Rasmiy hisobga olinmagan (latent) jinoyatchilik - Юриспруденция - Рефераты

Rasmiy hisobga olinmagan (latent) jinoyatchilik

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Rasmiy hisobga olinmagan (latent) jinoyatchilik Reja: 1. Latent jinoyatlar 2. Hozirgi kunda latent jinoyatchilikni o‘rganish 3. Latent jinoyatchilikning miqdorini kamaytirish aholining huquqiy ongini shakllantirish

Rasmiy hisobga olinmagan (latent) jinoyatchilik Jinoyatchilikni ta’riflovchi asosiy miqdor va sifat ko‘rsatkichlari jinoyatga oid statistikani tahlil qilish asosida aniqlanadi. Jinoyatga oid statistika mavjud jinoyatchilik haqida to‘liq ma’lumotga ega emas, ya’ni muayyan sabablarga asosan rasmiy hisobga olinmagan jinoyatlar ham mavjud. Shuning uchun kriminologiyada jinoyatchilik rasmiy hisobga olingan va rasmiy hisobga olinmagan jinoyatchilikka bo‘linadi. Kriminologiya fanida bu «latent jinoyatchilik» deb nomlanadi. «Latent» tushunchasi lotincha «latentus» so‘zidan olingan bo‘lib, «yashirin», «ko‘rinmaydigan», «tashqi tomondan bilinmaydigan» degan ma’nolarni anglatadi. Latent jinoyatchilik deganda, muayyan hudud (mamlakat yoki uning ma’muriy-hududiy birligi)da, ma’lum davr (oy, chorak, yarim yil, to‘qqiz oy, yil, ikki yil va boshq.)da sodir etilgan, lekin muayyan sabablarga ko‘ra rasmiy hisobga olinmagan jinoyatlar majmui tushuniladi. Latent (yashirin) jinoyatchilik bilan bog‘liq muammolar kam o‘rganilganligi bois hozirgi kunda kriminologiya nuqtai nazaridan eng dolzarb muammo hisoblanadi. Latent jinoyatchilikning miqdorini aniqlash jinoyatchilikka umumiy baho berishda katta ahamiyatga ega. Jinoyatni sodir etilganidan boshlab, vakolatli davlat organi tomonidan rasmiy hisobga olinguniga qadar bo‘lgan davrda latent jinoyat deb hisoblash mumkin. Latent jinoyatlarni fosh etilmagan jinoyatlar bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Latent jinoyatlardan farqli ravishda fosh etilmagan jinoyatlar vakolatli davlat organlari tomonidan rasmiy hisobga olinadi va ularni fosh etish bo‘yicha qonunda belgilangan chora-tadbirlar ko‘riladi. Sodir etilgan jinoyatlarning latent bo‘lib qolishiga, ya’ni rasmiy hisobga olinmasligiga quyidagilar sabab bo‘lishi mumkin: 1) jabrlanuvchining o‘ziga nisbatan sodir etilgan jinoyatni huquqiy bilimlarining pastligi sababli, huquqbuzarlikning boshqa turi yoki axloq normalarining buzilishi sifatida noto‘g‘ri baholanganligi va bu haqida vakolatli davlat organlariga xabar bermaganligi;

2) vakolatli davlat organining tegishli xizmat vazifasi yuklatilgan shaxsi tomonidan malakasining pastligi tufayli sodir etilgan jinoyatni huquqbuzarlikning boshqa turi yoki axloq normalarining buzilishi sifatida noto‘g‘ri baholanganligi; 3) sodir etilgan jinoyatning vakolatli davlat organlari tomonidan aniqlanmaganligi; 4) sodir etilgan jinoyat korxona, muassasa, tashkilot yoki alohida shaxslarga ma’lum bo‘lmaganligi yoki ma’lum bo‘lsa-da, vakolatli davlat organlariga xabar berilmaganligi (jinoyatchilikka qarshi kurashda fuqarolarning axloqiy va huquqiy faolligining yetarli darajada emasligi, loqaydligi, beparvoligi); 5) jabrlanuvchining o‘ziga nisbatan jinoyat sodir etilganligini aniq bila turib, bu haqida vakolatli davlat organlariga arz qilmaganligi (jinoyat sodir etilishiga jabrlanuvchining o‘zi sabab bo‘lishi (masalan, tanosil kasalini yuqtirish), jabrlanuvchining uyalishi (masalan, nomusga tegish), jabrlanuvchi oila a’zolaridan yashirishi (masalan, firibgarlik), jabrlanuvchiga yetkazilgan zararni jiddiy emasligi, vaqtini bekorga o‘tkazmasligi, jinoyatni oshkor bo‘lishini xohlamasligi); 6) sodir etilgan jinoyat vakolatli davlat organining tegishli xizmat vazifasi yuklatilgan shaxsi tomonidan hisobga olishdan qasddan yashirilishi. Latent jinoyatlarni tasniflash ularni aniqlashning samarali yo‘llarini ishlab chiqish imkonini beradi. Sodir etilgan jinoyatlarning latent bo‘lib qolishining sabablaridan kelib chiqib, ularni quyidagicha tasniflash mumkin: 1) obyektiv xususiyatga ega sabablarga asosan rasmiy hisobga olinmagan jinoyatlar (yuqorida keltirilgan 1–4-sabablarning oqibatida latent bo‘lib qolgan jinoyatlar); 2) subyektiv xususiyatga ega sabablarga asosan rasmiy hisobga olinmagan jinoyatlar (yuqorida keltirilgan 5–6-sabablarning oqibatida latent bo‘lib qolgan jinoyatlar). Shu o‘rinda, sodir etilgan jinoyat vakolatli davlat organining tegishli xizmat vazifasi yuklatilgan shaxsi tomonidan hisobga olishdan qasddan yashirilishi

oqibatida latent bo‘lib qolgan jinoyatlar haqida batafsilroq to‘xtalib o‘tish zarurati mavjud. Jinoyatni hisobga olishdan qasddan yashirish, ya’ni qonun hujjatlariga muvofiq jinoyatlar to‘g‘risidagi ariza, xabar va boshqa ma’lumotlarni qabul qilish, ro‘yxatdan o‘tkazish yoki ko‘rib chiqish yuzasidan xizmat vazifasi yuklatilgan shaxsning bunday ma’lumotlarni qabul qilishni rad etishi yoki belgilangan tartibda rasmiylashtirmasligi yoxud ariza, xabar va boshqa ma’lumotlarning jinoyatlar to‘g‘risida ekanligini bilgani holda ularni bekitish, o‘zida saqlash, qabul qilishni rad etish, belgilangan tartibda ro‘yxatga olmaslik hamda ariza, xabar va boshqa ma’lumotlarda ifodalangan tayyorgarlik ko‘rilayotgan, sodir etilgan yoki sodir etilayotgan jinoyatlarga qonunda belgilangan tartibda chora ko‘rilishiga har qanday usulda to‘siq yaratishi. Quyidagilarni jinoyatni hisobga olishdan qasddan yashirish holatlari sifatida baholash mumkin: – jinoyatlar haqidagi ariza va xabarlarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri chora ko‘rmaslik, ya’ni sodir bo‘lgan yoki tayyorlanayotgan jinoyatlar haqida ariza va xabarlarni qabul qilmaslik yoki ro‘yxatga kiritmaslik; – jinoyatlar haqidagi ariza va xabarlar yuzasidan tekshirish materiallarini soxtalashtirish va bildirgilar asosida tasdiqlanmagan fakt sifatida nazoratdan chiqarish; – tekshirish materiallaridagi hujjatlarni soxtalashtirib, jinoyat ishi qo‘zg‘atishni rad etish qarori chiqarish; – jinoyat ishining bir qismini alohida yurituvga ajratib, keyinchalik bu ajratilgan qismi yuzasidan axborot markazlariga dastlabki hisobot kartochkalarini taqdim etmaslik va ajratilgan qism bo‘yicha protsessual qaror chiqarmaslik; – jinoyatlar haqida ariza va xabarlarni asossiz boshqa organga hududi bo‘yicha tegishli deb yuritish yoki jinoyat haqidagi ariza va xabarlar bo‘yicha materiallarni hududiy tegishlilik bo‘yicha yuborilgan deb soxta belgi bilan nazoratdan chiqarish;

– ichki ishlar idorasi navbatchilik qismi navbatchisi jinoyat haqidagi arizani turli bahonalarni ro‘kach qilib qabul qilishni rad etishi yoki qabul qilib olsa-da, uni belgilangan tartibda bu turdagi xabarlarni qayd qilish bo‘yicha maxsus yuritilgan kitob yoki jurnalga ro‘yxatga olmasligi; – tergovchi arizani shaxsan qabul qilib olib, mazkur holat bo‘yicha jinoyat ishini qo‘zg‘atgan bo‘lsa-da, ammo jinoyatlar sonini kamaytirish yoki tezkor vaziyat ko‘rsatkichini yaxshilash maqsadida tegishli tartibda statistik kartochkani qasddan to‘ldirmaslik yoki jinoyat ishini tergov qilish jarayonida aniqlangan jinoyat bo‘yicha qo‘shimcha ayb e’lon qilib jinoyat ishini sudga yuborsa-da, bu haqda tegishli ravishda navbatchilik qismi orqali xabarni me’yoriy hujjatlar asosida tegishli organga taqdim etmaslik yoki Axborot markazining sodir etilgan jinoyatlarni jamlash va hisobot yuritish bo‘yicha vakolatli xodimlari tomonidan hisobot kartochkalari qabul qilib olinib, bu kartochkadagi ma’lumotlarni qasddan hisobga kiritmaslik holatlari; – jinoyatchilikka qarshi kurashni amalga oshirishga mas’ul bo‘lgan davlat idoralarining o‘z xizmat vazifalariga mas’uliyatsiz xodimlari aybi bilan jinoyatlar hisobga olinmagan boshqa holatlar (asossiz ravishda jinoyat ishi qo‘zg‘atmaslik, jinoyat ishini harakatdan to‘xtatish, «oqlash» hukmini chiqarish; huquqni muhofaza qilish organlarining ayrim mansabdor shaxslari tomonidan turli motivlar asosida, masalan, o‘zi boshqarayotgan yoki xizmat qilayotgan organning jinoyatchilikka qarshi kurash faoliyatining ahvolini yaxshilab ko‘rsatish, g‘arazli va boshqa shunga o‘xshash maqsadlarda amaldagi qonunlarni buzgan holda jinoyatga oid statistikaga kiritmagan jinoyatlar, ochilmay qolgan jinoyatlar miqdorining ko‘payib ketmasligi uchun jinoyatni ro‘yxatga olmasligi; jinoyatchilik darajasini sun’iy ravishda kamaytirib ko‘rsatish; ayrim xodimlar malakasining pastligi tufayli, qilmishga noto‘g‘ri yuridik baho berish kabilar). Latent jinoyatlarni miqdoriga ko‘ra, quyidagicha tasniflash mumkin: Jinoyat faktlari tasdiqlangan har bir ma’lumotlarga maxsus hisobot kartochkalari to‘ldirilib, jinoyatlarning hisobini olib boruvchi axborot markaziga yuboriladi.

1) latentligi yuqori jinoyatlar (masalan, haqorat qilish, valuta qimmatliklarini qonunga xilof ravishda olish yoki o‘tkazish); 2) latentligi o‘rta jinoyatlar (masalan, jinoiy ravishda homila tushirish (abort)); 3) latentligi past jinoyatlar (masalan, bosqinchilik). Latent jinoyatlarni aniqlash jinoyatchilikka qarshi kurash borasida g‘oyat muhim ahamiyatga ega vazifalardan biridir. Latent jinoyatchilikni aniqlash va uning darajasini imkon qadar pasaytirish fuqarolar huquqiy ongining o‘sishi va mustahkamlanishiga hamda jinoiy jazodan ko‘zlangan maqsadga erishishga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Latent jinoyatchilikni aniqlashda quyidagi usullardan foydalanish mumkin: – kuzatuvlar olib borish; – hujjatlarni tahlil qilish; – qilmishlarni tahlil qilish; – so‘rovlar o‘tkazish; – mutaxassislar bahosi; – tergov, tezkor-qidiruv usullari; – jamoatchilik fikrini o‘rganish va boshqalar. Ta’kidlash joizki, latent jinoyatlarning tuzilishi bir xil emas. Shuning uchun latent jinoyatlarni aniqlash usullarini ularning turlariga qarab ishlab chiqish kerak. Masalan, talon-toroj qilish jinoyatlaridagi latentlikni aniqlashda quyidagilarni samarali usullar deb hisoblash mumkin: texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni iqtisodiy tahlil qilish; jinoyat sodir etishning tipik usullarini qo‘llashga tabaqalashtirilgan holda yondashish; mantiqiy modellashtirish; iqtisodiy tahlil qilish usuli. Quyidagilarni latent jinoyatchilikning salbiy oqibatlari sifatida baholash mumkin: – jinoyatchilikning haqiqiy holati, darajasi, tarkibiy tuzilishi, dinamikasi, jamiyat, davlat va fuqarolarga yetkazilgan ma’naviy va moddiy zararning miqdori va xususiyati haqida noto‘g‘ri tasavvur beradi;

– jinoyatlar sodir etilishiga imkoniyat yaratuvchi barcha holatlarni aniqlash, jinoyat uchun jazoning muqarrarligi prinsipini ro‘yobga chiqarish qiyinlashadi, jinoyatchilarda va aholining boshqa qatlamlarida jazosizlik tuyg‘usi shakllanadi va jazolanmay qolishiga ishonchi yuzaga keladi; – davlat va jamiyatning turli mintaqalarda va butun davlat miqyosida jinoyatchilikni bashorat qilish imkoniyati cheklanadi, bu esa jinoyatchilikning oldini olish sohasida amalga oshirilayotgan chora-tadbirlarning samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Jinoyatlarni yashirish jinoyatchilikka qarshi kurash ishiga, eng muhimi, javobgarlikning muqarrarligi prinsipiga jiddiy zarba beradi. Buning natijasida ayrim kishilarning ongida qonunning kuchiga ishonmaslik, jamiyatda qonunlarning adolatli ekanligiga ishonchsizlikni keltirib chiqaradi. Jinoyatchi qilmishi uchun jazo olmas ekan, ayrim fuqarolarda jinoyatchilikka qarshi kurashning o‘zlari xohlagan usullarini qo‘llashga olib kelishi mumkin. Hozirgi kunda latent jinoyatchilikni o‘rganish , jamiyatda uning haqiqiy darajasini aniqlashga kriminologlar katta ahamiyat berishmoqda. Lekin, shunga qaramasdan, hatto rivojlangan davlatlarda ham latent jinoyatchilikning haqiqiy hajmini aniqlash masalasi yetarli darajada o‘rganilmagan. Mutaxassislarning fikricha, latent jinoyatchilikning hajmini (miqdorini) aniqlash va baholash, umuman jamiyatda mavjud jinoyatchilikning obyektiv holatini bilish va uni baholashning birdan-bir yo‘lidir. Turli davlatlardagi kriminologlar tomonidan latent jinoyatchiligining hajmi juda ham katta ekanligi ta’kidlangan. Shu bois, aksariyat kriminologlar jinoyatchilikni suvda suzib yuruvchi muz tog‘i (aysberg)ga o‘xshatib, uning suv ustidagi qismi (4/1)ni rasmiy (qayd qilingan) jinoyatchilik, suv tagidagi pastki qismi (4/3)ni esa, latent jinoyatchilik deb hisoblashadi 1 . Jamiyatdagi haqiqiy huquqiy tartibot, ma’naviy iqlim qayd qilingan jinoyatchilik bilan emas, balki haqiqiy mavjud, lekin hozirgi vaqtda katta qismi yashirinib qolayotgan jinoyatchilik bilan belgilanadi. 1 Абдурасулова Қ. Р. Криминология: Дарслик. – Т., 2008. – Б. 24.

Shuning uchun ham hozirgi kunda latent jinoyatchilikni o‘rganish, uning hajmini aniqlash usullarini ishlab chiqish, jinoyatchilikning bu qismi jamiyatda bo‘lishini taqozo qiladigan holatlarni aniqlash va ularni bartaraf qilish, uning miqdorini kamaytirish uchun chora-tadbirlarni ishlab chiqish kriminologlar va huquqni muhofaza qilish organlari xodimlarining oldida turgan asosiy vazifalardan biridir. Latent jinoyatchilik jamiyat uchun, uning rivojlanishi, fuqarolarning tinch va sokin hayot kechirishlari uchun juda xavfli bo‘lgan jarayondir. Latent jinoyatchilikning ma’lum bir qismi to‘g‘ridan-to‘g‘ri huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan qonunchilikni buzish natijasida vujudga kelib, bir qator salbiy oqibatlarga: jinoyat sodir qilgan shaxs uchun jazo muqarrarlik prinsipi buzilib, jinoyatchilarning jazosiz qolishiga, bu esa ularni yanada og‘ir yangi jinoyatlarni sodir qilishga, fuqarolarda bu organlarning jinoyatchilikka qarshi kurash faoliyati haqida noto‘g‘ri fikr shakllanishiga va ularga nisbatan asta-sekin ishonchsizlik paydo bo‘lishiga olib keladi. Ma’lum turdagi iqtisodiy jinoyatlarning latentlik darajasi juda ham yuqoriligi aholining muayyan qismida bunday xatti-harakatlarni jinoyat deb hisoblamaslik fikrini paydo qiladi va oqibatda aholining avval bunday qonunbuzarliklarni sodir qilmagan qismini ham ushbu turdagi jinoyatlarga chorlaydi. Latent jinoyatchilikning miqdorini kamaytirish aholining huquqiy ongini shakllantirish, o‘stirish, savdo, moliya, bank tizimida amalga oshiriladigan munosabatlarni huquqiy tartibga solish, bu munosabatlar ustidan ijtimoiy nazoratni o‘rnatish, mulk egalarini jinoiy xatti-harakatdan qaytara oladigan iqtisodiy mexanizmlarni, moddiy manfaatdorlik usullarini ishlab chiqish va ularni amalga oshirish, jinoyatlarni o‘z vaqtida aniqlash va uni sodir qilgan shaxslarga qonun asosida chora ko‘rish, huquqni muhofaza qilish organlarining jinoyatchilikka qarshi kurash faoliyatini takomillashtirish, ularni yuqori malakali kadrlar bilan ta’minlash, kerakli moddiy-texnika bazasini yaratish, maxsus texnik vositalar bilan qurollantirish, bu organlarda xizmat qiladigan xodimlarni ijtimoiy, huquqiy

himoya qilish, ular ustidan jamoatchilik nazoratini o‘rnatish mexanizmini ishlab chiqish va amalga oshirish bilan bog‘liqdir. Kriminologlar tomonidan jinoyatchilikning, alohida turdagi jinoyatlarning yashirinlik darajasini aniqlash usullari ishlab chiqilgan va amaliyotda sinab ko‘rilgan. Ular qatoriga: bir qator statistik ko‘rsatkichlarni tahlil qilish: masalan qotillik, og‘ir tan jarohati yetkazish, o‘rtacha og‘ir tan jarohati yetkazish, yengil tan jarohati yetkazish miqdorlarini solishtirib ko‘rish; jinoyatga oid statistikada qayd qilingan tan jarohati jinoyatlari bilan kasalxonalarga jarohat bilan murojaat qilgan shaxslarning miqdorini solishtirish. Shu maqsadda jinoyatga oid statistika ma’lumotlari bilan ma’muriy va intizomiy huquqbuzarliklar, fuqarolik-huquqiy buzilishlar solishtiriladi. Masalan, agar jinoyatga oid statistika ma’lumotlari bo‘yicha xaridorlarni aldash yoki daromadni soliqdan yashirish holatlarining miqdori kamayib borsa-da, soliq inspeksiyasi organlarining ma’lumoti bo‘yicha bunday holatlar ko‘payib borsa, u holda shu jinoyat turining latentlik darajasi oshib borayotganligini bilishimiz mumkin. Alohida turdagi jinoyatlarning latentlik darajasini aniqlashda davlat organlariga, asosan huquqni muhofaza qilish organlariga, gazeta va jurnallar tahririyatlariga tushgan jinoyatlar haqidagi ariza, shikoyat va ma’lumotlarni tahlil qilish hamda uni jinoyatga oid statistika bilan taqqoslash ham samarali usullardan biri hisoblanadi. Masalan, agar fuqarolarning tibbiyot xodimlari poraxo‘rligi haqida shikoyat qilishi va bu arizalarning miqdori o‘sib borsa, lekin jinoyatga oid statistikada tibbiyot sohasi bo‘yicha aniqlangan poraxo‘rlik jinoyatlarining miqdori o‘zgarmasa yoki kamayib borsa, u holda bu jinoyatlarning latentlik darajasi oshib borayotganligi aniq yoki hozirgi kunda mulkni xususiylashtirish jarayonida tadbirkorlarning hokimiyatlarda ishlayotgan mansabdor shaxslarning poraxo‘rligi haqida qilayotgan arz va shikoyatlari ko‘payib borsa, ammo jinoyatga oid statistikada aniqlangan bunday holatlar soni kam bo‘lsa yoki umuman qayd qilinmagan bo‘lsa, demak bu jinoyatlarning yashirinlik darajasi juda ham yuqoridir.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76).

Похожие

Jinoyatchilik profilaktikasi

O‘zbekistonda jinoyatchilik tahlili

O‘zbekistonda jinoyatchilik tahlili

Jinoyat va jinoyatchilik tushunchasi

Jinoyatchilik va uning kriminologik tavsifi