Тадбиркорлик фаолияти учун солик ундиришнинг хукукий коидалари - Юриспруденция - Рефераты

Тадбиркорлик фаолияти учун солик ундиришнинг хукукий коидалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

145 KB

Тадбиркорлик фаолияти учун солиқ ундиришнинг ҳуқуқий қоидалари Режа: 1. Тадбиркорлик фаолияти учун солиқ ундиришнинг ҳуқуқий асослари. 2. Солиқ тушунчаси, унинг турлари ва улар тўғрисидаги қонун ҳужжатлари. 3. Солиқ тўловчиларнинг ҳуқуқ ва бурчлари. 4. Солиқ тўлашни текшириш натижалари бўйича тузиладиган акт. 5. Солиқ қонунларини бузганлик учун жавобгарлик. 6. Солиқ органлари қарорлари устидан шикоят қилиш тартиби.

1. Тадбиркорлик фаолияти учун солиқ ундиришнинг ҳуқуқий асослари. Тадбиркорлик фаолиятида солиқ ва солиққа тортиш энг муҳим масалалардан ҳисобланади. Таъкидлаш керакки, бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида давлатнинг иқтисодий воситалардан, хусусан, солиқлардан давлат ва тадбиркорлик субъектлари манфаатини кўзлаб самарали фойдаланишини тақозо этади. Солиқлар қадимий молиявий воситалардан бўлиб, давлат билан бирга вужудга келган ва давлат идоралари фаолиятини таъминлаш, давлат олдида турган вазифаларни бажариш учун зарур бўлган молиявий ресурслар манбаи бўлиб хизмат қилиб келган. Солиқлардан иқтисодиётда бозор муносабатларини қарор топтиришда энг муқим молиявий восита сифатида кенг фойдаланилади. Бинобарин, тадбиркорликнинг устувор йўналишларини рағбатлантириш, муҳим ижтимоий муаммоларни ечиш учун маблағлар зарур. Шунинг учун солиқлар, роли ва аҳамияти тобора ошмоқда. Давлат солиқлар орқали тадбиркорлик фаолиятини рағбатлантиради, ишлаб чиқаришнинг самарадорлигини оширишга ёрдам беради, маҳсулотлар, ишлар хизматларнинг ҳажми кўпайишига шароит яратади. Бозор иқтисодиёти шароитида аҳолининг турмуш даражасини яхшилаш, истеъмол бозорини барқарорлаштириш, Ўзбекистоннинг иқтисодий жиҳатдан жаҳон ҳамжамиятига қўшилиши юзасидан муҳим қадамлар қўйилди. Бу борада давлатнинг солиқ сиёсати, солиқларнинг роли катта аҳамиятга эга бўлди. Иқтисодий муносабатлар даврида солиқлар, йиғимлар ва божхона тўловларини ўз вақтида ҳамда тўла амалга ошириш республика бюджетини вужудга келтиришда муҳим рол ўйнайди. Жаҳон ҳамжамияти бизнинг мамлакатимизда олиб борилаетган иқтисодий ислоҳотларни эътибор билан кузатмоқда. Ушбу ислоҳотларнинг олиб борилиши солиқ сиёсатини олиб борилишига, давлат солиқ хизмати органларини ташкиллантирилиши ва фаолият кўрсатишига ҳам чамбарчас боғлиқдир. Ўзбекистон Республикаси Президенти таъкидлаганидек, «Республикада шаклланаётган солиқ тизими ўзига жуда катта эътибор жалб қилмоқда. Барчамизга аёнки, солиқлар давлат ва маҳалий бюджетларни тўлдиришда асосий манба ҳисобланади. Солиқлар хўжалик фаолиятининг барча йўналишларини ўзига жалб қилиш билан бирга, улар ҳар бир соҳага ва корхонага алоҳида муносабатни таъминлаши керак. Мен ўйлайманки, солиқларнинг оширилиши на давлатга, на жамиятга фойда келтирмаслигини биз тўлиқ англаб олишимиз лозим. Солиқлар даромаднинг бир қисмини

қамраб олишидан ташқари, улар ҳар томонлама халқ хўжалиги ва аҳолига керакли бўлган маҳсулот ва товарларни кўпроқ ва яхшироқ ишлаб чиқараман, деган ташкилотлар ва фуқароларни рағбатлантириши лозим». Кези келганда шуни таъкидлаш лозимки, бу соҳадаги ислоҳотларнинг асосий мақсади, солиқларни ихчамлаштириш, уларни осонлаштириш ва рағбатлантириш кучини оширишдан иборат. Биринчи тамойил – корхоналардан солиқлар юкини камайтириб бориш, уларга ишлаб чиқаришни ривожлантириш, инвестицияларга эга бўлиш, янги технологиялар ўрнатиш, корхоналарни техник жиҳатдан қайта жиҳозлаш, кадрлар малакасини ошириш имкониятларига эга бўлишлари учун реал шарт-шароит яратиш. Иккинчи тамойил – солиқларни корхоналар ва ташкилотларнинг даромадларидан эмас, балки уларнинг фойдаларидан олишга тўла ўтиш. Ислоҳотларнинг биринчи босқичида (1996 йилгача) бундай солиқ жорий этиш учун ҳуқуқий ва ижтимоий шароитлар етишмас эди, улар ҳозир тайёрланган. Шунингдек, ҳозир фойдани солиқлардан яшириб қолиш каби иллатга қарши алоҳида маъмурий чоралар ишлаб чиқилганлиги ҳам бундай тамойилни қўллашга шароит туғдирмоқда. Учинчи тамойил – давлат ва маҳаллий солиқлар ўртасида оптимал (мақсадга мувофиқ) мутаносиблик ўрнатиш, маҳаллий солиқлар аҳамиятини ошириш, давлат бюджетидан маҳаллий солиқлар томон бурилиш қилиш. Гап шундаки, Президентимизнинг кўрсатишича, ислоҳотлар давомида микроиқтисодиётни ривожлантиришга, корхоналар, ҳудудий тармоқлар иқтисодиётини кўтаришга устуворлик бахш этиш кўзда тутилмоқда. Бундай шароитда маҳаллий солиқлар аҳамиятининг ортиши ўз- ўзидан маълум. Тўртинчи тамойил – корхоналарни иқтисодий кучайтириш орқали уларнинг даромадларидан ҳудудий, иқтисодий ва ижтимоий муаммоларни ечишда ҳиссасини ошириб бориш. Бундай тамойил корхоналар, тадбиркорлар, ишбилармонлар, барча соҳибкорларнинг ўз қишлоғи, шаҳари, тумани, вилояти, соҳасини ривожлантиришлари учун кенг имкониятлар очади. Солиқларнинг вужудга келиш тарихи инсоният тарихининг таркибий қисми бўлиб, минг йиллар аввал пайдо бўлган. Қадимги Бобил давлатида амал қилган Хамурапи қонунлари ёки Қадимги Ҳиндистоннинг Ману қонунларими, Хитой, Юнонистон ёки Турон, Рим империяси қонунларими, барибир уларнинг барчасида бож-хирож, солиқлар тўплаш, давлат хазинаси ҳисоб-китоби каби масалалар ўз аксини топган. Уларда жамият ҳаётида мустаҳкам ўрин топган пул ҳисоб-китоби билан боғлиқ

молиявий моносабатларга катта аҳамият берилган. Чунки молия соҳасида, солиқ-бож соҳасида тўғри сиёсат юритилиши жамият тараққиётининг муҳим шарти бўлган. Ўзбекистон ҳудудида солиқ муносабатларини вужудга келиши тарихига назар ташласак, солиқларнинг у ёки бу шаклларининг тушунчаси милоддан олдинги биринчи мингйилликка олиб боради. Ўша вақтда Урта Осиё худудида жойлашган қадимги Бахтрия, Сугдиёна давлатларида ҳам солиқлар мавжуд бўлган. Кейинчалик ҳам Ахмонийлар ҳукмронлигида, Ўрта Осиёни Александр Македонский, кейин араблар томонидан босиб олинганда, Сомонийлар, Қорахонийлар шажаралари ҳукмронлигида, Мовароуннаҳрнинг мўғуллар томонидан ишғол қилинганида ҳам давлатни моддий таъминлаш учун маблағлар керак бўлган, улар аҳолидан натура шаклидаги солиқлар ва йиғимлар шаклида ундирилган. Амур Темур Ўрта Осиёни мўғуллар ҳукмронлигидан озод қилиб, ўзининг молия ва солиқ тизимини яратди. Республикамизнинг тарихчилари фикрича, Адам Смит кўрсатиб ўтган тўрт тамойилни Амир Темур тўрт аср аввал эътироф этган. Жумладан, амалда ҳосил йиғиб олинганидан сўнг солиқ солиниши зарурлиги, бунда суғориладиган ерлардан хазинага ҳосилнинг учдан бир қисми, суғорилмайдиган майдонлардан эса тўртдан бир қисми ундириш кераклигини таъкидлайди. Шунингдек, даромадларни ҳаддан ортиқ солиқлар билан қамраб олмаслик тўғрисида билдирилган фикрларнинг бугунги кундаги аҳамияти беқиёсдир. Солиқ сиёсатининг тамойиллари унинг Тузукларида баён этилган. Хусусан, унда: «Амр этдимки, раиятдан мол- хирож йиғишда оғир аҳволга солишдан ёки мамлакатни қашшоқликка тушириб қўйишдан сақланиш керак. Негаки, раиятни хонавайрон қилиш давлат хазинасининг камбағаллашишига олиб келади», дея солиқларнинг давлат ва жамият ҳаётида муҳим аҳамиятга эгалигини таъкидлаб ўтган. Бозор иқтисодиёти шароитида, самарали солиқ сиёсати юритиш ҳар бир давлат учун муҳим аҳамият касб этди. Ўзбекистоннинг ягона солиқ тизимининг ҳуқуқий асослари яратилган. Солиқлар бозор иқтисодиёти тизимида алоҳида ўрин тутади. Зеро, улар иқтисодиётни меъёрлаштириш, бошқариш ва рағбатлантирувчи восита вазифасини ўтайди. Солиқлар давлат ва маҳаллий бюджетлар даромадининг асосий молиявий манбаи, давлат бошқариш, унинг мудофаасини, хавфсизлигтини таъминлашнинг, ҳалқни ижтимоий ҳимоя қилишнинг (нафақалар, бепул таълим бериш, малакасини ошириш, касбга йўналтириш, соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбиялаш, спорт ишларини молиялаш, ахолининг турли тоифаларига ҳар хил даражада имтиёзлар бериш ва ҳ.к.) пул манбаидир. Бошқача айтганда, солиқлар бозор муносабатларининг асосий бўғини ёки етакчи унсуридир. Давлат ўзининг иқтисодий сиёсатини асосан

солиқлар ёрдамида олиб боради ва солиқлар тўғрисидаги қонунлар оркали юргизади. Солиқлар тадбиркорлик фаолиятида муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистонда мустақиллик йилларида солиқлар иккиламчи иқтисодий институтдан давлатнинг корхона, ташкилот, муассаса ва фуқароларнинг хўжалик фаолитяига тасир қилишнинг иқтисодий воситасига айланди. Солиқ тартибига риоя қилиш, солиқ савотлиги, давлат ва фуқаро ўрталаридаги муносабатларнинг солиқ маданияти, бу муносабатларнинг гармонизациялаши янги менталитетни ташкиллантирилишида муҳим аҳамиятга эга бўлиб, давлат хазинасини сўзсиз тўлдирилиши кафолатидир. 2. Солиқ тушунчаси, унинг турлари ва улар тўғрисидаги қонун ҳужжатлари. Солиқлар ўзининг иқтисодий моҳияти жиҳатидан бир қатор вазифаларни бажаради. Бозор иқтисодиёти шароитларида улар, давлат томонидан жамоада рўй бераётган ижтимоий ва иқтисодий жараёнларни тартибга солувчи воситалардан биридир. Солиқлар бу - мажбурий якка тартибда бепул (текинга) бюджетга ва давлатнинг нобюджет фондларига солиқ тўловчилардан қонунда белгиланган тартибда ва миқдорда ундириладиган тўловлар ҳисобланади. Ёки, солиқ бу - қонунчиликда белгиланган ва солиқ тўловчи томонидан аниқ миқдорда ва аниқ муддатда амалга ошириладиган мажбурий бепул (текинга) тўлов. Ёки солиқлар бу - давлат ҳокимияти идоралари томонидан белгиланган миқдор ва муддатларда бюджет тизимларига ўтказиш лозимлиги белгиланган мажбурий ва юридик шаклига кўра якка тартибдаги, лекин юридик ҳамда жисмоний шахслар томонидан амалга ошириладиган тўловлардир. Демак, солиқлар миқдори ва тўлаш муддати қонун билан белгиланган мажбурий тусга эга пул муносабатини билдиради ва бу муносабатлар солиқ тўловчилар билан давлат ўртасида вужудга келади. Яъни, давлат солиқларни нафақат ундиради, у уларни белгилайди ҳам. Шундай қилиб, солиқлар, қонун тартибида белгиланган ставка бўйича хўжалик юритувчи субъектлар ва фуқаролардан давлат томонидан ундириладиган мажбурий йиғимлар, деса бўлади. Солиқларнинг ўзига хос белгилари мавжуд бўлиб, улар мажбурийлик, хазинага тушиш, қатъийлик ва доимийлик, аниқ солиқ тўловчи учун эквивалентсизлик белгисидир. Бу ерда айтиб ўтиш керакки, солиқ тушунчаси ва бошқа мажбурий тўловлар тушунчасини ажратиш лозим. Ҳар иккаласи ҳам мажбурий ва якка тартибда бепул амалга ошириладиган тўлов бўлса-да, улар бири давлат бюджетига тушади, иккинчиси шу тўловларни олаётган фондларнинг ёки

бошқа уюшмаларнинг Низомлари билан белгиланган мақсадларга ишлатилади. Яъни, солиқ ва бошқа мажбурий тўловлар (йиғим, бож) бир хил маънони англатади. Биринчи бўлиб солиқ тизимининг тамойилларини XVIII асрнинг охирида Адам Смит ишлаб чиққан, улар қуйидагича: 1. Солиқлар ҳаддан ташқари оғир бўлишлари керак эмас. Яъни, солиққа тортишнинг тенглиги – солиқ тўловчилар солиқларни ўз имкониятларига, яъни уларнинг давалт паноҳида оладиган даромадларига боғлиқ ҳолда тўлаши лозим. Бошқача қилиб айтганда, кўп даромаддан кўп солиқ, кам даромаддан кам солиқ тўлайди; 2. Улар солиқ тўловчилар учун тушунарли бўлиши керак. Яъни, солиқка тортишнинг мақбуллиги – тўловнинг муддатлари, тури ва суммалари ҳар бир солиқ тўловчиларга тушунарли бўлиши лозим; 3. Ҳар бир солиқ тўловчи қандай суммани, қандай муддатда ва нега тўлаши лозимлигини билиши керак; 4. Солиқлар адолатли бўлиши керак ва ўхшаш ҳолатларда ҳар хил солиқ тўловчилар бир хилроқ солиқ тўлашлари лозим; 5. Давлат катта маблағ ишлатмасдан, солиқларни йиғишни билиши керак – солиқка тортишнинг арзонлиги, яъни солиқларни ундиришга доир харажатларнинг энг кам миқдорда бўлиши кераклигини англатади. Ҳозирги кунда ҳам ушбу тамойиллар бевосита Солиқ кодексида кўрсатилмаган бўлмаса ҳам, улар солиқ қонунчилигининг устувор йўналишларига мос келади, десак муболаға бўлмайди. Солиқларни турли хил белгиларига кўра туркумлаш мумкин. Қонун ҳужжатлари солиқларни умумдавлат солиқлари ва маҳаллий солиқлар ва йиғимларга бўлади. Солиқ тўловчиларига (субъектларига) кўра: юридик шахслардан ва жисмоний шахслардан олинадиган солиқларга. Фойдаланиш мақсадига кўра: умумий ёки мақсадли солиқлар (ер солиғи, экология ва ҳ.к.). Юклатилиш шаклига кўра: тўғри ва эгри солиқлар (акциз, қўшимча қиймат). Ўзбекистон Ресепубликасининг Солиқ кодексида умумдавлат солиқлари қаторига: 1. Юридик шахслардан олинадиган даромад (фойда) солиғи;

2. Жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи; 3. Қўшилган қиймат солиғи; 4. Акциз солиғи; 5. Ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун солиқ; 6. Экология солиғи; 7. Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ киритилган. Умумдавлат солиқлари ҳар йили қонуний тартибда белгиланадиган нормативлар бўйича тегишли бюджетлар ўртасида тақсимланади. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар қаторига: 1. Мол-мулк солиғи; 2. Ер солиғи; 3. Реклама солиғи; 4. Автотранспорт воситаларини олиб сотганлик учун солиқ; 5. Савдо-сотиқ қилиш ҳуқуқи учун йиғим, шу жумладан, айрим турлардаги товарларни сотиш ҳуқуқини берувчи лицензия йиғимлари; 6. Юридик шахсларни, шунингдек тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахсларни рўйхатга олганлик учун йиғим; 7. Автотранспорт тўхташ жойидан фойдаланганлик учун йиғим; 8. Ободончилик ишлари учун йиғим киради. Ушбу назарда тутилган маҳаллий солиқлар ва йиғимларнинг 1 ва 2- бандлари Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари билан жорий этилади ва республиканинг бутун ҳудудида ундирилади. Бу солиқлар ва йиғимлар ставкаларининг миқдорлари (ставкаси ушбу Кодекс билан белгиланадиган юридик шахсларнинг мол-мулкига солинадиган солиқ бундан мустасно) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. 3-8-бандларида назарда тутилган маҳаллий солиқлар ва йиғимлар Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар давлат ҳокимияти органлари томонидан жорий этилади. Бу маҳаллий солиқлар ва

йиғимлар ставкаларининг энг юқори миқдорлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Янги маҳаллий солиқлар ва йиғимларни жорий этиш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қарори билан мувофиқлаштирилиши лозим. Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар маҳаллий бюджетга ўтказилади. Бундан ташқари, бир қатор мажбурий тўловлар ҳам республика бюджетига тушиши белгиланган. Улар: давлат божи, божхона йиғимлари, табиий ресурслардан фойдаланганлик учун тўловлар ва ҳ.к. Ўзбекистоннинг солиқ тизими ўзида солиқларнинг қатор турларини жамлаган. Масалан, юридик шахслар томонидан тўланадиган асосий солиқлар: қўшилган қиймат солиғи, акцизлар, даромад учун солиқ, корхонанинг мол-мулки солиғи ва бошқалар. Жисмоний шахслар эса қуйидаги асосий солиқларни тўлайдилар: даромад солиғи, мерослик ёки ҳадя тартибида олинган мол-мулк солиғи, жисмоний шахсларнинг мол-мулки солиғи ва бошқалар. Солиқ миқдори, ставкаси ва солиқ имтиёзлари ҳақидаги қонун ҳужжатларидаги қоидалар муҳим аҳамиятга эга. Солиқ миқдорини аниқлаш учун қонунда солиқ предметининг ўлчов бирлигини, яъни солиқ предметининг мезонлари, параметрлари белгиланади. Солиқка тортиш бирлигининг солиқ миқдори солиқ ставкаси деб аталади. Шу билан бирга ставкалар қатъий ва фоизли (квоталар) бўлади. Ставкалар одатда бевосита солиқ ҳақидаги қонунларда кўрсатилади. Солиқ тўловчининг солиқ мажбурияти миқдорини қисқартириш мақсадида солиқ имтиёзлари белгиланади. Улар ўз навбатида учта гуруҳга бўлинади: Солиқ солишнинг айрим предметларини солиқка тортишдан чиқариш (озод қилиш); Солиқ базасини қисқартириш; Солиқ кредитлари – солиқ ставкаси ёки оклад суммасини камайтиришга қаратилган имтиёзлар. Солиқлар тўғрисидаги қонун ҳужжатларига келсак, Ўзбекистоннинг мустақил солиқ тизимини яратиш ҳаракати асосан 1992 йил 15 февралдаги «Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлар солиқлари тўғрисида»ги Қонун ва 1993 йил май ойида Олий Кенгаш томонидан «Маҳаллий солиқлар тўғрисида»ги Қонуннинг қабул қилинишидан бошланди. Бу Қонунлар бўйича чиқарилган солиқлар йилма-йил такомиллаштирилиб борилди. Ниҳоят, 1997 йил 24 апрелда Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодекси

қабул қилинди. Бу Кодекс солиқ ва йиғимлар ҳақидаги қоидаларни ягона ҳуқуқий ҳужжат сифатида ўз ичига қамраб олди. Солиқ ҳуқуқининг асосий манбаи бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳисобланади. Конституцияда солиқлар ҳақидаги асосий қоидалар мустаҳкамланган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 51-моддасига мувофиқ, фуқаролар қонун билан белгиланган солиқлар ва маҳаллий йиғимларни тўлашга мажбурдирлар. Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 2-моддасига мувофиқ солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатлари ушбу Кодексдан, солиқлар ҳамда йиғимлар соҳасидаги муносабатларни тартибга соладиган бошқа қонунлар ва қонун ҳужжатларидан иборатдир. Солиқлар ва йиғимлар соҳасидаги муносабатларни тартибга соладиган бошқа қонунлар ва қонун ҳужжатлари турли хил қонунлар, йўриқномалар, низомлардан иборатдир. Масалан, 1999 йил 7 январдаги Ўзбекистон Республикасида тамаки маҳсулотлари ва алкоголли ичимликларга акциз маркаларини қўллаш тартиби тўғрисида Йўриқнома, 1999 йил 9 январдаги Газета ва журналлар таҳририятлари, нашриётлар, матбаа корхоналари асосий фаолиятини солиққа тортишнинг баъзи масалалари ҳақида, 1999 йил 15 январдаги Эркин алмаштириладиган валютани харид қилиш учун йиғим тўлаш тартиби, 1997 йил 29 августдаги «Давлат солиқ хизмати тўғрисида»ги Қонун, 1998 йил 13 июлдаги Ўзбекистон Республикасида чет эллик юридик шахсларнинг даромадларини солиққа тортиш тартиби ҳақидаги Йўриқнома ва бошқалар. Бундан ташқари, бир қатор қонунлар солиққа тортишдаги имтиёзлар ҳақидаги қоидаларни ўзида ифода этган. Масалан, Ўзбекистон Республикасининг «Чет эл инвестициялари ва чет эл инвесторларининг ҳуқуқлари кафолатлари тўғрисида»ги Қонунида чет эл инвесторлари учун солиқ бўйича имтиёзлар назарда тутилган. Солиқ ҳақидаги қонунлар, солиқ кодекси қуйидаги асосий усулларни кўзда тутади: солиқ тўловчилар доирасини белгилайди; солиқ солиш объектларини аниқлайди; солиқ солиш бирлигини белгилаб беради; солиқ солиш объекти ёки бирлигидан олинадиган солиқ ставкасини ўрнатади; солиқни тўлаш муддатларини белгилайди; имтиёз асослари, ҳажми, доирасини аниқлайди; жавобгарлик чораларини кўзда тутади. Умуман, солиқ ва бошқа мажбурий тўловларни белгилаш, ундиришда вужудга келадиган ижтимоий муносабатлар молия ҳуқуқи нормалари билан

тартибга солинади. Аммо кўрсатилган нормалар ўзига хос белгиларига эга бўлгани учун, уларни мустақил гуруҳга жамлаш мумкин. Солиқ муносабатларини тартибга солувчи молия нормаларининг жамламасини молия ҳуқуқининг «солиқ ҳуқуқи» тармоғи деб аталади. Юқорида айтганимиздек, солиқ ҳуқуқининг нормалари бир қатор норматив ҳужжатларда мустаҳкамланган. 3. Солиқ тўловчиларнинг ҳуқуқ ва бурчлари. Солиқ соҳасидаги ҳуқуқий муносабатлар юридик ва жисмоний шахслар, бошқа тоифадаги солиқ тўловчилардан солиқ олиш юзасидан вужудга келувчи солиқ ҳуқуқи меъёрлари билан тартибга солинадиган ижтимоий-молиявий муносабатлардан иборатдир. Солиқ ҳуқуқий муносабатларининг асосий мазмуни солиқ тўловчи томонидан қонунда белгиланган солиқлар ва солиқдан ташқари тўловларни белгиланган муддатларда тўлиқ тўлаб боришдан, солиқ идоралари эса уларнинг тўланишини таъминлашдан иборатдир. Солиқ муносабатларида солиқ тўловчи, давлат солиқ инспекцияси, кредит ташкилотлари қатнашадилар. Ўзбекистон Республикасининг солиқ қонунларида солиқ муносабати иштирокчиларининг ҳуқуқлари, мажбуриятлари ва жавобгарликлари белгилаб қўйилган. Солиқ ҳуқуқий муносабати – молия ҳуқуқий муносабатининг тури, яъни, солиқ ҳуқуқи нормалри билан тартибга солинадиган ижтимоий молия муносабат, ва унинг субъектлари солиқка тортишда вужудга келадиган ҳуқуқ ва бурчларига эга бўладилар. Солиқ ҳуқуқий муносабатларида турли хил субъектлар иштирок этади: солиқ тўловчилар (юридик ва жисмоний шахслар), Давлат солиқ хизмати органлари, кредитлаш ташкилотлари шулар жумласига киради. Айрим бир ҳолатларда солиқ муносабатларида бошқа субъектлар ҳам иштирок этади, масалан, иш берувчи (юридик шахс ва юридик шахс ва юридик шахс ташкил қилмай тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган жисмоний шахслар) ўзининг хизматчиларининг иш ҳақидан олинадиган солиқни тўлашида. Солиқ муносабатларида банклар муҳим рол ўйнайдилар, чунки улар орқали барча молиявий оқимлар, шу билан бирга солиқларни ўтказиш ҳам олиб борилади. Бундай алоҳида ўрин оқибатида банкларга солиқ назорати, самарали солиқ мажбурийлиги ва бюджетларга солиқларни ўз вақтида тушириш бўйича қўшимча вазифалар юклатилади. Банклар солиқ тўловчиларнинг солиқларни тегишли бюджет ёки фондларга утказиб бериш ҳақидаги топширикларини, ҳамда солиқ органининг солиқ тўловчининг пул маблағлари ҳисобига солиқ ундириш ҳақидаги қарорларини биринчи навбатда бажаришга мажбурдирлар. Солиқ ҳуқуқида солиқ ҳуқуқий муносабатларнинг субъектлари учун ҳуқуқ ва бурчлар назарда тутилган. Солиқ кодексига мувофиқ солиқ тўловчилар учун қуйидаги мажбуриятлар мустаҳкамланган:

1) белгиланган тартибда ва мулддатларда солиқ органларида рўйхатдан ўтиш, юридик манзили ўзгарган тақдирда эса, бу ҳақда солиқ органига ўн кунлик муддат ичида хабар бериш; 2) солиқлар ва йиғимларнинг тегишли суммасини ўз вақтида ва тўлиқ ҳажмда тўлаш; 3) бухгалтерия ҳисобини ва ҳисоб ҳужжатларини қонун ҳужжатларига мувофиқ юритиш; 4) молиявий ҳисоботни, солиқлар бўйича ҳисоб-китобларни ёки даромадлар тўғрисидаги декларацияларни қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда солиқ органларига тақдим этиш; 5) солиқлар ва йиғимларни ҳисоблаб чиқариш, тўлаш билан боғлиқ ҳужжатлар ва маълумотларни, шунингдек солиқлар ва йиғимлар юзасидан имтиёзлар ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжатларни солиқ органларига тақдим этиш; 6) солиқлар ва йиғимларни ҳисоблаб чиқариш, тўлаш масалаларини текшириш учун солиқ органларининг мансабдор шахсларини даромад олиш ёки солиқ солиш объектларининг сақланиши билан боғлиқ бинолар ва жойларга киришига рухсат бериш; 7) солиқ органларининг солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузиш ҳолларини бартараф этиш тўғрисидаги талабларини бажариш. Солиқ тўловчилар ушбу Кодексда ва бошқа қонун ҳужжатларида ўз зиммаларига юклатилган бошқа мажбуриятларни ҳам бажарадилар. Солиқ тўловчининг мажбуриятлари солиққа тортиш объекти ва қонун ҳужжатларида мустаҳкамланган асослар мавжудлигидагина вужудга келади. Қонун солиқ тўловчи ҳуқуқий муносабатларни бекор бўлиши фактларни ҳам назарда тутади. Юридик шахс томонидан солиқни тўлаш имконияти бўлмаганлиги, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи ушбу юридик шахсни ўрнатилган тартибда банкрот деб эътироф этишга асос бўлади. Юридик шахсни суд тартибида ёки эгасининг қарори бўйича тугатилганида, солиқ бўйича боқимандаларни тўлаш тугатиш комиссияси зиммасига юклатилади. Солиқ тўловчилар нафақат мажбуриятлар, балки ҳуқуқларга ҳам эгадирлар: 1) солиқ органларидан солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатлари масалалари бўйича ахборот ва маслаҳатлар олиш; 2) солиқ кодексида ва бошқа қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган тартибда ва асосларда солиқ имтиёзларидан фойдаланиш; 3) бюджетга ортиқча миқдорда тушган солиқлар ва йиғимлар суммасини қайтариш тўғрисида ёзма ариза билан мурожаат қилиш;

4) солиқлар ва йиғимлар бўйича бюджет олдидаги ўз мажбуриятларини бажариш юзасидан солиқ органларидаги мавжуд маълумотлар билан танишиш; 5) солиқ органлари ўтказган текширув материаллари билан танишиш ва текширув далолатномаларини олиш, текширувларнинг натижаларидан норози бўлган тақдирда солиқ органига ўзининг ёзма эътирозларини ўн кунлик муддат ичида тақдим этиш; 6) солиқ органларининг қарорлари ва улар мансабдор шахсларининг хатти-ҳаракатлари устидан юқори солиқ органларига ёки судга шикоят қилиш; 7) солиқ солиш объектини ҳисобга олишда, солиқлар ва йиғимларни ҳисоблаб чиқариш ва тўлашда ўзлари йўл қўйган хатоларни мустақил равишда тузатиш. Солиқ тўловчилар ушбу кодексда ва бошқа қонун ҳужжатларида назарда тутилган ўзга ҳуқуқларга ҳам эгадир. Солиқ мажбурияти деганда солиқ тўловчининг солиқ тўлаш мажбурияти тушунилади. Ушбу мажбурият солиқ тўлашни назарда тутувчи солиқ қонунчилигида мустаҳкамланган ҳолатлар вужудга келган заҳотидан солиқ тўловчи зиммасига юклатилади. Солиқ мажбуриятлари носолиқ мажбуриятларига нисбатан биринчи навбатда туради. Тўлашга тегишли бўлган солиқ (йиғим) суммасини солиқ тўловчи солиқ базаси, солиқ ставкаси ва солиқ имтиёзларидан келиб чиққан ҳолда мустақил ҳисоблайди (агарда солиқ қонунчилигида бошқа тартиб ўрнатилмаган бўлса). Солиқ тўловчининнг асосий вазифаларидан бири бу керакли солиқ суммаларини ўрнатилган муддатда тўлаш йўли билан солиқ мажбуриятини бажариш бўлиб ҳисобланади. Солиқ тўловчи солиқ мажбуриятини бажариш учун унга тегишли барча мулк билан жавоб беради, агар Солиқ кодексида бошқа тартиб кўзда тутилмаган бўлса. Солиқ мажбуриятини бажариш қуйидаги чоралар билан таъминланади: мулк гарови, ҳисобланган пеняларни тўлаш, шунингдек солиқ ундириш, солиқ тўловчининг ёки бошқа мажбур бўлган шахснинг мулки эвазига ҳам. Солиқ мажбуриятини бажармаслик ёки лозим даражада бажармаслик солиқ органи томонидан солиқ тўловчига (ёки бошқа мажбур шахсга) солиқ тўлаш учун талабнома қўйилишига асос бўлади. Мазкур талабнома 10 кун муддат ичида бажарилиши лозим. Талабномани бажарилиши ҳисобланган пеняларни тўлаш ёки (ва) солиқни солиқ тўловчи ёки бошқа мажбур шахснинг пул маблағлари ёки бошқа мулки ҳисобидан ундириш йўли билан таъминланади. Ўрнатилган муддатда солиқ мажбуриятларини бажармасликда вужудга келадиган солиқ ҳуқуқбузарлик аломатлари солиқ жинояти ёки ҳуқуқбузарлиги ҳақида иш қўзғатиш учун асос бўлади.

Солиқ тўлаш ҳақидаги талабномани солиқ ундириш, пеня ҳисоблаш йўллари билан бажарилишини таъминлаш имкони бўлмаганида, солиқ органи хўжалик судига солиқ тўловчини банкрот деб эътироф этиш ҳақида ариза билан мурожаат қилишга ҳақли. Солиқ органлари ҳуқуқ ва мажбуриятлари эса Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 29 авугстдаги «Давлат солиқ хизмати тўғрисида»ги Қонунида белгиланган. 4. Солиқ тўлашни текшириш натижалари бўйича тузиладиган акт. Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги «Давлат солиқ хизмати тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ давлат солиқ хизмати органлари солиқлар, йиғимлар ва бошқа тўловларнинг тўлиқ ва ўз вақтида бюджетга тушишини таъминлаш мақсадларида тузилади. Солиқ назорати солиққа тортиладиган субъектлар ва объектларни ҳисобга олишнинг, шунингдек солиқ тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилишини назорат қилишнинг ягона тизимидан иборат. Солиқ назорати давлат солиқ хизмати органлари томонидан солиққа тортилиши лозим бўлган субъектлар ва объектларни ҳисобга олиш, солиқларга доир текширувлар ўтказиш, солиқ тўловчилар, бошқа шахсларни сўраб-суриштириш воситасида ҳамда қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа шаклларда амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитаси таркибида ҳудудий тузилмаларга эга бўлган махсус назорат-тафтиш бўлинмаси тузилиб, Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 5 майдаги 180-сонли қарорининг 4- иловасига мувофиқ Бош назорат-тафтиш бошқармасининг қуйидаги асосий вазифалари белгиланган: хўжалик юритувчи субъектларнинг молия-хўжалик фаолиятини солиққа оид қонун ҳужжатларига риоя қилиниши юзасидан ҳужжатлар асосида текшириш (тафтиш)ларни ҳамда Ҳукумат қарорлари билан назорат солиқ органларига юкланган масалалар бўйича назорат тартибидаги текширишларни белгиланган тартибда ташкил этиш ва ўтказиш; хўжалик юритувчи субъектлардан ундириладиган солиқлар ва йиғимларни ҳисоблаб чиқаришда, ундиришда қонунийликка риоя қилиниши, тўловларнинг тўғри ҳисоблаб чиқарилиши ва бюджетга ўз вақтида тўланиши устидан назоратни амалга ошириш; солиққа доир ҳуқуқ бузишларни аниқлаш, уларнинг олдини олиш, уларга барҳам бериш; солиқ мажбуриятларини бажаришда хўжалик юритувчи субъектларга ёрдам кўрсатиш;

Давлат солиқ қўмитасининг бошқа бўлинмалари билан биргаликда хўжалик юритувчи субъектларни комплекс теширишларнинг истиқболли режаларини тайёрлаш, текширишлар ўтказиладиган объектларни аниқлаш ва уларни амалга ошириш; ҳужжатлар асосида ва назорат тартибидаги текширишларни ўтказиш жараёни ҳамда тартиби устидан назорат ўрнатиш, шунингдек, уларни ўтказишда (барча даражадаги солиқ органларига) амалий ва услубий ёрдам кўрсатиш; Давлат солиқ хизмати органлари томонидан текшириш материаллари бўйича қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда қарорлар қабул қилиниши ва молиявий санкциялар қўлланилиши устидан назорат ўрнатиш; хўжалик юритувчи субъектлар томонидан ҳужжатлар асосида ва назорат тартибидаги текширишлар якунлари бўйича бюджет олдидаги мажбуриятларнинг бажарилиши (қўшимча ҳисобланган суммалар, молиявий санкциялар, маъмурий жарималар ва шу кабиларнинг ундирилиши) устидан назорат ўрнатиш; ҳужжатлар асосида ва назорат тартибидаги текширишлар натижасида аниқланган солиқ қонунчилиги бузилишлари ва бошқа фактлар тўғрисидаги ахборотларни умумлаштириш ва тахлил қилиш; фуқароларнинг солиқ қонунчилиги бузилишлари фактлари тўғрисидаги хатлари, шикоятлари ва аризаларини кўриб чиқиш. Шунингдек, ушбу бошқарма ўзига юкланган вазифаларга мувофиқ қуйидаги функцияларни бажаради: солиқ қонунчилигига риоя қилиниши, солиқларнинг тўғри ҳисоблаб чиқилиши, тўлиқлиги ва ўз вақтида тўланиши устидан назоратни Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси ва солиқ қонунчилиги соҳасидаги бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар талабларига риоя қилган ҳолда амалга оширади; Бош бошқарманинг худудий назорат-тафтиш бўлинмаларининг, солиқ бошқармалари ва солиқ инспекцияларининг ҳужжатлари асосида ҳамда назорат тартибидаги текширишларни ташкил этиш ва ўтказишга доир фаолиятини мувофиқлаштиради ва назорат қилади, ишларни улар билан ҳамкорликда олиб боради; белгиланган тартибда, Давлат солиқ қўмитаси иш режасига мувофиқ, Давлат солиқ қўмитасининг бошқа бўлинмалари билан биргаликда вазирликлар, идоралар, концернлар, корпорациялар, компаниялар, уюшмалар, банклар бўлинмаларининг, шунингдек, мулкчилик шакли ва фаолият туридан қатъи назар, бошқа хўжалик юритувчи субъектларнинг молия-хўжалик фаолиятини ҳужжатлар асосида комплекс ва назорат тартибидаги текширишларни ташкил этади ҳамда ўтказади, уларнинг натижалари бўйича тегишли ахборотлар ва маълумотномалар тайёрлайди; мулкчилик шакли ва фаолият туридан қатъий назар, солиқ қонунчилигини қўпол равишда бузаётган ва солиқ органларида ҳисобда туришдан ва солиқларни тўлашдан бўйин товлаётган хўжалик юритувчи

субъектларнинг молия-хўжалик фаолиятини белгиланган тартибда ҳужжатлар асосида текширади; ҳужжатлар асосида текширишлар давомида содир этилган операцияларнинг қонунийлигини ва тўғрилигини, ҳужжатларни аслилигини, улардаги ҳисоб-китобларнинг арифметик жиҳатдан тўғрилигини, ҳужжатларнинг ҳисобот ва бухгалтерия ҳужжатларининг белгиланган шаклларига мослигини аниқлаш учун назоратни амалга оширади; ҳужжатлар асосида текширишлар давомида амалга оширилган операцияларнинг амалда содир этилганлигини, ҳужжатларда кўрсатиб ўтилган пул маблағлари ва моддий бойликларнинг амалда олинганлигини ёки берилганлигини, ишлар, хизматларнинг амалда бажарилганлигини ёки кўрсатилганлигини текширади; хўжалик юритувчи субъектларда пул маблағлари ва моддий бойликларни бухгалтерияда ҳисобга олишнинг белгиланган тартибига риоя қилинишини, корхоналарда моддий бойликларни корхоналар худудига келтириш ва унинг худудидан олиб кетишда рухсатнома тизими ишини ташкил этишнинг аҳволини текширади; ҳужжатлар асосида текширишлар давомида ҳисобот маълумотларининг ишончлилигини, солиқ органларига тақдим этилган ҳисоб-китобларни бузиб кўрсатувчи қўшиб ёзишлар ва ҳар хил хатоларни аниқлаш ва уларни бартараф этиш учун бухгалтерия ҳисоботлари ва балансларини счетлар бўйича текширади; тафтиш қилинаётган ташкилотларда мавжуд бўлган ёзувларни, ҳужжатлар ва маълумотларни пул маблағлари, моддий бойликлар ва ҳужжатлар олинган ёки берилган ташкилотлардаги тегишли ёзувлар, ҳужжатлар ва маълумотлар билан солиштириб чиққан ҳолда белгиланган тартибда муқобил текширишлар ўтказади; ҳужжатлар асосида текширишлар давомида тафтиш қилинаётган хўжалик юритувчи субъектда мавжуд бўлган тўлов ҳужжатлари нусхаларини мазкур топшириқни бажарган банк муассасасида сақланаётган асил тўлов ҳужжатлари билан солишитириб чиқади; ҳужжатлар асосида текширишлар давомида хом ашё, материаллар ярим фабрикатлар ва тайёр буюмларни ўлчайди, ишлаб чиқарилган маҳсулотнинг ҳақиқий таннархини ва тақдим этилган солиқ ҳисоб- китобларининг тўғрилигини аниқлаш учун хом ашё ва материаллар сарфи нормалари, уларнинг маҳсулот ишлаб чиқариш учун тўғри ҳисобдан чиқарилишини, тайёр маҳсулот тўлиқ кирим қилинишини, маҳсулот чиқиши нормалари ҳамда моддий бойликларни сақлаш ва ташишдан табиий йўқотиш

нормалари тўғри белгиланишини аниқлаш учун хом ашё ва материалларни ишлаб чиқаришда назорат тариқасида ишлатиб кўради, хом ашё, материаллар ва тайёр маҳсулотларни назорат тариқасида текширади; тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган ва давлатга солиқ тўлашдан, савдо ва хизматлар кўрсатиш, акциз солиғи солинадиган алкоголли ҳамда тамаки маҳсулотларини сотиш ва маркалаш қоидаларига риоя қилишдан буйин товлаётган хўжалик юритувчи субъектларни аниқлаш юзасидан назорат тариқасида текширишларни амалга оширади; аҳоли билан пул ҳисоб-китобларни амалга оширишда назорат касса аппаратларини қўллашга доир қонун ҳужжатларига риоя килиниши, назорат касса аппаратларидан фойдаланган ҳолда олинган нақд пул маблағларини тўлиқ кирим қилиниши устидан доимий ва амалий назоратни амалга оширади; ишлаб чиқариш ва тегишлича даромад ҳажмларини яшириш, сотилган маҳсулот, кўрсатилган хизматлар ҳажмларини камайтириб кўрсатиш, моддий ҳужжатларни асоссиз равишда ҳисобдан чиқариш ёки сунъий равишда кўпайтириш ёхуд моддий, ёқилғи-энергетика ресурслари сарфини нормативлари (лимитлари) ва амартизация ҳисобини нотўғри қўллаш механизмларини ўрганади ва аниқлайди; юридик шахслар томонидан ҳисобга олинмаган (яъни, тасдиқловчи ҳужжатлари бўлмаган) маҳсулотлар (товарлар)ни сотиш механизмларини ўрганади ва аниқлайди; тадбиркорлик фаолиятини амалга оширувчи юридик ва жисмоний шахсларнинг солиқ инспекцияларида ҳисобга туришдан бўйин товлаётган механизмларини аниқлайди; хўжалик юритувчи субъектлар (солиқ тўловчилар)га ҳужжатлар асосида ва назорат тартибидаги текширишлар олиб борилаётганда уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини тушунтиради; хўжалик юритувчи субъектлар (солиқ тўловчилар)ни ҳужжатлар асосида ва назорат тартибидаги текширишлар натижалари билан таништиради ва ҳокозо. Хуллас, хўжалик юритувчи субъектларнинг тадбиркорлик фаолиятини Давлат солиқ инспекциясининг Бош назорат-тафтиш бошқармаси ва унинг ҳудудий бўлинмалари текширади. Юқорида келтирилган Низомда текшириш объектлари кенг ёритилган бўлиб, уларнинг тафсилоти тўлиқ берилган. Шунингдек, солиққа тортиладиган субъектлар ва объектларни текшириш жараёнидаги давлат солиқ хизмати органларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари

Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги «Давлат солиқ хизмати тўғрисида»ги Қонунида белгиланган. Хусусан, уларга солиқ тўловчиларнинг (шу жумладан, солиқ тўловчи билан боғлиқ бўлган субъектларнинг) молиявий ҳужжатлари, шартномалари (контрактлари), режалари, сметалари, даромадлар ҳақидаги декларациялари, солиқлар ва Ўзбекистон Республикаси бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига мажбурий тўловларни ҳисоблаб чиқариш ҳамда тўлаш билан боғлиқ ҳужжатларини, шунингдек экспорт-импорт операциялари билан боғлиқ ҳужжатларини текшириш ҳуқуқи берилган. Шу билан бирга, солиқлар бўйича текширувлар ўтказилаетган вақтда солиқ тўловчиларга уларнинг ҳуқуқлари ва вазифаларини тушунтиришлари, ўтказилган текширувлар натижаларини маълум қилишга мажбурдирлар. Текшириш натижалари бўйича текширувчи солиқ органи далолатнома тузади ва у билан солиқ тўловчиларни таништиради. Текшириш натижасида солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузиш ҳолатлари аниқланган бўлса солиқ органи дастлабки суриштирув органи сифатида ўз ваколати доирасида солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузилиши иш юритувини Солиқ кодекси, ёки Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексга мувофиқ олиб борадилар. Иш юритуви маъмурий жавобгарликка тортиш ҳақидаги баённомани тузиш пайтидан бошланади ва ҳуқуқбузарлик аниқланган жойда олиб борилади. Иш юритуви у қўзғатилган пайтдан бошлаб маъмурий жавобгарликка тортиш ҳақидаги ишлар бўйича бир ой, жиноий иш қўзғатиш ҳақидаги ишлар бўйича 10 кун муддат ичида тугатилиши лозим. Иш ҳужжатларини кўриб чиқиш натижаси бўйича молиявий санкция қўллаш, маъмурий ёки жиноий жавобгарликка тортиш ҳақида қарор чиқарилади. Шунингдек, аниқланган ҳуқуқбузарлик ҳолатлари бўйича Давлат солиқ хизматининг мансабдор шахслари Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекснинг 280, 291-моддаларидаги умумий қоидаларга мувофиқ баённома тузадилар. 5 Солиқ қонунларини бузганлик учун жавобгарлик. Солиқ қонунчилигини бузганлик учун нафақат солиқ тўловчилар, балки солиқ органлари ва уларнинг мансабдор шахслари ҳам юридик жавобгарликка тортилиши мумкин. Бу Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексида, Ўзбекистон Республикасининг «Давлат солиқ хизмати тўғрисида»ги Қонунида, Ўзбекистон Республикасининг солиқларнинг алоҳида турлари ҳақидаги тегишли қонунларида, ДСҚ ҳақидаги Низомда белгиланган. Маъмурий ва жиноий жавобгарлик масалалари маъмурий жавобгарликка тортиш ва жиноят кодексларининг тегишли моддаларига мувофиқ кўриб чиқилади.

Солиқ органлари ва уларнинг мансабдор шахслари солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузилиши билан курашишда назорат функцияларини амалга оширишда солиқ тўловчиларга нисбатан ҳуқуқий мажбурлаш усулларини, молиявий санкцияларини қўллайдилар. Солиқ қонунчилигини бузилишини олдини олиш ва бартараф этиш мақсадида жисмоний шахслар ва юридик шахсларнинг мансабдор шахслари маъмурий, фуқаролик-ҳуқуқий, жиноий жавобгарликка тортилишлари мумкин. Шу билан бирга солиқ тўловчини жавобгарликка тортиш, уни белгиланган солиқ ва йиғимларни тўлаш мажбриятидан озод қилмайди. Солиқ кодексига мувофиқ солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун солиқ тўловчиларга ушбу кодексда назарда тутилган молиявий жазо чоралари қўлланилади, жисмоний шахслар ҳамда юридик шахсларнинг мансабдор шахслари эса, шунингдек маъмурий, фуқаролик- ҳуқуқий ва жиноий жавобгарликка ҳам тортиладилар (132-модда). Шу билан бирга Солиқ кодекси солиқлар ва йиғимлар бўйича боқимандаларни ундириш тартибини ҳам белгилайди. Кодекснинг 134- моддасига мувофиқ жисмоний шахслардан солиқлар ва йиғимлар бўйича боқимандаларни ҳамда тўланмаган жарималарни ундириш суднинг қарори асосида амалга оширилади. Юридик шахслардан солиқлар ва йиғимлар бўйича боқимандаларни, шунингдек молиявий жазо чораларинининг суммалари ва пеня суммаларини ундириш солиқ органлари томонидан баҳссиз равишда амалга оширади. Ушбу суммаларни ундириш баҳссиз равишда амалга оширилиши юридик шахсларнинг конституциявий ҳуқуқларини бузилишига олиб келиши мумкин деган нуқтаи назар ҳам мавжуд, Конституцияда шахсий мулкнинг дахлсизлиги белгиланиб қўйилганлиги сабабли солиқ қонунчилигини такомиллаштириш зарурияти борлигидан далолат беради. Солиқ кодексининг 135-моддасида солиқ қонунчилигини бузганлик учун солиқ тўловчиларга қуйидаги миқдорда молиявий чоралар белгиланган: 1) юридик шахсларнинг (шу жумладан норезидентларнинг) солиқ органида рўйхатдан ўтишдан бўйин товлаши қуйидаги миқдорда жарима солишга олиб келади: агар фаолият ўттиз кунгача амалга оширилган бўлса – энг кам иш ҳақининг эллик баравари миқдорида, лекин бундай фаолият натижасида олинган даромаднинг (фойданинг) ўн фоизидан кам бўлмаган миқдорда; агар фаолият ўттиз кундан ортиқ муддатда амалга оширилган бўлса – энг кам иш ҳақининг юз баравари миқдорида, лекин бундай фаолият

натижасида олинган даромаднинг (фойданинг) эллик фоизидан кам бўлмаган миқдорда; 2) тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган жисмоний шахсларнинг солиқ органида рўйхатдан ўтишдан бўйин товлаши энг кам иш ҳақининг беш баравари миқдорида жарима солишга олиб келади; 3) даромад (фойда) яширилган такдирда солиқ тўловчидан яширилган даромаднинг (фойданинг) бутун суммаси ва яна шунча сумма миқдорида жарима ундирилади. Солиқ солинадиган бошқа объектлар яширилган тақдирда солиқ тўловчидан яширилган солиқ солиш объекти учун олинадиган солиқ суммаси ва яна шунча сумма миқдорида жарима ундирилади. Солиқ тўловчи юкоридаги хатти-ҳаракатларни молиявий жазо чораси қўлланилгандан кейин бир йил ичида такроран содир этган тақдирда ундан тегишли сумма ва яна шу сумманинг икки баравари миқдорида жарима ундирилади; 4) солиқлар ва йиғимларни ҳисоблаб чиқариш ва тўлаш учун зарур бўлган декларациялар, ҳисоб-китоблар ва ҳисоботларни тақдим этмаганлик, ўз вақтида тақдим этмаганлик ёки белгиланмаган шаклда тақдим этганлик учун солиқ тўловчидан тўлов муддати ўтказиб юборилган ҳар бир кун учун тегишли сумманинг бир фоизи миқдорида, бироқ тегишли ҳисобот даври учун илгари ҳисоблаб чиқарилган тўловлар чегириб ташланган ҳолда белгиланган тўлов муддатига тегишли тўлов суммасининг ўн фоизидан кўп бўлмаган миқдорда жарима ундирилади; 5) бухгалтерия ҳисобининг йўқлиги ёки уни белгиланган тартибни солиқлар ва йиғимлар бўйича ҳисоб-китобларнинг бузилишига олиб келадиган тарзда бузган ҳолда юритганлик учун солиқ тўловчидан қўшимча ҳисоблаб чиқарилган сумманинг ўн фоизи миқдорида жарима ундирилади; 6) фаолият турлари билан лицензиясиз шуғулланганлик учун шу фаолиятдан олинган бутун даромад (фойда) ва яна шунча миқдорда жарима ундирилади; 7) тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган жисмоний шахслар ҳисоб-китобда акс эттирмаган ҳолда товарларни (ишларни, хизматларни) реализация қилиш операцияларини ўтказганлиги учун улардан ана шу товарлар (ишлар, хизматлар) қиймати миқдорида жарима ундирилади; 8) солиқлар ва йиғимлар бўйича тўлов муддати ўтказиб юборилган ҳар бир кун учун 0,15 фоиз миқдорида пеня ундирилади, тўлов куни ҳам шунга киради. Пеня ундириш солиқ мажбуриятларини бажаришдан озод қилмайди.

Солиқ тўловчи солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларини бир неча марта бузган тақдирда ҳар бир қонунбузарликка нисбатан алоҳида молиявий жазо чоралари қўлланилади. Агар солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузганлиги учун молиявий жазога тортилган шахс жазони ижро этиш тугаган кундан эътиборан бир йил мобайнида солиқ бўйича такроран қоидабузарлик содир этмаган бўлса, у жазога тортилмаган ҳисобланади. Солиқ органлари ва уларнинг мансабдор шахслари солиқ тўловчиларга нисбатан мана шундай молиявий чоралар қўллашга ҳақли. Солиқ кодексининг 133-моддасида солиқ тўловчини жавобгарликдан озод қилиш ҳам белгиланган. Мазкур моддага мувофиқ, агар солиқлар ва йиғимларнинг бир тури бўйича ортиқча туланган суммалар бошқа тур бўйича боқиманданинг ўрнини қопласа, солиқ тўловчи солиқлар ва йиғимларни тўламаганлик ёхуд тўлиқ тўламаганлик учун жавобгарликдан озод қилинади. Солиқ тўловчи солиқ органи ҳужжатлар (ҳисобварақлар) асосида текширув ўтказгунига қадар мустақил равишда ўз хатоларини тузатса, у жавобгарликдан озод қилинади, пеня тўлаш бундан мустасно. Шуни назарда тутиш керакки, қонунбузувчилардан пеняни ундириш, уларни солиқ мажбуриятларидан озод қилмайди, чунки пеня тиклаш чораси ҳисобланади. Молиявий чораларнинг хусусияти бу улар одатда носуд тартибида маъмурий жазо билан бирга юридик шахсларга нисбатан қўлланилади. Солиқ тўловчилар маъмурий жавобгарлик билан бир қаторда, уларнинг ҳаракатларида (ҳаракатсизликларида) жиноят аломатлари мавжуд бўлса жиноий жавобгарликка ҳам тортилишлари мумкин. Давлат солиқ хизмати органларининг солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузган солиқ тўловчиларга нисбатан бўлган хизмат ҳаракатлари Ўзбекистон Республикасининг маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексида ва жиноят кодексларида улар учун белгиланган ваколатларидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Солиқ тўловчи хўжалик фаолияти билан шуғулланаётганида солиққа тортилишига тайёрланиши лозим. У ўзининг ҳаракатларининг солиқ натижаларини билиши керак. Ушбу ҳуқуқий қоидаларга риоя қилишлик, солиқ тўловчига нафақат солиқ органи, балки, ўзининг конституциявий мажбуриятини бажаришида давлат билан тўғри муносабат тузишига олиб келади. Маъмурий ва жиноий қилмиш турлари тегишли кодексларда аниқ кўрсатилган. Давлат солиқ органлари шунингдек дастлаб суриштирув органи ҳам ҳисобланади. Солиқ кодексида белгиланганидек солиқ тўловчилар билан солиқ органлари ўртасидаги низолар юқори турувчи солиқ органлари ва суд томонидан кўриб чиқилади (131-модда). Шуни айтиш мумкинки, одил судлов ўзига хос кўпгина, солиқ

органларининг ваколатида йўқ атрибутларга эгадир. Масалан, одил судловни амалга ошириш процессуал қонунлар билан расмийлаштирилган, одил судловни амалга оширишда хўжалик судининг судьялари мустақилдирлар ва фақат қонунга бўйсунадилар, уларнинг фаолиятига бирон-бир тарзда аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай аралашув қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлади, судларнинг низоларни кўриб чиқиш юзасидан ваколатлари солиқ органининг ваколатидан анча кенгроқ ҳам. Яъни солиқ тўловчилар билан солиқ органлари ўртасидаги низолар юқори турувчи солиқ органлари томонидан кўриб чиқилгандан кейин ҳам солиқ тўловчи судга мурожаат қилиши мумкин. Маъмурий жавобгарлик бу – солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузилишида олиб бориладиган солиқ иш юритувида энг кенг даражада қўлланиладиган жавобгарликнинг туридир. Солиқ органлари шунингдек дастлабки суриштирув органи бўлгани учун Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги Кодексининг 264-моддасига мувофиқ, давлат солиқ органларига ушбу Кодекснинг 164-моддасининг биринчи ва учинчи қисмларида, 165, 168-моддалари, 171-моддасининг иккинчи, учинчи ва тўртинчи қисмларида, 172, 174-моддалари, 175-моддасининг биринчи, иккинчи, учинчи ва туртинчи қисмида, 176-моддасининг биринчи қисмида назарда тутилган маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишлар тааллуқлидир. Давлат солиқ органларининг бошлиқлари ва уларнинг ўринбосарлари давлат солиқ органлари номидан маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ишларни кўриб чиқиш ва маъмурий жазо чорасини қўлланишга ҳақлидирлар. Амалдаги қонунчиликка мувофиқ давлат солиқ органлари ҳуқуқбузарлик содир этиш вақтида амалда бўлган иш ҳақининг энг кам миқдоридан келиб чиққан ҳолда, фақат жарима солишлари мумкин. Маъмурий ҳуқуқбузарлик одатда судланганликка ва ишдан бўшатишга олиб келмайди. Шу билан бирга маъмурий жавобгарликка тортишдан кейин бир йил ичида яна маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этилган бўлса, у жиноят ҳисобланиб, Жиноят кодекси нормалари бўйича ҳал қилинади. Ҳуқуқбузарликлар ва солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларининг бузилиши оқибатида қўлланадиган чораларнинг турлари Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексида кўрсатилган. Солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик ҳуқуқий асослари яратилган. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида солиқ ва бошқа тўловларни тўлашдан бўйин товлаш ҳақидаги 184- модда мавжуд бўлиб, унда солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузиш оқибатида белгиланадиган жавобгарлик назарда тутилган. Мазкур модданинг диспозициясига кўра, фойда (даромад) ёки солиқ тўланадиган бошқа объектларни қасддан яшириш, камайтириб кўрсатиш, шунингдек, давлат томонидан белгиланган солиқларни, йиғимларни, бож ёки бошқа тўловларни тўлашдан қасддан бўйин товлаш, башарти тўланмаган сумма анча миқдорни

ташкил қилса, энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваригача миқдорда жарима ёки икки йилгача аҳлоқ тузатиш ишлари ёхуд мол-мулк мусодара қилиниб ёки мусодара қилинмай олти ойгача қамоқ билан жазоланади. Ўша қилмишлар такроран, кўп миқдорда содир этилган бўлса, энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан етмиш беш бараваригача миқдорда жарима ёки икки йилдан уч йилгача ахлоқ тузатиш ишлари ёхуд мол-мулк мусодара қилиниб ёки мусодара қилинмай уч йилгача озодликдан махрум қилиш билан жазоланади. Ушбу модданинг учинчи қисмида худди шундай қилмишлар жуда кўп миқдорда содир этилган бўлса энг кам иш ҳақининг етмиш беш бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима ёки мол-мулк мусодара қилиниб ёки қилинмай уч йилдан беш йилгача озодликдан махрум қилиш билан жазоланади. Жиноят кодексига мувофиқ жисмоний шахслар, масъулиятли ва бошқа мансабдор шахслар жиноят субъекти бўлиши мумкин. Куриб чиқилаётган жиноятлар қаторига иқтисодий жиноятлар билан боғлиқ қилмишлар қўшилган, булар сохта тадбиркорлик, сохта банкротлик, фаолият билан лицензиясиз шуғулланиш кабилар киради. Бундай ҳуқуқбузарлик юзасидан текширув олиб бориш учун солиқ органларига дастлабки суриштирувни олиб бориш ҳуқуқи берилган. Солиқ органларининг дастлабки суриштирув органлари сифатида олиб борадиган ҳаракатлари Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодекси билан тартибга солинади. Сўз жавобгарлик ҳақида кетаётганда солиқ органларининг солиқ бўйича қарзлар билан ишлаш тартиби ҳақида ҳам айтиб ўтиш жоиз. Солиқ органлари солиқ бўйича мавжуд бўлган қарзларга нисбатан талабномалар тақдим қиладилар. Давлат солиқ органлари фаолиятининг ушбу йўналиши Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Хўжалик юритувчи субъектларнинг бюджет билан ҳисоб-китоб қилишларида масъулиятларини ошириш чоралари ҳақида»ги Фармонига мувофиқ ишлаб чиқилган махсус Низомда белгиланган. Кўрсатилган Низомга мувофиқ, солиқ органлари ундирувни солиқлар бўйича қарзлари мавжуд бўлган корхонанинг мулкига қаратишга ҳақлидирлар. Боқимандаларни ундириш давлат солиқ органлари томонидан баҳссиз равишда инкассо топширикномасини қўйиш йўли билан амалга оширилади. Солиқ органларига бундай ҳуқуқ Солиқ кодексининг 134- моддаси қоидалари билан ҳам белгиланган. Инкассо топшириқномасини олгач банк Низомда белгиланган муддат ичида унинг нусхаларини солиқ органи ва қарздор корхонага юборади. Мазкур талабни бузган банкка нисбатан молиявий санкциялар қўлланилади. Агарда қарздорнинг ҳисоб рақамида маблағ йўқ бўлса, ундирув унинг мулкига қаратилади. Ушбу тартиб Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирлиги томонидан рўйхатга олинган Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 8 ноябрдаги 387-сонли «Бюджет олдидаги солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича боқимандаларни корхоналар ва ташкилотларнинг мулкига қаратиш ҳақида”ги Низомида белгиланган.

Олиб қўйилган молиявий маблағлар ўша кунидаёқ тегишли бюджетга ўтказиш учун банкка топширилади. Олиб қўйиш акт билан расмийлаштирилади. Олиб қўйишни мулкга каратишда (маблағ йўқлигида) унинг рўйхатланиши ҳам акт билан расмийлаштирилади. Уни расмийлаштириш тартиби тегишли йўриқномада кўрсатилган. Қарздор томонидан тегишли суммаларни бюджетга тўланганлигида, олиб қўйилган мулк унга қайтарилади. Олиб қўйилган мулкни сақлаш ва сотиш тартиби ҳам тегишли норматив ҳужжатларда белгиланган. Солиқ органлари, уларнинг мансабдор шахслари ҳаракатларига шикоят қилиш, ундирувни мулкга қаратишни тўхтатиб туришга асос бўлмайди, агар қонунда бошқача тартиб ўрнатилмаган бўлса. Солиқ тўловчилар билан бир қаторда давлат солиқ органларининг мансабдор шахслари ҳам солиқ ҳақидаги ҳужжатларни бузганликлари учун жавобгарликка тортиладилар. Солиқ ҳақидаги қонун ҳужжатларини бузган мансабдор шахслар маъмурий жавобгарликка, жиноят аломатлари мавжуд бўлганда жиноий жавобгарликка тортиладилар. Мансабдор шахслар Солиқ кодекси, «Давлат солиқ хизмати тўғрисида»ги Қонунда белгиланган қоидаларни бузганликлари учун жавобгарликка тортиладилар. Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатлари билан мансабдор шахсларга нисбатан хизмат ёки тижорат сирини ошкор қилиш, хизмат вазифасини бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун жавобгарликка тортиладилар. Солиқ органларининг айби билан солиқ тўловчига етказилган зарар қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда қопланади. 6 . Солиқ органлари қарорлари устидан шикоят қилиш тартиби. Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексининг 131-моддасига мувофиқ солиқ тўловчилар билан солиқ органлари ўртасидаги низолар юқори солиқ органлари ва суд томонидан кўриб чиқилади. Солиқ тўловчига нисбатан солиқ органининг чиқарган маъмурий жавобгарликка тортиш ҳақидаги қарори устидан солиқ тўловчи

томонидан юқори солиқ органларига ёки солиқ органи жойлашган жойдаги судга 10 кун муддат ичида шикоят қилиши мумкин. Солиқ органи қабул қилган қарорга нисбатан прокуратура томонидан ҳам протест келтирилиши мумкин. Мазкур протест келиб тушган кундан бошлаб солиқ органи томонидан 10 кун муддат ичида кўриб чиқилиши керак. Кўриб чиқиш натижалари ҳақида прокуратурага ёзма равишда хабар қилинади. Шикоят ёки протест киритилганда қарорнинг ижроси тўхтатиб турилади. Тегишли асослар мувжуд бўлганда солиқ органи томонидан қарор бекор қилинади. Иш ҳужжатлари бўйича иш юритуви тугатилганда солиқ тўловчига ундирилган солиқ суммаси (товарлар ёки ҳуқуқбузарлик предметлари) қайтарилади. Солиқ органларининг маъмурий жавобгарликка тортиш ҳақидаги қарорларининг ижроси амалдаги қонунчилик талабларига асосан амалга оширилади. Солиқ тўловчи юридик шахс бўлган тақдирда, солиқ органи қарори устидан, бошқа давлат органлари қарорлари устидан шикоят қилиш каби, умумий тартибига кўра Ўзбекистон Республикаси Хўжалик процессуал кодексида белгиланган қоидаларига риоя қилган ҳолда даъво ариза билан мурожаат қилишга ҳақлидирлар. Солиқ органининг жиноий жавобгарликка тортиш ҳақидаги қарорлари юзасидан қабул қилинган суд актлари устидан шикоят қилиш тартиби Ўзбекистон Республикасининг тегишли қонун ҳужжатларида кўрсатилган.

Похожие

Тадбиркорлик фаолияти тушунчаси, тамойиллари, иктисодий ва хукукий манбалари

Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг хукуклари

Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг мажбуриятлари

Тадбиркорлик қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик

Тадбиркорлик фаолияти соҳасида юридик хизмат курсатиш