Qotillik jinoyatlarini tergov qilish uslubiyoti - Юриспруденция - Рефераты

Qotillik jinoyatlarini tergov qilish uslubiyoti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Qotillik jinoyatlarini tergov qilish uslubiyoti Reja: 1. Qotillik jinoyatlarining kriminalistik tavsifi va aniqlanishi lozim bo`lgan holatlar 2. Jinoyat ish qo`zg`atish va dastlabki tergov, tezkor harakatlarini o`tkazish 3. Tergovni rejalashtirish va versiya yuritish

Qotillik, ya`ni qasddan insonni hayotdan mahrum etish jinoyatlari og`ir va tergov uslubi ancha murakkab kechadigan hodisalardan hisoblanadi. Kriminalistik tergov uslubini qo`llash qotillik jinoyatini tekshirishda jabrlanuvchining o`limi sababini aniqlashga: u o`z-hayotiga qasd qildimi, o`limi tabiiy holatda yuz berdimi, baxtsiz hodisa natijasida yoki qotilning tajovuzidan sodir bo`ldimi, degan holatlarni aniqlashga qaratiladi. Shuning uchun har qanday holat-larda topilgan odamning murdasi yoki ma`lum insonning shubhali vaziyatda bedarak yo`qolish hodisasi kriminalistik tergov uslubi qoidalariga asoslangan holda tekshirilishi lozim. Qotillik jinoyatlarini sodir etishda jinoyatchilar turli usul va qurollarni qo`llaydilar. Ko`p hollarda ular o`q otish va sovuq qurollar, turli uy-ro`zg`or buyumlari (pichoq, tesha, bolta), biror qattiq predmet (temir, tosh kabi)lar bilan jarohat yetkazib qotillik sodir etadilar. Qotillik jinoyatlari bo`g`ish, jabrlanuvchining nafas olish yo`llarini bekitish, zaharlash, suvda cho`ktirish, portlatish va boshqa usullar bilan ham sodir etiladi. Jinoyatni sodir qilish usullari, jinoiy harakat motivlari, joyi, vaqti, hodisaning oqibati, izlar, qurollar bularning barchasi kriminalistik tavsifni tashkil qiladi. Uning ayrim elementlari esa bir-birlari bilan bog`liq bo`lib, biri-ikkinchisidan kelib chiqadi va to`ldiradi. Ayniqsa, jinoyatning subyekti, jabrlanuvchi, ishlatgan qurol va jinoyat joyi kabi elementlar o`zaro chambarchas bog`liq bo`lib, har qaysi elementdan qolgan izlar (oqibatlar) boshqa elementlarda aks etadi, birini kuzatish va

tekshirish bilan ikkin-chisi unga bog`liq bo`lgan holatning xususiyatini keltirib chiqaradi. Jinoyatning kriminalistik tavsifini belgilashda yuqorida keltirilgan holatlarning ketma-ketligi, hodisa joyidagi vaziyat-larning kelib chiqishi, birining oqibati ikkinchisida ma`lum izlarning qoldirishi kabilarini aniqlash tergov dastlabki bosqichi-ning muvaffaqiyatli bo`lishiga asos hisoblanadi. Tergov amaliyoti tajribasiga asoslangan holda shuni aytish mumkinki, eng ko`p tarqalgan qotillik jinoyatlari uy-joy binola-rida, jamoat joylarida, ko`chalarda sodir etiladi, bunda jinoyat-ning oqibati, qurollar, izlar yashirilmaydi, qotilning o`zi ham ba`zida qochmaydi, bekinmaydi. Bunday jinoyatlar ko`pincha g`arazlik, o`ch olish, rashq, bezorilik, ikki jinoiy guruhlarning qarama-qarshi-lik to`qnashuvlari natijasida sodir bo`ladi. Bu holatlarda sodir etilgan qotillik jinoyatlarining ochilishi va tergov jarayoni uncha-lik qiyinchilikni tug`dirmaydi. Tergov uslubi tavsiya etgan taktik va metodik vositalarni qo`llash va hodisa joyidagi qurollar, izlar, jabrlanuvchi shaxsi va o`lim sababi haqidagi dastlabki ma`lumotlar asosida versiya-tusmollarini ishlab chiqish va tergovni to`g`ri tash-kil etish, ya`ni ishni tegishli muddatlarda ochish-isbotlash mumkin bo`ladi. Ayrim hollarda qotillik jinoyati yashirin vaziyatda, guvohlar-siz, kechaning qorong`uligi, odamning yo`qligidan foydalanib sodir etiladi. Jinoyatchi qasdga tayyorgarlik ko`radi, hodisa joyidagi izlarni yo`qotishga, qurolni o`zi bilan olib ketishga, ba`zida jabrlanuvchi marhumning tanasini bekitish-yo`qotishga ham harakat qiladi. Bun-day jinoyatlar tergov olib borish, isbotlash nuqtai-nazaridan mu-rakkab

bo`lib, birmuncha qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Qo-tillikning bu turini tergov qilishda tergovchi ixtisoslik mahora-tini ishga solishi, dastlabki surishtiruv ma`lumotlaridan to`g`ri foydalana olishi, kechiktirib bo`lmaydigan tezkor va tergov harakat-larini o`z vaqtida va sifatli qilib o`tkazishi talab etiladi. Jinoyat sodir etilgan, jabrlanuvchining murdasi topilgan joylarda uni amalga oshirish usuli, motivlari, qo`llanilgan qurol-lar, sodir etgan shaxs haqidagi dastlabki ma`lumotlarni olish mum-kin bo`ladi. Jabrlanuvchining shaxsi ma`lum bo`lgan hollarda ji-noyatchi haqida, marhum bilan ular orasidagi munosabat, jinoyat hodisasini sodir etish usullari haqida tegishli versiya-tusmollar tuzmoq mumkin bo`ladi. Jinoyat hodisasi bilan jabrlanuvchining tanasi topilgan joylar bir bo`lganda qotillikning asosiy holat-lari haqida ma`lumot olish va dastlabki tezkor-tergov harakatlari-ni o`tkazish orqali jinoyatda shubhalangan shaxsni topish va qo`lga olish imkoni bo`ladi. Qotillik jinoyati ochiq joylarda, yo`l-ko`cha yuzasida, tashlandiq, odamlar kam yuradigan joylarda sodir etilgan-da jabrlanuvchining murdasida bir muncha o`zgarishlar (murda alo-matlari, atrof-muhit, ob-havo ta`siri) yuz berishi natijasida uning shaxsini aniqlash qiyin bo`ladi. Bunday hollarda tezkor xo-dimlarning ma`lumotlari, qidirilayotgan, bedarak yo`qolgan shaxs-lar haqidagi axborotlar katta yordam beradi. Shahar sharoitlarida sodir qilinadigan qotilliklar ko`p hollarda jinoyat izlarini yo`qotishga, murdani bo`laklab yashirishga qaratilgan bo`ladi. Ko`p hollarda murda bo`laklari ahlat-chiqindilar tashlanadigan joylarda, jamoa gavjum joylardagi maxsus yuk saqlanadigan binolarda, biror materialga o`ralgan holda yoki sumka-chemodanlarda qoldiriladi.

Jinoyat sodir etilgan va murda bo`lagi topilgan joylar har xil hududlarda bo`lgan taqdirda, bu joylarni bir-birlari bilan bog`liq va moslik holatlari aniqlanmog`i lozim. Qotillik jinoyatlarining tavsiflaridan yana biri uning sodir qilinish usulidir. Qotillik sodir qilish usuli o`z ichiga ishlatil-gan qurol, vosita, harakat, jinoyatga avvaldan tayyorgar-lik ko`rish va jinoyat izlarini yo`qotishga urinish kabi holatlar kiradi. Uy-ro`zg`or janjallari, rashq, bezorilik, spirtli ichimlik va narkotik moddalar ta`sirida sodir qilinadigan qotilliklar deyarli oldindan tayyorgarlik ko`rilmasdan sodir qilinadi. Qotil qo`liga duch kelgan predmet qurol (pichoq, tesha, bolta) yoki boshqa vosita bilan jarohat yetkazib, maqsadiga yetadi. Qotillik g`arazli maqsadda yoki jabrlanuvchining lavozimi, xizmat vazifasiga qarshi qaratilgan bo`lsa, jinoyatchi oldindan tayyorgarlik ko`radi; joyini, vaqtini va qurolni belgilab qo`yadi, bun-day hollarda o`q otish quroli, portlovchi moddalarni mo`ljallab qo`yadi. Qasdni amalga oshirgandan so`ng qotil qurolni, otilgan o`q va gilzalarni ham olib ketishga, oyoq va qo`l izlarini qoldirmaslikka harakat qiladi. Bu holatlar qotilning shaxsi haqidagi ma`lumot-larni olishga va uni kimlar orasidan qidirish lozimligini belgi-laydi. Qotillik jinoyatining izlarini va jabrlanuvchining murdasi-ni yo`qotishga qaratilgan harakatlar ba`zida qotillikka boshqa hodisa tusini berish uchun niqoblash usullarini ham qo`llashlik hollari uchrab turadi. Qotil qurbonini xushsizlantirib yoki og`ir jarohat yetkazib, xonaning eshik-derazalarini berkitib o`t qo`yib ke-tadi, tepalik — balandlikdan

itarib yuboradi, "o`ziga o`zi qasd qilgan" — niqobi tusini yaratadi va hokazo. Jabrlanuvchining shaxsini aniqlash ham tergovning dastlabki bosqichida to`g`ri tusmollar tuzishga va gumon qilinuvchini topishga yordam beradi. Jabrlanuvchilar ayol kishilar bo`lsa, ko`p hollarda ular zo`rlik, g`arazlik yoki rashq qurbonlari bo`ladilar. Qotil bilan jabrlanuv-chining o`zaro aloqalari, munosabatlari bir-birlari bilan bog`liq bo`lib, jinoiy oqibatga olib kelish sababidan va qasdning mazmuni-dan darak beradi. Jinoyatda gumon qilingan qotillarning shaxsi, tergov amaliyo-tiga asoslangan holda quyidagicha tavsiflanishi mumkin. Spirtli ichimlik yoki narkotik moddalarni iste`mol qiluvchi 18 yoshdan 50 yoshgacha bo`lgan erkak kishilar, ko`p hollarda qo`pol muomala qiluv-chilar, ahloqsiz, jamoaga va ayollarga nisbatan behurmat va rahmsiz, ilgari sudlangan kabi sifatlarga ega bo`ladilar. Qotilning ba`zi harakatlari - jabrlanuvchiga nisbatan o`ta rahmsizlik bilan ko`p jarohat yetkazishi, o`zining yaqin qarindoshi, oila- a`zolari, yosh bolalarni o`ldirishi, ularning murdalarini may-da bo`laklarga bo`lib, har joylarga tashlashi, uning aqli norasologi-dan xabar beradi, bunday hollarni tipik vaziyatlarga kiritish mum-kin. Tergov amaliyotida notipik hollar ham uchrab turadi. Qotil qurol bilan muomala qilishni yaxshi biladi, harbiy xizmatda yoki alohida mashq asosida otish yoki sovuq qurollarini qo`llashlikni egallagan bo`lib, jinoyatga tayyorgarlik ko`rishni va sodir qilgandan so`ng uning izlarini yo`qotishni avvaldan belgilab qo`yadi. Bunday va-ziyatlar

tergovni dastlabki bosqichida bir muncha murakkablikni keltirib chiqaradi. Lekin kriminalistik faoliyatning qonuniyatiga binoan hech bir jinoyat o`z oqibatini, izlarini qoldirmay iloji yo`q, shuning uchun har qanday jinoyat, shu jumladan, qotillik jinoyatlari ham muvaf-faqiyatli tekshirilib, fosh etiladi. 2. Jinoyat ish qo`zg`atish va dastlabki tergov, tezkor harakatlarini o`tkazish Qotillik jinoyatlari, odatda, og`zaki (telefon orqali) yoki yozma ravishda arizalar asosida qo`zg`atiladi. Xabarlar davolash muassasa- laridan, o`likxonalardan, ko`cha-kuyda zo`rlik (jarohatlar) alomatla-ri mavjud bo`lgan murdalar topilishi yoki ayrim hollarda jinoyat sodir qilgan shaxsning o`zi xabar qiladi yoki huquqni muhofaza qilish organiga aybini tan olib keladi. Zo`rlik alomatlari mavjud bo`lgan murdaning yoki uning bo`lagi topilgan hollarda jinoyat ishi hech qanday tekshiruv o`tkazilmasdan tezkorlik bilan ish qo`zg`atiladi va dastlabki tergov va tezkor harakatlari o`tkaziladi. Shaxsning bedarak yo`qolgan faktlari bo`yicha tushgan arizalar, jinoyat ishi qo`zg`atilmasdan avval uning ehtimol ketgan (yashiringan) joylari tekshiriladi, tirikligi va boshqa joyda bo`lish ehtimol haqida versiya yuritiladi. Bedarak yo`qolganlik haqidagi arizada jinoyat alomatlari haqida xabarlar bo`lsa, qayerda va qachon sodir bo`lganligi va qotillikning sabab-motivlari ko`rsatilgan bo`lsa, be-darak yo`qolgan

shaxs «qotillik qurboni" degan versiya asosida jinoyat ishi qo`zg`atilib, dastlabki tergov va tezkor qidiruv choralari ko`riladi. Mazkur tekshiruv natijalarida bedarak yo`qolgan shaxs: baxtsiz hodisa qurboni emasligi, biror jinoyat harakati uchun ushlangan emasligi, davolanish joylarida, o`likxonalarda bo`lmasligi, o`z ix-tiyori bilan yashash joyini o`zgartirmasligi, shaxsiy hujjatlari va buyumlari uyda qolganligi, g`arazlik yoki o`ch olish maqsadida unga qasd qiladigan ma`lum shaxslarning yo`qligi aniqlansa, u "qotillik qurboni bo`lgan" va qotil uning tanasini yashirgan, berkitgan yoki yo`qotishga harakat qilgan, degan versiya mavjud bo`ladi va jinoyat ishi qo`zg`atilib, mana shu versiya — tusmol tekshiriladi. Jinoyat ishini qo`zg`atish bosqichida unga asos bo`lgan belgi alo- matlari, jinoyat oqibati, sodir qilingan usuli bo`yicha qator tergov vaziyatlari hosil bo`ladi. 1.Qotillikning ochiq sodir etilishi, qotil bilan jabrlanuvchi o`zaro bezorilik qilib jarohatlanganligi natijasida o`lim yuz ber-ganligi. Uy- ro`zg`orda oila a`zolari janjallashishi, rashq va boshqa sabablar natijasida, shuningdek, zaruriy mudofaa asosida sodir etiladigan jinoyatlar. Bunday vaziyatlarda gumon qilinuvchi va jabrlanuvchining shaxslari ma`lum bo`ladi, hodisa joyida va u yerda bo`lgan, eshitgan- ko`rgan guvohlardan olinadigan og`zaki tezkor ma`-lumotlar yetarli bo`lib, jinoyat hodisasi va uning ayrim holatlariga tegishli versiya- tusmollar tuziladi. Bunday hollarda tergovning dastlabki bosqichida hodisa joyi-ni va murda topilgan joyni ko`zdan kechirish va kechiktirib bo`l-maydigan

tezkor qidiruv choralarini o`tkazish, gumon qilinuvchini ushlash, sud- tibbiyot ekspertizasini o`tkazish kabi choralar ko`riladi. 2. Qotillik yashirincha (xufyona) sodir etiladi, lekin jabrla- nuvchining tanasi berkitilmaydi, niqoblash va qotillikka boshqa jinoyat tusini bermaydilar. Bunday vaziyatlar bosqinchilik, talon-chilik, ayol- qizlarning nomusiga zo`rlik ishlatib tajovuz qilish va boshqa moddiy g`arazlik maqsadida sodir etiladigan qotilliklarda mavjud bo`ladi. Shuningdek, yuqorida keltirilgan vaziyatlar, ikki jinoiy guruh orasida kelib chiqadigap nizolar va buyurtma-(qotilni yollash bilan sodir etiladigan) jinoyatlarda ham mavjud bo`ladi. Vaziyatlarni bartaraf qilishlik uchun birinchi navbatda hodisa joyi ko`zdan kechiriladi, ko`rgan-eshitgan guvohlardan ma`lumot olish, jinoyatda gumon qilinuvchilarni aniqlash va qo`lga olish chora-lari ko`riladi. Jabrlanuvchining murdasi ko`zdan kechirilib, so`ngra tibbiyot ekspertizasini o`tkazish bilan o`lim sababi, vaqti, jinoyat qurollari va boshqa masalalar hal etiladi. Tergovning boshlang`ich davrida jinoyatning ayrim holatlari, subyekt (subyektlari), ishlatilgan qurollar va bular haqida to`g`ri versiya- tusmollar tuzib tergov ishini rejalashtirish, kechiktirib bo`lmaydigan tezkor-qidiruv choralarini amalga oshirish, tergov na-tijasining muvaffaqiyatli bo`lishiga asos bo`ladi. Qotillik yashirincha (xufyona) sodir etiladi, jabrlanuvchi-ning murdasi mavjud, shaxsi ma`lum bo`lib, jinoyat sodir etilish mexanizmi noma`lum bo`ladi. Ko`zga tashlangan zo`rlik alomatlari bo`lmaydi, o`lim sababi dastlab aniqlanishicha baxtsiz xodisa, o`z jo-niga qasd

qilish, o`lim tasodifiy kasallik natijasida yoki qotil-likka boshqa jinoyat tusini berish maqsadida niqoblangan degan va-ziyatlar mavjud bo`ladi. Keltirilgan vaziyatlarning har biri yuzasi-dan versiya-tusmollar tuzishda ularga yetarli asoslar belgi –alomat-lar bo`lishi va ular o`zaro bir-birlari bilan bog`liq bo`lmog`i lozim. Qotillik yashirin, guvohlarsiz sodir etilganda, marhumning tanasi, tashqi ko`rinishi bir muncha o`zgargan (vaqt o`tishi, qurol, o`ga rahmsizlik bilan qilinishi va hokazo) bo`lib, tanib olish hal ancha qiyinchilik tug`diradi. Murda tanasidagi jarohatlarning xususiyat-lari qotillik jinoyati sodir bo`lganligidan darak beradi. Mazkur vaziyatni hal etishda birinchi navbatda sud-tibbiyot sohasidagi muta-xassis yordamida murdaning yuz tuzilishi, jarohatlarga biroz tib-biy-jarrohlik choralari qo`llanilib, iloji boricha tiriklik holati sun`iy tiklanadi, kiyimlari tartibga keltiriladi, yuzidagi ortiq-cha iflosliklar, qon va boshqa; moddalardan tozalanib so`ng tanib olishga ko`rsatiladi. Marhumning shaxsi aniqlangach, versiya yuritish bilan gumon qilinuvchi iziga ham tushish mumkin bo`ladi. Gumon qilinuvchilar ilgari sudlanganlar, spirtli va narkotik moddalarni iste`mol qiluvchilar orasidan qidiriladi. 5. Qotillik sodir etilgandan so`ng, ko`p vaqt o`tib, murda alo- matlari (chirishi) natijasida marhumning faqat suyak qoldiqlari (skeleti) topiladi. Ba`zida marhum kiyimining ayrim bo`laklari saqlanib qoladi, suyak to`qimalarida jinoyat qurolining izlari, ke-silish, yanchilish alomatlari saqlanadi. Tergovning dastlabki bosqichida murdaning shaxsi noma`lum bo`ladi, lekin marhumning suyak qoldiqlari topilgan joy, atrof-muhit, suyak to`qimalaridagi jarohat izlari va boshqa alomatlar qotillik jinoyati

sodir bo`lganidan darak beradi. Bunday vaziyatda murdaning suyak qoldiqlari topilgan joy ko`zdan kechiriladi, atrof-sharoitlari ham tekshiriladi, sud-tibbiyot sohasidagi mutaxassis ishtirokida taxminan jinoyat sodir bo`lgan vaqti, o`lim yuz bergandan bo`yon qancha vaqt o`tganligi, o`limga sabab bo`lgan jarohatlar va qanday qurol bilan yetkazilganligi aniqlanadi. IIV axborot markazi bo`limlaridan bedarak yo`qolgan shaxslar haqidagi ma`lumotlarni mazkur shaxsi noma`lum skelet - murdadagi tashqi tuzilish (antropologik) alomatlari bilan qiyoslash lozim bo`ladi. Dastlabki tergov va tezkor harakatlaridan olingai natija-lar asosida jabrlanuvchi, jinoyatda gumon qilinuvchi haqida tegish-li versiya- tusmollar tuzilib, tergov olib boriladi. 6. Qotillik jinoyati sodir etilganidan so`ng, jabrlanuvchining tanasini yashirish, jinoyat izlarini yo`qotish maqsadida bo`laklanadi va har hil joylarga tashlanadi (berkitiladi). Murdaning ayrim bo`lagi topilishi natijasida qo`zg`atilgan jinoyat ishi bo`yicha mazkur vaziyatni quyidagicha hal etish tavsiya qilinadi: - topilgan murda bo`lagi qanday holatda, biror material, qog`oz yoki sellofan paketga solinganmi; - o`rash (upakovka qilish), ip, kanop, bint va boshqalar bilan bog`langanlik usullari; qotillik va bo`laklash qachon sodir qilingan, jinoyat quroli, bo`laklash usuli; tananing boshqa qismlari topilganda ular bir shaxsga te-gishli ekanligi va boshqa holatlar ham aniqlanadi.

7. Vaziyat-bedarak yo`qolgan shaxslarning «jinoyat qurboni» de-gan taxmin asosida qo`zg`atilgan ishlarda mavjud bo`ladi. Bedarak yo`qolgan shaxsning murdasi topilmagan bo`lib, u haqiqatda qotillik jinoyati qurbonimi yoki o`z ixtiyori bilan kimlardandir yashirindi-mi (jinoiy-javobgarlikdan, biror dushmanidan, hayoti havf ostida bo`lganidan va h.k), boshqa hududlarda yoki kasalxonalarda ismi- sharifini o`zgartirib yashab, davolanib yuribdimi. Bunday vaziyatni hal etishda yuqorida keltirilgan barcha holatlar yuzasidan versiyalar tuzilib, tekshiriladi. Murda topilma-gan hollarda, jinoyat izlari, bedarak yo`qolgan shaxsga tegishli bu-yumlar topilishi va qotillik haqida yetarli ma`lumotlarning to`planishi "qotillik jinoyati sodir etilgan" - degan versiyaga asoslanadi. Umuman tergov va tezkor choralari ana shu asosli versiyani tekshirishga qaratilishi lozim. 8. Yangi tug`ilgan chaqaloqning murdasi topilishi asosida qo`zg`atiladigan jinoyat ishlari. Bunday vaziyatda bolani onaning o`zi yoki boshqa unga yaqin bo`lgan shaxslar tomonidan o`ldirilgan, degan versiyalar hosil bo`ladi. Dastlab bolaning o`ldirilish mexanizmi, o`lim sababi, tug`ilganda tirik edimi yoki o`lik holda tug`ildimi, de-gan masalalar hal etiladi. Tergovning dastlabki bosqichida va so`nggi bosqichlarida ham bolaning onasi qidirilmog`i lozim, chunki tergovda hal qilinadigan barcha masalalar va holatlar unga bog`liq bo`lib, ishning ochilish ka-liti ham bolaning onasi hisoblanadi. 3. Tergovni rejalashtirish va versiya yuritish

Tergovning mazkur bosqichida quyidagi asosiy vazifalarni hal etmoq zarurdir. Sodir bo`lgan jinoyatning barcha elementlari: qotilning shaxsi, jabrlanuvchining shaxsi, qotillikning maqsadi va qasdning motivi, jinoiy harakat jabrlanuvchining shaxsiga qarash-limi yoki uning jamiyatdagi mavqei-lavozimiga qarshi qaratilganmi, jinoyatni bir shaxs yoki guruh tomonidan sodir qilinganmi, qotil topilmagan bo`lsa uni tezkor qidiruv choralarini qo`llab yashiringan joyini aniqlash va qo`lga olish, jinoyat qurolini topish, g`arazli maqsadda sodir qilingan qotillik ishlari bo`yicha o`g`irlangan, olib ketilgan qimmatli buyumlarni topish kabi choralari ko`riladi. Tergovni to`g`ri tashkil qilish va harakatlarni tegishli ketma- ketlikda olib borish uchun, aniqlanishi lozim bo`ladigan barcha holatlar yuzasidan versiya — tusmollar tuzish, tergovni rejalashti-rish, tezkor- qidiruv xodimlari bilan yaqindan hamkorlikda bo`lish, qotillikning murakkab vaziyatlarini tergov qilishda tezkor-tergov guruhini tashkil qilish bilan olib borish zarur bo`ladi. Tergovning dastlabki bosqichida kechiktirib bo`lmaydigan ter-gov va tezkor harakatlarini o`tkazmoq lozim bo`ladi. Bulardan bi-rinchi navbatda qotillik hodisasi yuz bergan va jabrlanuvchining murdasi topilgan joylar ko`zdan kechiriladi. Ko`zdan kechirish harakatining umumiy tartib qoidalari mazkur darslikning taktika qismida to`la yoritilgan bo`lib, qotillik ji-noyatlarini tergov qilishda sodir bo`lgan hodisaning o`ziga xoslik xususiyatlarini nazarda tutgan holda, ko`zdan kechirishning taktika qoidalarini qo`llash bilan yuqorida keltirilgan vazifalarni hal qilmoq mumkin bo`ladi.

Jinoyat sodir bo`lgan joy bilan jabrlanuvchining tanasi to-pilgan joy bir bo`lsa, ko`zdan kechirish, murdadan, ya`ni markazdan boshlanmog`i ma`qul bo`ladi, so`ngra atrof-muhit, jinoyatchining ki- rish-chiqish yo`llari, izlar, jinoyat quroli va boshqalar ko`zdan kechi- riladi. Qotillik jinoyatlari bo`yicha hodisa joyini ko`zdan kechirish-ning o`ziga xos usullari mavjuddir. Birinchi navbatda jinoyat sodir bo`lgan va murda topilgan joylar bir yerdami, agar xar hil joyda bo`lgan bo`lsa qon izlarining xususiyatlari, surkalish, tomchi kabi shakllari murdaning bir joydan ikkinchi joyga olib kelishda hosil bo`ladi, qo`shimcha ravishda yerda sudralish izlari ham mavjud bo`ladi. Qotillik sodir bo`lgan joyda topilgan murda yonida qon izlari sach-rash, oqish va ko`p miqdorda ko`lmak shaklda hosil bo`ladi. Bu belgi-larning yo`qligi murda boshqa joydan keltirilgan transport vosi-tasida olib kelingan, degan versiya- taxminga asos bo`ladi. Hodisa joyini ko`zdan kechirishda ikki guruh izlarga e`tibor bermoq lozim. Birinchi guruh izlar qotil bilan jabrlanuvchining o`zaro harakati natijasida hosil bo`ladigan izlar, qotilning jaro-hat yetkazish uslubi, quroli, jabrlanuvchining qarshilik ko`rsatishi, himoyalanish kabi holatlaridan hosil bo`ladigan alomatlar. Ikkinchi guruh izlar jinoiy hodisaga aloqasi bo`lmagan shaxs- lardan qoladigan izlardir. Bu ikki xil izlarni mazkur joyda hozir bo`lganlar, guvohlardan olinadigan og`zaki ma`lumot asosida olish mumkin. Shuningdek, tezkorlik surishtiruvi orqali hodisa joyi-ning avvalgi holati va unga qanday o`zgarishlar kiritilganligi ham aniqlab olinadi.

Jabrlanuvchiniig murdasini ko`zdan kechirishda aniqlanishi lo-zim bo`lgan holatlar quyidagilardir: shaxsi, hujjatlari yoki boshqa buyumlari, kiyimlari, tashqi qiyofasi, alohida belgilari; qotil bilan, uyi va oila a`zolari, qarindoshlari hamkasabalari va boshqa tanishlari bilan aloqasi; o`limning yuz bergan vaqti, sababi, yetkazilgan jarohatlarning qaysi biri o`limga sabab bo`lganligi; jinoiy harakatning mexanizmini, jarohatlar qanday qurol bilan yetkazilganligi; qotillik jinoyati sodir qilinayotganda kimlar bo`lgani, eshitgani; jinoyatning subyektiv tomonini, qasddan yoki ehtiyotsizlik-dan sodir bo`lganligi. Yuqorida keltirilgan holatlarning ba`zilarini aniqlanishi jinoyatchini qayerdan va kimlar orasidan izlashga imkon beradi. O`lim vaqti murda alomatlari asosida (sovush, qotish dog`lar-ning hosil bo`lishi, chirishi va boshqalar aniqlanadi, o`lim sababi jarohatlarning og`ir-yengilligi, ketma-ketligi va qanday quroldan zarar yetkazilganligi, jarohatning qaysi-biri o`limga sabab bo`lgan-ligi, murdani ko`zdan kechirishda tibbiyot sohasidagi mutaxassis ishtirokida belgilanadi. Jinoyatni sodir qilishda ishlatilgan qurol sifati, jarohat yetkazish usuli, o`ta rahmsizlik bilan ko`p jarohat yetkazish, o`lim yuz bergandan so`ng ham qurolni ishlatish jinoyatchi shaxsidan xabar be-radi. Jabrlanuvchi shaxsi noma`lum bo`lib, tergovning boshlang`ich davrida aniqlanmagan bo`lsa, uni jinoiy ro`yxat qoidasiga binoan shaxsi

noma`lum murda kartasi tuziladi, qo`l va o`n barmoq izlari bo`yicha daktilokarta tuziladi, asosiy va qo`shimcha formula chiqari-lib, ro`yxatga olinadi. Daktilokartada tashqi qiyofa belgilari, ayrim ko`zga tashlana-digan belgi-alomatlar ko`rsatiladi. Tergovning so`nggi bosqichlarida ana shu kartalar asosida jabrlanuvchining shaxsi tanib olish uchun ko`rsatilib, aniqlanadi. Informatsiya markazi ma`lumotlari asosida bedarak yo`qolganlarning shaxslari qiyoslanadi. Murda bo`lagi topilishi asosida quzg`atiladigan jinoyat ishla-ri bo`yicha bo`lak topilgan joyda ko`zdan kechiriladi, uning o`ralgan, o`ralmagan holatiga, jarohatlarning xususiyati, taxminan qanday quroldai yetkazilganligiga e`tibor beriladi. Bo`lak o`ralgan material sifati (qog`oz, mato, sellofan) guruh mansubligi belgilanadi. Murda bo`lagi bo`yicha jabrlanuvchining jinsi, yoshi, millat guruhi, iloji boricha individual belgi-alomatlari xatga olinadi. Jinoyatning sodir etilgan va jarohat yetkazilgan vaqti, o`lim sodir bo`lish vaqti va sababi, murdaning qotillikdan so`ng qancha vaqt o`tgandan so`ng bo`laklanganligi, qanday qurol va usulda bo`lak- langanligi, kasb-hunar xususiyati ham ko`zdan kechirish natijasida belgilanadi. Ko`zdan kechirish o`tkazilib, barcha ma`lumotlar bayon- nomada aks ettirilgandan so`ng sud-tibbiyot ekspertizasi tayinla-nib, yuqorida keltirilgan taxmin-versiyalar dastlabki malumotlar o`z tasdig`ini topmog`i lozim bo`ladi. Hodisa joyini, murdani (bo`lagini) ko`zdan kechirish bilan bir qatorda tezkor-qidiruv harakatlari ham o`tkaziladi. Birinchi navbatda hodisa joyida hozir bo`lgan ko`rgan bilganlardan og`zaki ma`lumotlar

olinadi, qachon, kim tomonidan e`tibor berilib, ji-noyat izlari aniqlanganligi, jinoyatchi haqidagi ma`lumotlar, o`zga-rib-bosilib ketmagan, "issiq" iz-alomatlarni aniqlash yuzasidan maxsus itlar ishga solinadi, ma`lum shaxslar orqasidan kuzatuvlar o`tkaziladi, axborot- ma`lumot markazidan bedarak yo`qolgan shaxslar haqidagi ma`lumotlar, tashqi qiyofa belgilari va shu kabi boshqa ma`lumotlar yig`ilib, ular so`nggi tergov harakatlarini tashkil qilish va o`tkazishga, yangi taxmin- versiyalarni tuzishga yordam beradi. Ko`zdan kechirish va tezkor qidiruv choralari yordamida topilgan boshqa murda bo`laklari o`zaro qiyoslanib, bir shaxsning tanasiga te- gish ekanligi aniqlanadi. Hodisa joyini, murda va uning bo`lagini topilgan joyida ko`zdan kechirilgandan so`ng sud-tibbiyot ekspertizasi tayinlanadi. Ekspertiza hal qilinadigan masalalar quyidagilardir: jabrlanuvchining tanasidagi jarohatlarning tavsifi; jarohatlar qanday quroldan yetkazilgan; jarohatlarning qanday oldinma-ketinlikda yetkazilishi; o`lim vaqti va sababi , qaysi jarohat o`limga sabab bo`lgan; jarohatlarning soni ko`p bo`lgan taqdirda, qaysilari hayotiy davrida, qaysilari o`lim yuz bergandan so`ng yetkazilganligi; jarohatlar jabrlanuvchining o`zi tomonidan yetkazilishi mumkinmi va boshqalar. Murda bo`lagi va bir necha bo`laklari yuzasidan ekspertiza tek- shiruvida hal qilinadigan masalalar: murda bo`laklari bir shaxs tanasiga tegishlimi;

murda bo`lagi (bo`laklari) bo`yicha jabrlanuvchining shaxsiga tegishli ma`lumotlar, jinsi, millati, taxminan yoshi, kasb-hunari va boshqalar; jarohatlar mavjud bo`lsa, qanday quroldan yetkazilgan, tirik vaqtida yoki o`lim yuz bergandan so`ng yetkazilganmi; murdani bo`laklash qanday qurol-asbob va usul bilan sodir etilgan, kasb-hunar va boshqalar; qotillik sodir qilgan va murda bo`laklangan vaqti; jarohatlar mavjud bo`lsa qanday quroldan yetkazilgan, tirik vaqtida yoki o`lim yuz bergandan so`ng yetkazilganmi; murdani bo`laklash qanday qurol-asbob va usul bilan sodir etilgan, kasb-hunar xususiyatlari; - murda bo`lagi tarkibida begona moddalar (zaharlovchi, alkogol, narkotik) qoldiqlari mavjudmi va shu kabi jinoyatga oid bo`lgan boshqa masalalar. Bedarak yo`qolgan shaxslarni «jinoyat qurboni" degan versiya aso- sida qo`zg`atilgan ishlar yuzasidan (7-vaziyat) tegishli tekshiruvlar, tez- kor-qidiruv choralari o`tkazilib bo`lgandan so`ng yo`qolgan shaxs ji- noyat, baxtsiz hodisa yoki boshqa biror hodisa qurboni, degan versiyani tekshirish lozim bo`ladi, uning murdasi qidiriladi, topilgan hollar-da shaxsi aniqlanib, bedarak yo`qolgan bilan qiyoslanadi. Bunday vaziyatni murda mavjud bo`lgan holatlar kabi dastlabki ko`zdan kechiruv va sud-tibbiyot ekspertizasi o`tkazilib, tergov davom ettiriladi.

Bedarak yo`qolgan shaxsning murdasi topilmagan hollarda ter-- govning dastlabki bosqichida quyidagi masalalarni hal etish lozim bo`ladi: yo`qolgan shaxsning tashqi qiyofa belgilari, yashash tarzi, qarin- doshlari, oila a`zolari bilan muloqoti, kimlar bilan ziddiyatli muomalada bo`lganligi haqidagi va boshqa ma`lumotlarni aniqlash; bedarak yo`qolgan shaxsning hayoti davridagi fotosuratini to-pish va ishga qo`shish; qo`l-barmoq izlari alfavit daktilokartasi informatsiya mar-kazidan tekshirilishi; dastxati, o`z qo`li bilan yozilgan hujjatlarni ishga qo`shilishi; bedarak yo`qolganlik haqida ariza bergan shaxsni so`roq qilish bilan u qachon, qayerda oxirgi marta ko`rganligi, suhbat, xabar qanday mavzuda bo`lganligini aniqlashi lozim; yo`qolgan shaxs qanday kiyimda bo`lgan, ruhiy, emotsional ho- lati, qandayligi, biror qimmat narsa sotib olish yoki sotish haqida gap bo`lganmi kabi ma`lumotlarni to`la va aniq ravshanlantirish. Bedarak yo`qolgan shaxsning «jinoyat qurboni» degan versiyani tekshirish uchun, uning murdasini, jinoyat quroli va izlarini, qon izlarini, ariza bergan shaxsning yashash joyida, yo`qolgan shaxsning oxirgi bo`lgan manzili-joyida va boshqa jinoyatda gumon qilinganlarning turar joylarida izlash lozim. Topilgan izlar, ashyolar bo`yicha tegishli tekshiruvlar o`tkaziladi. Yangi tug`ilgan chaqaloqni onasi tomonidan o`ldirilishi yoki tash- lab ketishi natijasida o`lim yuz berishi hodisalarini tergov qilishda birinchi navbatda bolaning murdasini topilgan joyida ko`zdan

kechiriladi, uning o`ralganligi, materialining o`ziga xos xususiyatlari, yalang`och, yarim yalang`och holati yangi tug`ilganlik belgilari, o`lim yuz bergan vaqtdan topilgangacha bo`lgan muddat, tanasida qanday jarohat-lar mavjud, o`limning sababi, jinoyatning mexanizmi aniqlanadi. Ko`zdan kechirish jarayonida va so`ngra ekspertiza tekshiruvi o`tkazilib, bola tirik tug`ilganmi yoki o`lik holdami, tirik tug`ilgan bo`lsa, tug`il- gandan so`ng necha vaqt yashagan, tug`ilish sharoiti va joylari (kasalxo- nada, uyda yoki boshqa joyda) aniqlanadi. Bolaning onasini topish dastlabki tergov vazifalaridan biri. Aholi gavjum yashaydigan shahar sharoitlarida bu masalani hal etmoq ancha qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Kasalxonalar (tug`ruqxonalar)ga murojaat qilgan onalarning shaxsi aniqlanadi, ularning qanday masala bo`yicha murojaat qilgan-liklari: tug`ish, ona bo`lish yoki xomilani tushirish, tug`ishni oldini olish masalasi bo`yicha tekshirilib, ular ichida qaysilarining xomi-ladan bo`shalishi noma`lum sharoitda yuz berganligi va kasalxonaga mu-rojaat etmaganligi hollari bo`yicha tekshiriladi, o`lgan bolaning ona-si shular orasidan qidiriladi. Shubhalanuvchi ayol birinchi navbatda tibbiyot hujjatlari aso-sida, so`ngra guvohlantirish va ekspertiza tekshiruvi o`tkazish bilan qachon tuqqan, salomatlik holati, tug`ish jarayoni normal kechganmi, tug`ish oqibatida noxush hollar yuz berganmi aniqlanadi. Ko`rsatilgan vaziyatlar hal etilgandan so`ng, muayyan ayoldan gumon qilish uchun yetarli asoslar yaratiladi va uni so`roq qilish ham mumkin bo`ladi. So`roq o`tkazishdan oldin tergovchining qo`lida guvohlantirish, ko`zdan kechirish bayonnomalari, sud-tibbiyot ekspertizasi xulosalarining

bo`lishi lozim. Ular dalil sifatida ishlatilib, yolg`on ko`rsatuv berishining oldini olishga va fosh etishga yordam beradi.

ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. “O`zbekiston” Toshkent, 2003 2. I.A.Karimov “Adolat - qonun ustuvorligida”. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining II chaqiriq 6-sessiyasida so`zlagan nutqi “O`zbekiston ovozi” gazetasi, 2001 y. 30 avgust. 3. I.A.Karimov. Biz tanlagan yo`l demokratik taraqqiyot va ma`rifiy dunyo bilan hamkorlik yo`li -T: “O`zbekiston”, 2003 4. I.A.Karimov. Tinchlik va havfsizligimiz o`z kuch - qudratimizga, hamjihatligimiz va qat`iy irodamizga bog`liq T: “O`zbekiston”, 2004 5. I.A.Karimov. Bizning maqsad-jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiyalashtirish va isloh qilishdir. T: “O`zbekiston”, 2005 6. Alimova R.A, Otaxo`jayev S.A. – Sud ekspertizasini tashkil qilish va o`tkazish masalalari. Toshkent, 2001 7. Kriminalistika texnikasi; O`quv qo`llanma, Toshkent, 1999 8. Kriminalistika taktikasi; O`quv qo`llanma, Toshkent, 2000 9. Kriminalistika; Darslik. I-II qism. Toshkent. 2003 y. 10. Kriminalistika; Uchebnik. Moskva “BEK”. 2000 g. 11. Kriminalistika; Uchebnik. Moskva. 2004 g. 12. Norboyev A. – Hodisa joyini ko`zdan kechirish. Uslubiy qo`llanma Toshkent. 1999 y. 13. www.ziyonet.uz

Похожие

Kontrabanda jinoyatlarini tergov qilish

O`g`irlik, talonchilik va bosqinchilik jinoyatlarini tergov qilish

O`t qo`yish va yong`in xavfsizligi qoidalarini buzish jinoyatlarini tergov qilish

Uyushgan jinoyatchilikni tergov qilish

Voyaga yetmaganlar jinoyatini tergov qilish