мажбуриятлари ўзгаради[9]. Пул тизими деганда, мазкур мамлакатда пул муомаласини қонуний ва мутаносиб равишда ташкил қилишда қўлланиладиган услублар мажмуаси тушунилади. Пул тизими тарихан шаклланган ва қонун асосида мустахкамланган бўлади. Ҳозирги пул тизими ХVI-XVII асрларда вужудга келган. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришганидан кейингина, яъни, 1992 йилдан бошлаб ўзининг мустақил миллий пул тизимига эга бўлди. Пул тизимининг қуйидаги асосий унсур (элемент) лари мавжуд: -пул бирлиги, баҳо масштаби, пул турлари, эмиссия тизими, муомаладаги пул массасини тартибга солувчи давлат муассасаси. Пул бирлиги мамлакатдаги тўлов воситаси бирлиги бўлиб, асосан товарлар қийматини ўлчаш ва муомала воситаси сифатида хизмат қилади. Масалан, -АКШда - доллар; -Буюк Британияда - фунт стерлинг; -Голландияда - гульден; -Россияда – рубль. Ўзбекистон Республикасида муомаладаги пулларнинг қуйидаги турлари мавжуд: қоғоз пуллар (1, 3, 5 ,10, 25, 50, 100, 200 500 ва 1000); кредит пуллар (Давлат банки билетлари); тангалар (1, 3, 5, 10, 15, 20, 25, 50). Тангалар икки хил никель ва бронзадан тайёрланиб, пул муомаласи учун керакли ҳажмда чиқарилади ва қоғоз пулларга алмаштирилади. Муомаладаги пул массасини тартибга солувчи давлат муассасаси Марказий банк ҳисобланади. Кредит пуллари бу кредит алоқаларида ишлатиладиган пуллардир. Кредит пуллар олтин ўрнига пайдо бўлган, қарз берувчи ва қарздор ўртасидаги ҳамда банк воситасида амалга

ошадиган ҳаракатларда қўлланилади. Кредит муносабатларининг вужудга келиши ва ривожланиши натижасида кредит пуллари вужудга келади. Улар қуйидаги кўринишларда бўлади: Банкнотлар, векселлар, чеклар ва кредит карточкалари. Банкнот бу марказий эмиссия банклари томонидан чиқариладиган фоизсиз кредит билетидир. Банк билетлари давлатнинг аҳолига сотадиган товарлари ва давлатнинг олтин заҳирасига асосланади. Мамлакатимизда банкнотлар 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100, 200 500 ва 1000 сўм қийматида муомалага чиқарилади ва чақаларга майдаланади. Пул ҳаракати банкдан бошланади. Нақд пул банкдан чиққач, корхона, ташкилотлар кассасига ва аҳоли муомаласига ўтади. Олди-сотди ва тўлов ҳаракатлари бажарилгач, яна банкга қайтади. Нақд пул қўлланадиган пул муамаласи қуйидаги субъектлар ўртасида бўладиган пулли ҳисобларда намоён бўлади: Давлат ва корхона, ташкилотлар, муассасалар ўртасида (иш ҳақи, товарлар сотиб олиш, хизмат кўрсатиш учун тўловлар); Давлат ва аҳоли ўртасида (пенсия, нафақа, ютуқлар пулини тўлаш, бюджетга тўловлар, солиқлар ва бошқалар); кредит тизими билан аҳоли ўртасида (қарз олиш ва уни қайтариш, жамғарма қўйиш ва уни олиш); корхона ва ташкилотлар ўртасида ўзаро пулли ҳисоблар. Бундай кўринишдаги пул обороти жуда кам ҳолларда бўлиб, улар ўртасида ҳисоб- китоблар асосан нақд пулсиз амалга оширилади. Корхона ва ташкилотлар томонидан товар айирбошлаш, хизматлар кўрсатиш ва товарсиз операциялар бўйича бир-бирига бўлган талаб ва мажбуриятларни нақд пул ишлатмасдан пул маблағларини ҳисоб рақамига ўтказиш орқали амалга оширадилар. Ҳозирги кунда пул айланмасининг (оборотининг) асосий қисми (90 фоиздан ортиқроғи) нақд пул иштирокисиз ҳисоб рақамдан бошқа ҳисоб рақамга ўтказиш орқали амалга оширилади. Нақд пулсиз ҳисоб-китобга ўтиш солиқ тизими фаолиятини аниқ амалга оширишга катта ёрдам беради. Чунки барча тўловлар ҳисоб рақамлари орқали олиб борилгани туфайли барча солиқ тўловчиларнинг хатти-ҳаракати қатъи назоратда бўлади. Вазирлар Маҳкамасининг «Нақд пулсиз ҳисоб-китобга ўтиш тўғрисида»ги қарорининг аҳамияти ҳам мана шунда 5 . Қимматли қоғозлар тушунчаси ва турлари Қимматли қоғозлар - бу уларни чиқарган шахс билан уларнинг эгаси ўртасидаги мулкий ҳуқуқларни ёки қарз муносабатларини тасдиқловчи дивиденд ёки фоиз кўринишида даромад тўлашни ҳамда ушбу ҳужжатлардан келиб чикадиган ҳуқуқларни бошқа шахсга бериш имкониятини назарда тутувчи ҳужжатлардир. Қимматли қоғозларнинг фундаментал хусусияти уларнинг айланувчанлиги ва ликвидлилигидир. Айланувчанлик - бу қимматли қоғозларнинг бозорда харид қилинишига ва сотилишига, шунингдек, кўпчилик ҳолларда бошқа товарнинг айланишини осонлаштирувчи мустақил тўлов воситаси сифатида қўлланишга қодирлигидир. Ликвидлилик эса қимматли қоғозларнинг бозор нархининг камроқ ўзгариб туриши ҳамда сотиш учун унчалик кўп бўлмаган ҳаражатлар билан, шунингдек қимматли қоғозлар эгаси учун деярли зарарсиз ҳолда тезда сотилиш ва пул маблағларига (нақд ва нақдсиз шаклда) айланиш қудратидир. Қимматли қоғозлар тушунчаси аниқ бир тарзда Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 96-моддасида берилган бўлиб, унга кўра: «Мулкий ҳуқуқларни белгиланган шаклга ва мажбурий реквизитларга амал қилган ҳолда тасдиқловчи ҳужжатлар қимматли қоғозлар ҳисобланиб, уларни тақдим этган тақдирдагина мазкур

ҳуқуқларни амалга ошириш ёки бошқа шахсларга бериш мумкин бўлади. Қимматли қоғозлар бошқа шахсга берилиши билан улар томонидан тасдиқланадиган ҳамма ҳуқуқлар ҳам ўша шахсга ўтади». Қимматли қоғозларнинг асосий хусусиятларига қуйидагилар киради: 1. Ҳужжатнинг мулкий характери, яъни қимматли қоғоз ўз матнида қандайдир мулк ҳуқуқини ифодалаши керак. Лекин акция фақатгина мулкий ҳуқуқларни ўзида акс эттириб қолмасдан, у бундан ташқари, ўзида номулкий ҳуқуқни - яъни ташкилотни бошқаришда овоз бериш ҳуқуқини (корпоратив ҳуқуқни) ҳам ўзида мужассамлаштирган; 2. Қимматли қоғозда мужассамлашган ҳуқуқий ҳужжат матнининг аниқлилиги ва тушунарли эканлиги билан ажралиб турган бўлиши шарт. Бундан ташқари қоғозда фақатгина ҳуқуқ мужассамлашган бўлиб, ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг ифодаланиши ўринсиздир; 3. Қоғоз ва унда мужассамлашган ҳуқуқ узвий боғлиқ бўлиши шарт. Чунки қимматли қоғоз эгаси, қоғознинг субъекти ҳисобланиб, қоғоз бўйича ҳақни талаб қила олиш ҳуқуқига эгадир; 4. Қимматли қоғоз юридик ҳужжатларнинг бир тури бўлиб ҳисобланади ва у керакли реквизит (шарт)ларга тобеъ бўлмоғи шарт, яъни у керакли, шартли белгиларга эга бўлиши зарур. Қимматли қоғозлар, уни ким чиқарган бўлса, ўша ва унинг эгаси орасидаги мулкий ҳуқуқнинг мавжудлигини ифода этувчи воситадир. Шундай қилиб юқорида кўрсатилган ҳуқуқий муносабатда ҳар доим икки тараф иштирок этади. Чек ва ўтказма вексель бундан мустасно. Уларда қимматли қоғозни ёзиб берувчи ва қимматли қоғоз эгасидан ташқари учинчи шахс - яъни тўловчи ҳам иштирок этади. Қимматли қоғозлар ҳуқуқ субъектларига тегишли бўлишига қараб, қуйидагиларга бўлинади: а) тақдим этувчига тегишли қимматли қоғозлар; б) номи (эгаси) ёзилган қиматли қоғозлар ва в) ордерли қимматли қоғозлар. 1. Тақдим этувчига тегишли қимматли қоғоз. Мулкий ҳуқуқларни уларга эгалик қилиш билан боғлиқ ҳолда рўёбга чиқариш учун қимматли қоғозни тақдим этишнинг ўзи етарли бўлса, қимматли қоғозлар тақдим этувчига тегишли ҳужжатлар деб ҳисобланади. Тақдим этувчига тегишли қимматли қоғозлар эркин муомалада бўлади. Бундай қимматли қоғозларни бошқага бериш, қимматли қоғозда мужассамлашган ҳақ-ҳуқуқни бошқа кишига ўтказиш, бундай қимматли қоғозни унга тақдим этиш билан тугаган ҳисобланади. Бундай қимматли қоғоз бўйича тўловчи вазифасини ўтаётган шахс қимматли қоғозни тақдим этаётган шахс ҳақ-ҳуқуқини текшириш ҳуқуқига эга эмас. Тақдим этувчига тегишли қимматли қоғознинг кўрсатилиши билан қарздор қарзини тўлаши шарт. Тақдим этувчига тегишли қимматли қоғозлар турига: облигация, акциялар (лекин, кўпинча акция номи (эгаси) ёзилган турда чиқарилади), коносамент ва тақдим этувчига тегишли чек киради. 2. Номи (эгаси) ёзилган қимматли қоғозлар. Мулкий ҳуқуқларни уларга эгалик қилиш билан боғлиқ ҳолда рўёбга чиқариш учун эмитент (қимматли қоғозни чиқарувчи) томонидан ёки унинг топшириғига биноан қимматли қоғозлар борасида касб фаолиятини амалга ошираётган ташкилот томонидан эгасининг номини қайд этиш зарур бўлиб ва бундай ёзув қимматли қоғозда киритилган бўлса қимматли қоғозлар номи (эгаси) ёзилган қимматли қоғоз деб ҳисобланади. Эгаси ёзилган қимматли қоғозни бир мулкдордан иккинчи бир мулк эгасига бериш пайтида ҳисоб-китоблардаги зарурий ёзувлар ўзгартирилади. Бундай қимматли қоғозлар бўйича қарздор, яъни қимматли қоғоз бўйича

тўловни амалга оширувчи шахс, эгаси ёзилган қимматли қоғозни топширган шахсга нисбатан шахсий эътирозларини билдириши мумкин. Ушбу турдаги қимматли қоғозлар бўйича қарздор маълумотлар тўплаши, қоғозда кўрсатилган шахсни аниқлаши ва бошқа ҳар хил усулда текширишлар олиб бориши шарт. Қимматли қоғозда кўрсатилган шахснинг кимлигини аниқламасдан тўловни амалга оширган қарздор, акс ҳолда, иккинчи марта қайтадан тўлашга мажбур. Номи (эгаси) ёзилган қимматли қоғозларга: эгаси ёзилган акция киради. Россия Федерациясида эса бундай турдаги қимматли қоғозларга товарни қабул қилувчи, юкни сақловчи омборхоналарнинг берган квитанциялари киради. 3. Ордерли қимматли қоғозлар. Ордерли қимматли қоғозларга эга бўлган шахслар қимматли қоғозлар бўйича қарздор бўлганлар дафтарида қайд этилган бўлиб, қарзни бериш шу қимматли қоғоз соҳибига тўғри келиб қолган бўлса, бундай қимматли қоғоз ордерли қимматли қоғоз ҳисобланади. Бошқача қилиб айтганда, ордерли қимматли қоғозлар асосида қарздорнинг қимматли қоғозда кўрсатилган шахсга ёки у кўрсатган шахсга қарзини тўлаш мажбурияти ётади. Ордерли қимматли қоғозларнинг турларига оддий ва ўтказма векселлар киради. Қимматли қоғозлар турлари. Қимматли қоғозлар турларига Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг 96- моддасининг 3-бандида кўрсатилганидек, қуйидагилар киради: акция, облигация, вексель, чек, депозит ва жамғарма сертификатлари, банкнинг тақдим қилувчига пул бериладиган жамғарма дафтарчаси, коносамент ҳамда қонун ҳужжатлари билан қимматли қоғозлар жумласига киритилган бошқа ҳужжатлар. Негадир, Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 2 сентябрдаги «Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида»ги Қонунига қимматли қоғознинг бир тури сифатида киритилган Хазина мажбуриятлари Кодексдан ўрин олмаган. Демак, қонунда қимматли қоғозларнинг турлари чекланиб қолмасдан, балки янги турлари ҳам киритилиши мукин. Ўзбекистон Республикасида қимматли қоғозларнинг энг кенг тарқалган тури акциялар ҳисобланади. 1993 йил 2 сентябрдаги «Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида»ги Қонунга мувофиқ, акция - бу акциядорлик жамиятининг устав фондига юридик ёки жисмоний шахс муайян ҳисса қўшганидан гувоҳлик берувчи, акция эгасининг мазкур жамият мулкидаги иштирокини тасдиқловчи ҳамда унга дивиденд олиш ва, одатда, ушбу жамиятни бошқаришда қатнашиш ҳуқуқини берувчи, амал қилиш муддати белгиланмаган қимматли қоғоздир. Акция ўз эгаларига, яъни акциядорларга ҳиссадорлик жамияти ихтиёридаги умумий мулкдан ўзига тегишли улушига ҳуқуқи борлиги тўғрисида гувоҳлик беради. Акциядорлар эса, ўз навбатида, акцмядорлик жамиятининг жамоа мулкдорларидир. Мулкчилик ҳуқуқлари ва уларнинг қўлдан қўлга ўтказиш нуқтаи назаридан акциялар номи ёзилган ва тақдим этувчига турларига бўлинади. Номи ёзилган акцияларнинг тақдим этувчига акциядорларидан асосий фарқи шундан иборатки, акцияларнинг ўз эгасидан бошқа кишига ўтиши жараёни ҳиссадорлик жамияти акциядорлари реестрида албатта қайд қилиниши керак. Тақдим этувчига турдаги акциялар бундай қайд қилинишни талаб қилмайди. Агарда номи ёзилган акцияларнинг эмитенти айни пайтда акцияларнинг эгаси ким эканлиги тўғрисида ишончли ахборотга доимо эга бўлиб турса, тақдим этувчига акциясининг эгасини эмитент фақатгина қоғознинг эгаси тегишли қимматли қоғозни кўрсатганидан сўнг билиши мумкин. Акциядорларнинг ҳуқуқлари нуқтаи назаридан акциялар оддий ва имтиёзли акцияларга бўлинади.

Оддий акциялар ўз эгаларининг дивиденд олиш ҳамда акциядорларнинг умумий йиғилиши қарор қабул қилиш пайтида овоз бериш ҳуқуқларига эга эканлиги тўғрисида гувоҳлик беради. Оддий акциялар жамият акцияларининг асосий қисмини ташкил этади. Имтиёзли акциялар эгалари оддий акциялар эгаларига қараганда бир қатор имтиёзларга эгадирлар: улар олдиндан белгиланган миқдорда дивиденд олишади, имтиёзли акцияларга дивидендлар оддий акциялардан олдин тўланади, имтиёзли акциялар эгалари акциядорлик жамиятининг фаолияти тугатилган пайтда жамият мулкининг маълум улушини олишга устунлик ҳуқуқларига эгадир. Имтиёзли акциялар бўйича дивидендлар, акцияли жамият жорий йилда олган фойдасидан қатъи назар, илгари уларнинг номинал қийматига белгиланган қатъи фоиздан кам бўлмаган миқдорда тўланади. Имтиёзли акциялар жамият устав фондининг 10 фоизидан ортиқ қийматида чиқарилиши мумкин эмас. Акциялар қуйидаги реквизитларга эга бўлиши шарт: акциядорлик жамиятининг номи ва унинг жойлашган манзили; қимматли қоғознинг номи - «акция»; акциянинг тартиб рақами, серияси, чиқарилган санаси; акциянинг тури (оддий ёки имтиёзли); акциянинг белгиланган қиймати; эгасининг исми (номи ёзилган акциялар учун); акциядорлик жамиятининг акциялар чиқарилган кундаги устав жамғармаси миқдори; чиқарилган акциялар миқдори; дивидендларни тўлаш муддати; акциядорлик жамияти бошқаруви раисининг ва бош ҳисобчисининг имзоси; акциянинг санаси ва рўйхатдан ўтказган идора томонидан берилган коди. Акциялар бир турдан бошқа бир турга, қимматбаҳо қоғозларнинг акцияга алмашиши мумкин. Бу ҳол акцияларнинг қимматбаҳо қоғозларнинг ичидаги энг нуфузли эканлигини кўрсатади. Қимматли қоғозларнинг кенгроқ тарқалган иккинчи тури облигациялар ҳисобланади. Облигация чиқариш билан ташкилотлар ва бошқа давлат корхоналари ўзининг пулга бўлган эҳтиёжини қондиради. Ўзбекистон Республикасининг «Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида»ги Қонунни 5-моддасига кўра, облигациялар уларнинг эгаси пул маблағлари берганлигини тасдиқ этувчи ва қимматли қоғозларнинг белгиланган қийматини уларда кўрсатилган муддатда, қайд этилган фоиз тўланган ҳолда, башарти облигацияларни чиқариш шартларида ўзгача қоидалар назарда тутилмаган бўлса, қоплаш мажбуриятларини тасдиқловчи қимматли қоғозлардир. Облигация чиқарган ташкилот (эмитент) қарздор бўлиб, харидор (сармоядор) эса кредит берувчи сифатида қатнашади. Республикамизда қуйидаги турда облигациялар чиқарилади: - республика ички заёмларининг ва маҳаллий заёмларнинг облигациялари; - корхоналарнинг облигациялари. Облигациялар оддий ва ва ютуқли, фоизли ва фоизсиз (мақсадли), эркин муомалада юритиладиган ёки муомала доираси чекланган қилиб чиқарилиши мумкин. Мақсадли облигацияларнинг реквизит (шарт)лари облигациялар қайси моллар (хизматлар) учун чиқарилган бўлса, шу моллар (хизмат)ларни акс эттириши шарт. Республика ички заёмларининг облигациялари тақдим этувчига тегишли қилиб чиқарилади. Республика ички заёмларининг облигацияларини чиқариш тўғрисидаги қарор Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ва давлат ҳокимияти маҳаллий органлари томонидан қабул қилинади. Корхоналар ва акциядорлик жамиятлари облигацияларини чиқариш тўғрисидаги қарор тегишли маъмурият ва ижроия органи томонидан қабул қилинади ҳамда баённома билан расмийлаштирилади.

Акциядорлик жамиятлари чиқарилган барча акциялар ҳақи тўлиқ тўлангандан кейингина устав фонди миқдорининг 20 фоизидан кўп бўлмаган суммада облигациялар чиқаришлари мумкин. Облигация, акцияга ўхшаб пул маблағларини жалб қилиш - инвестиция қилишдир. Лекин улар бир биридан фарқлидир. Улар орасидаги фарқ шундаки, облигация эгаси ташкилот кредитори бўлиб ҳисобланади. Агар ташкилот ҳамкорлик жамияти бўлса, у ҳолда акциядор ташкилотнинг хусусий эгаларидан бири бўлиб ҳисобланади. Акция эса хусусий мулкни тасдиқловчи ҳужжатдир. Облигация эгаси облигация бўйича фоиз олади. Олинадиган фоиз аниқ ва қайд этилган бўлади. Бундай қимматли қоғоз фақат аниқ ва унда кўрсатилган муддат бўйича фойда келтиради. Акциядор эса дивидендлар олади. Диведендларнинг олиниш муддати аниқ кўрсатилмаган. Агар ташкилот биз дивиденд тўлай олмаймиз деса акциядор бирор эътироз билдиришга ожиздир. Облигация эгаси ташкилот бошқарувида қатнаша олмайди, овоз бериш ҳуқуқига эга эмас. Акциядор эса бундай ҳуқуқларга эга. Облигациялар ҳам акциядек номинал ва бозор баҳосида сотилади. Ҳиссадорлик жамиятлари ҳам облигациялар чиқара олади. Ушбу облигациялар бирор бир гаров эвазига, учинчи шахслар кафолати остида ёки хеч нарсасиз (учинчи йил тўлаш мажбурияти билан, акциядорлик жамиятининг Низоми тасдиқлагандан сўнг икки йилдан кейин ва ҳоказо). Векселлар ҳам қимматбаҳо қоғозларнинг бир турига киради. Ҳозирги пайтда Ўзбекистон Респрубликасида вексель муомаладан чиқарилган бўлса-да, у ўзининг тарихига эгадир. Ўзбекистон Республикасида 1994 йил 2 сентябрдаги Ўзбекистон Республикасининг «Қимматли қоғозлар ва фонд биржаси тўғрисида» Қонуни қабул қилинди ва унга 1995 йил 13 сентябраги ўзгартириш ҳамда қўшимчалар киритилди. Бу қонунга кўра «Векселлар уларда кўрсатилган муддат келганда вексель берувчи муайян пул суммасини вексель эгасига (вексель олувчига) сўзсиз тўлаши лозим бўлган мажбуриятдан гувоҳлик берувчи қимматли қоғоздир». Вексель қуйидагича тавсифномага эга: 1. Векселдан юзага келувчи ҳар бир мажбурият векселда ёзма равишда қайд этилган бўлиши шарт; 2. Векселда мужассамлашган мажбуриятлар вексель билан баробар бир кишидан бошқасига осон ўтиши, сотилиши мумкин; 3. Векселда кўрсатилган мажбуриятларнинг бажарилишини фақат вексель ушлаб турувчи шахс талаб қилиши мумкин; 4. Векселга эга бўлган шахс ўзидан олдинги вексель эгаларидан ҳам кўпроқ ҳақ- ҳуқуқларга эга бўлади. Векселда ҳар доим уч кишилик ҳуқуқий муносабат намоён бўлади: илк бор вексель берувчи (трассант) ва векселни олувчи (ремитент) ҳамда ундан кейин вексель бўйича тўловчи (трассат) орасида пайдо бўлади. Векселлар ўтказувчи, оддий, хазина ва тижорат векселларга бўлинади. Юбориладиган вексель. Юбориладиган вексель бўйича бир томон (вексель берувчи) икккинчи томон (вексель тўловчи)дан маълум бир миқдордаги пулни учинчи томонга тўлашни илтимос қилади. Илтимосни қабул қилувчи тараф, яъни векселни тўловчи - акцептант ҳисобланади ва векселни қабул қилиб олади. Векселни қабул қилиб олиш «қабул килинди» ёки «акцепт қилинди» ёзувларининг векселда ёзилиши билан қабул қилиб олиш тугалланган ҳисобланади. Ўтказма векселда қуйидаги белгилар мавжуд бўлиши шарт: -«вексель» ёзуви; -хеч нарсага боғлиқ бўлмаган ҳолдаги маълум бир миқдор пулни тўлаш мажбурияти;

-тўловчининг номи; -тўлов жойи; -кимга тўланиши керак бўлса, ўша шахснинг исми, фамилияси; -вексель тузилган жой ва кун; -вексель берувчининг имзоси ва исми шарифи. Агар ўтказма векселда юқорида кўрсатилган белгилардан бирортаси бўлмаса, у қонуний кучга эга бўлмайди. Агар тўлов муддати кўрсатилган бўлса, у ҳолда бундай вексель шу муддатда тўланиши шарт бўлган вексель ҳисобланади. Агар векселда тўлов жойи кўрсатилмаган бўлса, у ҳолда тўлов жойи тўловчининг мазилгоҳи ҳисобланади. Агар ўтказма векселда векселнинг ёзилган жойи кўрсатилмаган бўлса, у ҳолда вексель жойи деб, векселни ёзган шахснинг манзилгоҳи ҳисобланади. Оддий вексель. Оддий вексель худди ўтказма вексель каби реквизитларга (белгиларга) эга. Оддий векселда икки шахс қатнашади. Улардан бири вексель берувчи, яъни қарздор, иккинчиси эса векселни олувчи, яъни қарз берувчи бўлиб ҳисобланади. Қарз берувчи қарз тилхатини, яъни, оддий векселни олади. Векселларни чиқариш ва рўйхатга олиш қоидаларини Марказий банк Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги билан ҳамкорликда белгилайди. Векселлар хазина ва тижорат, оддий ва ўтказма векселлларга бўлинади. Оддий вексель вексель берувчининг (қарздорнинг) муайян пул суммасини муайян муддатда ва муайян жойда вексель тутувчига ёки унинг буйруғига биноан тўлаш мажбурияти кўрсатилаган оддий ва хеч нарса билан шартланмаган ёзма ҳужжатдир. Оддий векселнинг бошқа қарзга оид пул мажбуриятларидан фарқлари қуйидагича: вексель узатиш ёзуви бўйича қўлдан қўлга берилиши мумкин; вексель бўйича масъулият унда иштирок этувчи шахслар учун солидар (умумий) ҳисобланади, оборотсиз ёзув ёзган шахслар бундан мустасно; имзони тасдиқлаш учун нотариал муассасага келиш талаб қилинмайди; Белгиланган муддатда вексель тўланмаган чоғда нотариал протест (эътироз) тақдим қилиниши лозим; вексель мавҳум пул ҳужжати ҳисобланади ва шу сабабли закалат, гаров ёки неустойка билан таъминланмайди. Ўтказма вексель (трассант) вексель берувчининг тўловчига муайян пул суммасини муйяан муддатда ва муайян жойда олувчига ёки унинг буйруғи бўйича сўзсиз тўлаш буйруғи кўрсатилган ёзма ҳужжатдир. Ўтказма векселнинг моҳиятига кўра қарз тилхати бўлган оддий векселдан асосий фарқи шундаки, у бойликларни (қимматликларни) бир шахс тасарруфидан бошқа шахс тасарруфига ўтказиш, олиб ўтиш учун мўлжалланган. Ўтказма векселни бериш (трассантлаш) ўз зиммасига унга доир акцепт ва тўлов кафолати мажбуриятини қабул қилиш демакдир. Бинобарин, трассант (вексель берувчи) трассат (тўловчи) қўлида трассантланган вексель суммасидан кам бўлмаган бойликни тасарруф этган тақдирдагина, бошқага трассантлаш мумкин. Оддий векселдан фарқ қилиб, ўтказма векселда икки эмас, балки уч шахс иштирок этади: вексель берувчи (трассант): биринчи олувчи (ёки вексель тутувчи), у вексель билан бирга унга доир тўлашни талаб қилиш ҳуқуқига ҳам эга бўлади ва тўловчи (трассат)га тўловни амалга оширишни таклиф қилади (векселда бу нарса «тўланг» сўзи билан белгиланади). Бу ерда трассантнинг мажбурияти шартли: агар тўловчи (трассат) вексель суммасини тўламаса, уни тўлаш мажбуриятини олади. Агар трассат вексель бўйича акцептламаган ва тўламаган бўлса трассант томонидан бундай мажбурият бажарилиши зарурияти юзага келади. Охирги ҳолатда трассат оддий векселнинг вексель берувчисига тенглаштирилади ва унга нисбатан тўламаслик хусусида

протест пайдо бўлади. Ўтказма векселнинг вексель тутувчиси охирги қабул қилиш (акцепт) ва тўловга нисбатан буни ўз вақтида изҳор этиш керак, чунки акс ҳолда ана шу шартларни бажармаслик унинг ўз айби деб баҳоланиши мумкин. Оддий векселлар билан уларни акцепт учун тўловчига тақдим этиш, бинобарин қабул қилмаслик протестини тузиш ҳам талаб қилинмайди, яъни вексель пайдо бўлишининг энг аввалидан қарздор мавжуд. Ўтказма вексель бўйича бундай бевосита қарздор вексель тўловчи томонидан акцептлаш пайтидагина юзага чиқади. Бу пайтгача фақат шартли қарздор (трассант) мавжуд эди. Тижорат вексели ортида аниқ товар битими туради. Тижорат векселида молия тизимида товар ва хизматларни етказиб берувчи (сотувчи) уларнинг истеъмолчисига (харидорга) тақдим этадиган кредитни расмийлаштиришнинг биргалиги воситаси сифатида кенг қўлланилади. Ҳар қандай қарз воситасида бўлганидек, бу ерда ҳам ортиқча ва тақчил молиявий мавқелардаги субъектлар бор. Векселда иккита энг муҳим функция - кредит ва ҳисоб-китоб функциялари бирлаштирилган. Бир томондан, бу - кредитни товар битими тарафларидан бирига бериш усули, бошқа томондан эса, вексель пул ўрнини босувчи қоғоз бўлиб, бошқага берилиш хусусияти туфайли пул ўрнини оладиган тўлов воситаси бўлиб хизмат қилади. Бундан ташқари, векселларни тижорат банклари воситасида Марказий банкда ҳисобга олиш нақд пулларнинг пул муомаласи каналларига келиб тушиши усуларидан бири ҳисобланади. Вексель – сўзсиз ва шак-шубҳасиз қарз мажбуриятидир. Бунинг маъноси шуки, тарафлар тўловни бирор-бир воқеанинг бошланишига боғлиқ қилиб қўйиши мумкин эмас. Вексель бўйича тўлов уни тақдим этиш сабабларидан қатъи назар, амалга оширилиши керак. Низомда қарздор ундан бош тортган тақдирда қарзни ундиришнинг жадал ва таъсирчан тартиби белгиланган. Тўловдан бош тортиш ёки қарз муддатини узайтириш мумкин эмаслигидан векселнинг шак-шубҳасизлиги намоён бўлади. Вексель мустақил тўлов мажбуриятидир, яъни унга доир қарз вексель пайдо бўлишига сабаб бўлган аниқ товар етказиб беришлардан пайдо бўладиган бевосита қарз мажбуриятларидан тўлиқ ажралиб туради. Вексель унинг биринчи эгаси томонидан ўз қарзини тўлаш ҳисобига бошқа шахсга берилиши биланоқ товар битими билан алоқа бутунлай йўқолади. Вексель бўйича қарздор унга доир ҳуқуқни янгидан олган шахсга, хатто агар у дастлабки битимни тўлашдан воз кечиши мумкин бўлса-да (тўлиқ етказиб бемаслик, сифат нормативларига номувофиқлик ва ҳоказолар), қарз суммасини тўлаши шарт. Лекин ушбу ҳолда қарздорда векселнинг биринчи эгасига тўлаш тўғрисида қайтадан талаб қилиш ҳуқуқи қолади. Вексель реквизитлари вексель низоми билан қатъи тарзда белгиланган, векселга ўз имзосини қўйган барча шахслар мазкур пайтдаги ўз мажбуриятларига мувофиқ жавоб берадилар. Кейинчалик вексель музмунига киритилиши мумкин бўлган ўзгартиришлар унга ўз имзосини қўйган шахсларнинг мажбуриятларида хеч ҳам акс этмайди. Векселни тақдим этиш, муомалада бўлиш тартиби, тарафларнинг ҳуқуқ ва бурчлари ва бу билан боғлиқ ҳуқуқий муносабатлар махсус вексель низоми билан тартибга солинади. Халқаро савдо муносабатлари ва вексель муомаласи кенг ривожланиш муносабати билан 1930 йил 7-июнда Женевада Векселлар тўғрисидаги халқаро конвенция имзоланиб, у миллий вексель қонунларини бирхиллаштирди. Векселлар тўғрисидаги халқаро конвенцияга биноан саккизта мажбурий реквизит мавжуд бўлиб, улар формулярда мустаҳкамланиб қўйилган. Векселда қуйидаги реквизитлар мавжуд бўлса, у вексел деб ҳисобланади: 1. «Вексель тамғаси», яъни аввал бошдан вексель мажбурияти бўлмаган қоғозни векселга айлантиришни қийинлаштириш мақсадида «вексель» сўзи; 2. Тўлов суммаси (вексель валютаси) кўрсатилиши керак. Вексель бўйича фоиз тўлови вексель валютасига кириши, эҳтимоли алоҳида кўрсатилиши ҳам мумкин. Кейинги ҳолда бу ёзув вексель валютасига ўхшаган қоидалар бўйича расмийлаштирилади;

3. Тўловчи тўғрисидаги маълумотларни ўз ичига олади. Булар юридик шахс реквизитлари ёки жисмоний шахснинг фамилияси, шунингдек унинг манзили бўлиши мумкин; 4. Мазкур қарз мажбуриятида унинг фойдасига тўлов амалга оширалаётган шахс тўғрисидаги маълумотлар кўрсатилади. У тўлов мўлжалланган шахс ёки вексель қўйилган шахс бўлиши мумкин. Ушбу ҳолда «менинг фойдамга (бизнинг фойдамизга) тўлансин» деган ёзув бўлиши керак. Агар учинчи шахс маълум бўлмаса, ёзув матни қуйидагича бўлади: «бизнинг буйруғимиз бўйича тўлансин»; 5. Тўлаш жойи кўрсатилади. Бу юридик шахс жойлашган жой, жисмоний шахснинг истиқомат жойи ёки исталган бошқа жой бўлиши мумкин. Агар векселда тўлов жойи кўрсатилмаган бўлса, унинг тузилган жойи (оддий вексель) ёки унга доир тўловчи номи билан ёнма-ён белгиланган жой (ўтказма вексель) тўлаш жойи деб ҳисобланади. Тўлаш жойи ва тўловчининг жойлашган жойи мос тушмайдиган векселлар домицилланган векселлар деб номланади. Тўловчидан ташқари тўлов олиниши керак бўлган шахс- домицилиат ҳам мавжуд бўлиши мумкин. Бундан ташқари, векселда тўлов амалга оширилиши керак бўлган шахс номи (одатда банк) кўрсатилиш мумкин; 6. Тўлов муддатига эга бўлади: кун, ой, йил (вексель муддати). Уни ифодаланишнинг кўплаб усуллари мавжуд: муайян кунга, тузилганидан бошлаб шунча вақтга, кўрсатилган пайтга, тақдим этилганидан бошлаб шунча вақтгача. Кўпинча векселда муайян календарь санаси кўрсатилади. Мисол учун, «май бошида», «июн ўртасида», «октябрь охирида» деб белгиланиши мумкин, бу эса ойнинг биринчи, ўн бешинчи, ва охирги кунларини англатади. Берилган кунидан бошлаб ҳисоблаб ёзилган муддатли ваксель «бир ойдан кейин», «олти ойдан кейин» каби ёзувлар шаклида бўлади. Бунинг маъноси шуки, вексель тақдим этилган сана бошланғич сана деб ҳисобланади. Тўлов муддати кўрсатилган ойлар сони ўтгач, айни ўша кун келади. Агар мазкур ойда тегишли кун бўлмаса, тўлов муддати ушбу ойнинг охирги кунида бошланади. Агар тўлов муддати дам олиш кунига тўғри келса, тўлаш ундан кейинги иш кунида амалга оширилади. Бундан ойнинг охирги куни мустасно, бу ҳолда сўз бундан олдинги иш куни хусусида боради. Агар вексель «кўрсатилган кунда» муддат билан тузилган ва бошқа ҳеч қандай муддат кўрсатилмаган бўлса, у тузилган кунидан бошлаб бир йил давомида тўлашга тақдим этилиши керак. Векселни тақдим этувчи ундан олдин вексель тўлашга тақдим этилиши мумкин бўлмаган кунни ҳам кўрсатиши мумкин. Вексель эгалари уни топширишда уни тўлаш муддатини қисқартиришлари мумкин; 7. Тақдим этиш вақти (санаси) ва жойи мавжуд бўлади. Бунда қарздорнинг истиқомат жойи ва векселни тақдим этиш жойи ҳар хил бўлиши мумкин. Агар векселда бундай маълумотлар бўлмаса, тақдим этиш жойи деб истиқомат жойи ёки юридик шахснинг жойлашган жойи ҳисобланади. Тузилган жой муҳим ўрин тутади, чунки у тарафлар ўртасидаги низолар ҳал этиладиган муайян қонун ҳужжатларини белгилайди. Векселни тақдим этиш вақтсиз тузилган пайтда вексель берувчи ҳуқуқий лаёқатли бўлган- бўлмаганини аниқлаб бўлмайди; 8. Векселни тақдим этган шахснинг ўзи имзо чеккан бўлади. Бунинг устига у албатта қўлда имзоланиши керак. Факсимал имзоларга йўл қўйилмайди. Бунда векселни тақдим этган жисмоний шахснинг тўлиқ исми ёки юридик шахснинг номи албатта кўрсатилиши керак. Агар векселни юридик шахс тақдим этса, уни фирма томонидан берилган ишончномага биноан имзолаш ҳуқуқига эга бўлган шахс имзолайди Чек қимматли қоғознинг муҳим бир турига киради. Чек қонун бўйича-ордерли қимматли қоғоз бўлиб ҳисобланади ва у давлат ҳимоя си остида туради. Вексель кредит бериш воситаси бўлиб хизмат қилса, чек эса - тўлов воситасидир. Чекда векселда бўлгани каби уч киши иштирок этади, яъни чекни ёзган, чек олувчи ва чек бўйича тўлаши керак бўлган шахслар.

Чек иқтисодий томондан жуда фойдали қимматли қоғоз ҳисобланади. Чунки чек қўлланганда нақд пул ишлатилмайди. Пул йўқолишининг олди олинади. Республикамиз банклари аҳоли қўлидаги ортиқча пуллар ўрнига чек бериб, уларни иқтисодиётнинг бошқа соҳаларида ишлатса, жуда фойдали бўларди. Чекларнинг умумий моҳияти қуйидагича: -чек қўлловчи учун фойдали тарафи шундаки, чек воситасида тез ва фойдали тарзда қарздорлар билан ҳисоб-китоб амалга оширилади; -чек билан операциялар банк орқали амалга оширилиб, чек эгасининг нақд пулини йўқолиш хавфидан қуткаради; -чек билан ҳисоб-китоб нақд пул билан ҳисоб-китоб қилишдан кўра анча қулайдир; -банкларда қўйилган пулларга фоиз тўланади. Чекда мажбурий, яъни бўлиши шарт бўлган ва альтернатив (қўшимча) белгилар мавжуд. Чекнинг мажбурий белгилари қуйидагилар: чек сўзи чек тузилган тилда бўлади; чекда кўрсатилган пул миқдорини тўлаш мажбурияти; чек тўловчининг (банкнинг) номи; чекнинг ёзилиш санаси; чек ёзиб берувчи шахснинг имзоси; Чекнинг муқобил белгилари. чек бўйича тўловнинг амалга оширилиш жойи. Агарда жой кўрсатилмаган бўлса, у ҳолда тўлов ҳақини олувчининг фамилияси ёнида кўрсатилган жой тўлов жойи ҳисобланади; чекнинг қаерда ёзилганлиги кўрсатилиши шарт. Агар жойи кўрсатилмаган бўлса, у ҳолда чекни ёзиб берган шахснинг манзилгоҳи, ёзиб берилган жой бўлиб ҳисобланади. У ер ҳам кўрсатилмаган бўлса, чек ноқонуний ҳисобланади; агар чекда тўлов жойи кўрсатилмаган бўлса, у ҳолда фирма ёки ташкилот маъмуриятининг жойлашган манзилида чек тўланади. Чекни қабул қилиб олувчи, яъни индоссан чекга қўл қўйгандан кейин, у чек индоссамент қилинган ҳисобланади. Индоссамент эса чек ушлаб турган шахсга ёки бошқа шахсларга берилиши мумкин. Чекни қабул қилиб олган шахс, уни бошқаларга ҳам ўтказиши мумкин. Агар чек қандайдир йўл билан бошқалар қўлига тушиб қолса ва даъвогар чек уники эканлигини исботласа, унда чекни ушлаб турувчи уни ҳақиқий эгасига топшириши шарт. Чек бўйича тўлиқ ва қисман тўлов кафолат бериш йўли билан амалга оширилади. Чек чет эл валютасида тўланиши керак бўлса, у ҳолда, ўша ердаги миллий валюта, лекин ўша куги валюта ҳисоби бўйича тўланади. Чекларнинг қўлланишига кўра турларга бўлиниши. Чек икки турга бўлинади: оддий чек ва ҳисоб-китоб чеки. Чекни чизиқли чекга айлантириш учун иккита чизиқ юритилади, холос. Чизиқли чек фақат унда кўрсатилган банкирга тўланади. Чекни кўрсатган шахс олдида чек билан боғлиқ бўлган мажбуриятни олган шахслар тўлиқ жавобгардирлар. Шундай ҳуқуқка чекни тўлаб ўзига олган шахс ҳам эга бўлади. У ўзидан олдингилардан. а) тўланган миқдордаги пулни; б) ўзининг ҳаражатларини талаб қила олади; Чекни ўз вақтида тўлов учун қўйишга табиий офатлар ёки бошқа бирор сабаб йўл қўймаса, у ҳолда шу ҳолатлар учун белгиланган муддатлар узайтирилади. Амалиётда сохта чекларни тўлаш ҳолатлари ҳам учраб туради. Бундай пайтларда ким жавобгар деган савол пайдо бўлади. Сохта чек туфайли етказилган зарарни чекни тўлаган, яъни, банк қоплайди. Агар банк чек берган шахснинг айбини исботласа, у ҳолда, банк

жавобгарликдан қутулади. Чек ёзиб берган шахс айбдор бўлса ва банк тўлагандан кейин буни билиб қолса, бу ҳолда банк унга нисбатан қарши даъво қўзғатиш ҳуқуқига эга. Йўқолган ёки қўллаб бўлмайдиган аҳволга келиб қолган чекни тиклаш учун судга даъво йўли билан чиқилса, бундай чек ноқонуний деб топилиши мумкин. Йўқолган ёки қўллаб бўлмайдиган аҳволга келиб қолган чек даъво талабномасига асосан ушбу чекнинг сақланиб қолган нусҳаси асосида маълумотнома билан алмаштирилиши мумкин. Чекни бериш ва улардан фойдаланиш қоидалари. Бизнинг республикамизда чек фақат ташкилотлар ва муассасалар ўртасида ишлатилади. Чеклар тижорат банклари орқали банкларда ҳисоб-китоб рақамлари бўлган юридик ва жисмоний шахсларга берилади. Чекка бўлган талабга кўра лимит белгиланади. Чекни беришда банк ҳар бир қоғозда қуйидаги реквизитларни тўлдиради: -банкнинг номи, тўловчининг ҳисоб рақами, коди (МФОси); -тўловчининг корреспондентлик ҳисоб-китоб рақами; -чек берилиши зарур бўлган ташкилотнинг номи. Чеклар билан ҳисоб-китоб, қоида бўйича, юридик шахслар орасида амалга оширилади. Чек билан ҳисоб-китоб топширилган маҳсулот, товар, бажарилган иш ёки хизмат учун ҳам амалга оширилади. Чек берувчи тўлов суммасини аниқлашда қуйидаги реквизитларни тўлдириб чек ёзади: - тегишли қаторларга суммани рақамлар ва ёзув билан, тийинларни рақам билан ифодалайди; - «Кимга» деган сатрда тўловни олувчининг номи ёзилади; - тўлов амалга оширилган сана (ойи ёзув билан) кўрсатилади; - ёзилган чек тўлов бажарилган пайтда бевосита чек берувчи томонидан, унинг имзоси билан тасдиқланади. Тўловни амалга оширишдан аввал тасдиқлашга йўл қўйилмайди; - чек берилаётганда чек ҳисоб варақа (карточка)си билан баробар берилади. Чек бўйича тўлов амалга оширилганда ташкилот чек ҳисоб варақа (карточка)сини, жисмоний шахс эса паспортини кўрсатиши зарур. Чек ҳисоб варақа (карточка)сидаги маълумотлар билан чек таққослагандан кейингина тўлов амалга оширилади ва чек ҳисоб варақаси (карточка)си эгасига қайтариб берилади. Чек карточкасини фақат маблағларга жавоб берувчи шахслар имзолаши мумкин. Чек билан тўлов ҳаракатларини, ташкилот номидан ҳаракат қилувчи ишончли киши ҳам амалга ошириши мумкин. Агар чекда кўрсатилган лимитдан оз пул миқдорида чек берган бўлса, у ҳолда ортиб қолган пул миқдори чек берган шахсга, унинг аризаси орқали қайтарилиб берилади. Чекни ушлаб турган шахс 10 кун ичида унга хизмат қилувчи банкка мурожаат қилади ва шундан кейин унинг ҳисоб рақамига маблағ ўтади. Агар чекни тўлаш байрам ёки дам олиш кунига тўғри келиб қолса, у ҳолда чек кейинги биринчи иш кунида тўланади. Кўрсатилган муддат ўтгандан кейин чек тўловга қабул қилинмайди. Хазина мажбуриятлари. Ўзбекистон Республикасининг хазина мажбуриятлари уларнинг эгалари бюджетига пул маблағлари берганликларини тасдиқловчи ҳамда бу қимматли қоғозларга эгалик қилишнинг бутун муддати давомида қайд этилган даромадни олиш ҳуқуқини берувчи, тақдим этувчига тегишли қимматли қоғозлар туридир.

Хазина мажбуриятлари 1 йилдан 10 йилгача ва 10 йилдан 30 йилгача чиқарилади. Улар давлатнинг қарз мажбуриятларидан бири бўлиб, фақат ички давлат қарзлари учун чиқарилади. Фоизлар бўйича тўлов йилда икки марта амалга оширилади. Хазина мажбуриятларининг қуйидаги турлари чиқарилади: - узоқ муддатли - беш йил ва ундан кўпроқ муддатга мўлжалланган хазина мажбуриятлари; - ўртача муддатли - бир йилдан беш йилгача муддатга мўлжалланган хазина мажбуриятлар; - қисқа муддатли - бир йилгача бўлган муддатда мўлжалланган мажбуриятлари. Узоқ муддатли ва ўртача муддатли хазина мажбуриятларини чиқариш ҳақидаги қарор Вазирлар Маҳкамаси томонидан қабул қилинади, қисқа муддатли хазина мажбуриятларини чиқариш тўғрисидаги қарор Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги томонидан қабул қилинади. Хазина мажбуриятларини чиқариш тўғрисидаги қарорларда даромадларни ҳамда мажбурият қарзларини тўлаш шартлари белгилаб қўйилади Депозит сертификатлари. Депозит сертификатлари бу пул маблағлари, омонат қўйилгани тўғрисидаги, омонатчи ёки унинг ҳуқуқий ворисининг белгиланган муддат тугаганидан кейин омонат суммасини ва унга тегишли фоизларини олишга бўлган ҳуқуқини тасдиқловчи банк-эмитент гувоҳномасидир. Депозит сертификатларини чиқариш ва рўйхатдан ўтказиш қоидаларини Ўзбекистон Республикаси Марказий банки белгилайди. Сертификатлар эгаси ёзилган ва тақдим этувчига тегишли ҳолда чиқарилади. Ордерли сертификатлар чиқариш Республикамиз қонунчилигида ёки норматив ҳужжатларда кўрсатилмаган. Депозит ва жамғарма сертификатлари орасида фарқ бор. Жамғарма сертификатлари фақат фуқароларга, депозит сертификатлар эса ташкилотларга берилади. Депозит сертификатларини олиш ва сотиш бўйича пул ҳисоб-китоби нақд пулсиз шаклда амалга оширилади. Сертификатлар қисқа муддатли бўлиши шарт. Депозит сертификатларининг муомалада бўлиш муддати бир йил, жамғарма сертификатларининг муомала муддати уч йил билан чегараланади. Агар тақдим қилиш муддати ўтказилиб юборилган бўлса, бундай ҳолатда сертификат кўрсатилганда тўланиши шарт бўлган ҳужжатлар қаторига киради. Агар сертификат соҳиби сертификат бўйича пулни тезроқ олишни истаса, унга шартнома бўйича кам фоизли пул миқдори сертификатда кўрсатилган пулга қўшиб берилади Қимматли қоғозларни чиқариш ва уларнинг дастлабки жойлаштирилиши ўзига хос хусусиятга эгадир. Қимматли қоғозларни уларнинг дастлабки эгалари - юридик ва жисмоний шахсларга сотиш йўли билан муомалага чиқариш эмиссия деб номланади. Дастлабки (биринчи) ва қайта (такрор, иккиламчи) эмиссиялар бўлиши мумкин. Қиммматли қоғозларнинг дастлабки эмиссияси қуйидаги ҳолларда амалга оширилади: - мавжуд корхонани қайта ташкил этиш ёки янги корхона барпо қилиш йўли билан акциядорлик жамияти таъсис этилганда; - юридик шахслар, давлат ва давлат ҳокимияти органлари томонидан облигациялар ва бошқа қарз мажбуриятлари чиқариш йўли билан заём капиталнинг жалб қилиниши чоғида. Қимматли қоғозларнинг қайта эмиссияси акциядорлик жамиятлари, давлат ва давлат ҳокимияти органлари томонидан қўшимча акциялар, облигациялар ва бошқа қарз

мажбуриятларини чиқариш йўли билан амалга оширилади. Қўшимча чиқарилган акциялар акциядорлик жамияти томонидан улар капитал бошқарувининг самарадорлигини ошириш учун фойдаланилади. Акциядорлик капиталига бошқарув таъсирининг мақсадига қараб қайта эмиссиянинг тури танланади, яъни, акцияларнинг ёки облигацияларнинг муайян тури чиқарилади. Агарда капитал бошқарувининг вазифаси хусусий маблағлар улушининг оширилишини талаб қилса, у ҳолда устав фондини ошириш ва қўшимча акциялар чиқариш тўғрисида қарор қабул қилиниши мумкин. Агар заём маблағларини тезроқ жалб қилишга зарурият туғилса, облигациялар чиқарилади. Агар акциядорларнинг сонини секин-аста ошириш қарори қабул қилинса, у ҳолда кейинчалик оддий акцияларга алмаштириладиган облигациялар чиқарилади. Акциядорлик жамияти устидан назоратни сақлаган ҳолда маблағ билан таъминланишни кенгайтириш керак бўлган пайтда облигациялар ёки имтиёзли акцияларни чиқаришга тўғри келади. Қимматли қоғозларнинг ёпиқ (хусусий) жойлаштириш ёпиқ - эълонларсиз, рекламаларсиз, эмиссия рисоласини рўйхатдан ўтказмасдан ҳамда эълон қилмасдан, сармоядорларнинг олдиндан маълум бўлган чекланган доираси ичида ўтказилади. Қимматли қоғозларни очиқ (оммавий) жойлаштириш эса сармоядорларнинг потенциал чекланмаган доираси ичида очиқ эълонлар билан, реклама компаниялари ўтказилган ҳолда, шунингдек, эмитент тўғрисида кераклича ахборотга эга бўлган эмиссия рисоласини рўйхатдан ўтказиш билан кузатилади. Эмитентлар ўзларининг қимматли қоғозларини банклар, инвестиция компаниялари ва молиявий брокерлар орқали бевосита мукофотлар эвазига сотиши мумкин. Қимматли қоғозларнинг очиқ жойлаштирилиши тез ва самарали ўтказиш учун эмитент томонидан, одатда, қимматли қоғозлар бозорининг профессионал қатнашчилари - воситачи фирмалар жалб қилинади. Инвестиция компаниялари ҳамда молиявий брокерлар қимматли қоғозлар бозорида воситачи фирма сифатида қатнашиши мумкин[19]. 6. Қимматли қоғозлар муомаласи ва бозорларнинг турлари . Қимматли қоғозлар муомаласи деганда, уларни сотиш ёки харид қилиш, шунингдек, қонунчиликда назарда тутилган қимматли қоғозлар эгасининг алмашувига олиб келувчи бошқа ҳаракатлар тушунилади. Қимматли қоғозлар дастлабки ва иккиламчи бозорларда муомалада бўлади. Дастлабки бозор - бу қимматли қоғозларнинг биринчи ва қайта эмиссиялари бозори бўлиб, унда сармоядорлар ўртасида қимматли қоғозларни дастлабки жойлаштирилиши амалга оширилади. Қимматли қоғозларнинг дастлабки бозорида давлат ва муниципал облигацияларнинг, шунингдек, молия ва молияга алоқаси бўлмаган ихтисосликдаги турли акциядорлик компаниялари томонидан чиқариладиган акциялар ва облигацияларнинг эмиссияси амалга оширилади. Дастлабки бозорнинг энг муҳим вазифаси саромоядорларга пул маблағларини сарфлаш учун қимматли қоғознинг турини асосли равишда танлашга имконият яратувчи ахборотларни тўлиқ равишда очиб беришдан иборатдир. Акция ва облигацияларни тўғридан тўғри ёки бўлмаса, биржа фирмалар ва ивестиция банклари ёрдамида сотиб олувчи инвестиция ва тижорат банклари, инвестиция фондлари, компаниялар, институционал инвесторлар одатда қимматли қоғозларнинг дастлабки бозорида бевосита сармоядор сифатида қатнашади.

Қимматли қоғозларнинг иккиламчи бозорида олдин даслабки бозорда жойлаштирилган қимматли қоғозлар муомалада бўлади. Иккиламчи бозорнинг асосий вазифаси қимматли қоғозларнинг сотувчиларини ва харидорларни бир бири билан учраштириш ҳамда капитални самарали фаолият доирасига эркин ва қўйилишини таъминлашдан иборатдир. Иккиламчи бозорнинг муҳим аломати унинг ликвидлигидир (чаққонлиги), яъни, талайгина ҳажмдаги қимматли қоғозларни курснинг кам ўзгариб туриши шароитида ва сотиш учун кам ҳаражат қилган ҳолда қисқа муддат ичида ўзлаштира олиш қудратига эгалигидир. Ҳозирги кунда бизнинг республикамизда қимматли қоғозлар бозори ривожланишининг асосий хусусияти қимматли қоғозлар дастлабки бозорнинг мутлоқ устунлигидир, иккиламчи бозор эса ҳали тўлиғича шаклланганича йўқ. Қимматли қоғозлар биржа ва нобиржа (кўча) бозорларида муомалада бўлади. Биржа бозори фонд биржаси тушунчасини ўз ичига олади. Фонд биржаси бу махсус уюшган бозор бўлиб, унда энг сифатли қимматли қоғозлар муомалада бўлади ва қимматли қоғозлар билан амалларни мазкур биржада қимматли қоғозлар бозорининг профессионал қатнашчилари амалга оширади. Нобиржа бозори эса фонд биржасидан ташқарида юзага келадиган қимматли қоғозлар билан амаллар қилишни ўз ичига олади. Қимматли қоғозларнинг нобиржа бозори қимматли қоғозларнинг айланишига хизмат қилишда муҳим ўрин тутади. У фонд биржалариниг бир вақтнинг ўзида ҳам рақобатчиси ҳам уларни тўлдирувчиси ҳисобланади. Масалан: облигациялар билан савдо қилишда нобиржа бозори биржа механизимини тўлдиради, биржанинг акциялари билан савдо қилишда эса нобиржа бозори рақобатчи ҳисобланади. 7 . Инвестиция институтлари. Жаҳон тажрибаларидан келиб чиққан ҳолда шуни таъкидлаш мумкинки, инвестиция институти - бу юридик шахс бўлиб, қуйидаги вазифаларни амалга оширади: воситачилик фаолиятини, қимматли қоғозлар чиқаришни ташкил қилишни ва уларни учинчи шахс фойдасига жойлаштириш бўйича кафолат беришни, сармоядорларнинг пул маблағларини сафарбар қилиш мақсадида акциялар чиқариш ва уларни турли эмитентларнинг қимматли қоғозларга сарф қилиш, қимматли қоғозларни чиқариш ва уларнинг муомаласи бўйича маслахат хизматларини кўрсатиш ва ҳоказолар. Инвестиция иститутлари сафига молия брокерлари, инвестиция компаниялари, инвестиция маслаҳатчилари, инвестиция фондлари ҳамда хусусийлаштириш инвестиция фондлари киради. Ўзбекистон Республикасининг «Қимматли қоғозлар бозорининг фаолият кўрсатиш механизми тўғрисида»ги Қонунида инвестиция институтларининг қуйидаги турлари фаолият кўрсатиши мумкинлиги кўрсатилган. Улар: -инвестиция воситачиси (молия брокери ва дилери) -инвестиция маслаҳатчиси; -инвестиция компанияси; -инвестиция фонди; -бошқарувчи компанияси; -депозитарий; -ҳисоб-китоб-клиринг палатаси (ташкилоти);

-қимматли қоғозлар эгаларининг реестрини сақловчи; -қимматли қоғозларни номинал сақловчи; -инвестиция институтларининг бошқа турлари мавжуддир. Хусусийлаштириш инвестиция фондлари (ХИФ) инвестиция фондларининг бир тури ҳисобланади. Хусусийлаштириш инвестиция фондлари аҳолининг кенг қатламларини хусусийлаштириш жараёнига жалб этиш мақсадида ташкил этилади ва уларнинг вазифаси аҳолининг пул маблағларини жамлаб, хусусийлаштирилаётган давлат корхоналари акцияларини сотиб олишга сарфлашдан иборат[20]. Фонд биржаси. Фонд биржаси қимматли қоғозлар бозори инфратузилмасининг муҳим қисмларидан бири ҳисобланади. Фонд биржаси - бу ўзаро улгуржи амаллар қилиш мақсадида қимматли қоғозлар бозорининг профессионал қатнашчилари томонидан ташкил этилган андоза (стандарт) молиявий воситалар (акциялар, облигациялар, векселллар, сертификатлар) билан савдо-сотиқ қилиш учун уюштирилган бозордир. Қимматли қоғозларни сақлаш ва уларни ҳисобга олиш учун ихтисослашган ташкилотлар (депозитарийлар). Фонд бойликларни сақлаш вазифасини амалга оширишга замонавий ёндашиш уларни махсус ихтисослашган ташкилотларда, яъни депозитарийларда жамлашдан (марказлаштиришдан) иборат. Сақлашнинг марказлашган тури қимматли қоғозларнинг айланишида хизмат кўрсатиш харажатларини арзонлаштиради, уларни ҳисобга олишни осонлаштиради ва тезлаштиради. Марказлашган депозитарий мавжуд бўлган жойларда қимматли қоғозларнинг олди-сотдиси бўйича битимлар тузиш чоғида сертификатларнинг жисмоний кўчирилишига зарурият бўлмайди. Депозитарийларнинг асосий вазифалари қимматли қоғозлар сертификатларини сақлаш ҳамда қимматли қоғозларга бўлган ҳуқуқларни ҳисобга олиш бўйича хизматлар кўрсатишдан иборат. Қимматли қоғозларни сақлаш ва уларга бўлган ҳуқуқни ҳисобга олиш бўйича депозитарийнинг хизматларидан фойдаланувчи шахс - депонент деб номланади. Депозитарийлик фаолияти бўйича муносабатларни бошқарувчи депозитарий ва депонент ўртасидаги шартнома депозитарий шартномаси деб номланади (депо счёти тўғрисидаги шартнома). Депозитарий шартномаси ёзма равишда тузилиши керак. Шартнома концессуал ҳисобланади. Уни тузиш чоғида депонентдан ҳеч қандай қимматли қоғозларни зудлик билан деполаштириш талаб қилинмайди, балки депонентнинг қимматли қоғозларни сақлашга ҳуқуқларини ҳисобга олиш учун депонинг балансдан ташқари счёти очилади. Депозитарий шартномасини тузиш депонентнинг қимматли қоғозларга бўлган мулкчилик ҳуқуқларининг ва ушбу қимматли қоғозлар туфайли унга берилган ҳуқуқларнинг депозитарий ихтиёрига ўтишни билдирмайди. Агар депонентнинг қимматли қоғозлари депозитарий томонидан ишлатилиши учун ушбу шахс билан бошқа шартнома тузилмаган бўлса, депозитарийнинг бу қимматли қоғозлардан фойдаланишга ҳақи йўқ. Депозитарлик фаолиятини фақат юридик шахслар - банклар, фонд биржалари (биржанинг фонд бўлимлари), инвестиция институтлари (инвестиция маслаҳатчилари ва инвестиция фондларидан ташқари), депозитарийлар амалга ошириши мумкин.

Қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш, чуқурлаштириш ва кенгайтириш борасида Президентимиз ҳар доим эътибор бериб келмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Қимматли қоғозлар бозорини ривожлантиришга оид қўшимча чора- тадбирлар тўғрисида»ги Фармони, «Ўзбекистон Республикаси Давлат мулки қўмитаси ҳузурида қимматли қоғозлар бозори ишлашини мувофиқлаштириш ва назорат қилиш марказини ташкил этиш тўғрисида»ги Фармони, «Қимматли қоғозлар бозорини ривожлантириш ва республиканинг фонд бозорида хорижий инвесторлар иштирокини кенгайтириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармони ва бошқалар фикримиз далилидир. Хулоса қилиб айтганда, қимматли қоғозлар ҳуқуқий асосларининг такомиллаштирилиши ва уларнинг фуқаролик муомаласида иштирокининг кенгайтирилиши бозор муносабатларини ривожлантиришга ёрдам беради.

Адабиётлар: 1. Мулкчиликнинг турли шакллари шароитида тадбиркорлик фаолияти. - Т.: 1994, 45-б. 2. Раҳмонқулов Ҳ. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг биринчи қисмига умумий тавсиф ва шарҳлар. 1-жилд. - Т.: «Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси» нашриёт уйи, 1997, 321-322 бетлар. 3. Раҳмонқулов Ҳ.. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг биринчи қисмига умумий тавсиф ва шарҳлар. 1 жилд. - Т.: «Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси» нашриёт уйи, 1997, 321-322 бетлар. 4. Гражданское право: . Том 1: Учебник / отв. ред. проф. Е.А.Суханов. - М.: БЕК, 1998, стр 412.б. 5. Гражданское право. М,: БЕК. 1994. т.1. 314-б. 6. Адабиётларда муаллифлик шартномасини оддий ёзма ва ҳатто оғзаки тузиш кифоя, деган нуқтаи назарлар ҳам мавжуд. Қаранг: Гражданское право.М.Праспект, 1998. Т-3. 92. 7. Гражданское право. М.: БЕК, 1994й. 248-249-бетлар. 8. Промышленный шпионаж. // Известия, 1991 г. 27 ноябр. Шпионы держат нас по ветру. -Труд, 1999 30 апреля 1991 г., 9. Гражданское право. М.: БЕК, 1994 252-б. 10. Сколько стоит моя голова?. -Труд, 1999-5 март.

Похожие

Tadbirkorlik faoliyatining subyektlari

Mulk ijarasi va prokatga oid tadbirkorlik

Tadbirkorlik faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishi

Mulk huquqi

Xususiy mulk huquqi