logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Юриспруденция
  4. Qishloq xo`jaligi korxonalarida mehnatga haq to`lashni xuquqiy tartibga solish

Qishloq xo`jaligi korxonalarida mehnatga haq to`lashni xuquqiy tartibga solish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72 KB
Скачать
www.arxiv.uz Qishloq xo`jaligi korxonalarida mehnatga haq to`lashni xuquqiy tartibga solish Reja: 1. Qishloq xo`jaligi korxonalarida mehnatga haq to`lash tushunchasi, asosiy tamoyillari va xususiyatlari. 2. Qishloq xo`jaligi korxonalari xodimlariga kafolatli va kompensatsiya to`lovlari to`lash. 3. Qishloq xo`jaligi korxonalarida mehnatga haq to`lashning turlari, tizimlari va shakllari 4. Qishloq xo`jalik korxonalari rahbarlari mehnatiga haq to`lash tartibi 5. Qishloq xo`jalik korxonalarida daromadlarni taqsimlashning huquqiy asoslari www.arxiv.uz Respublika aholisining, shu jumladan mehnatga yaroqli bo`lgan aholining ham 60 % ko`prog`i qishloq joylarida istoqomat qilishi bozor munosabatlariga o`tishning murakkab sharoitlarida ularni ish hamda tirikchilik o`tkazish manbai bilan ta`minlash vazifasini mamlakatimiz ijtimoiy-siyosiy barqaror sharoiti uchun dolzarb qilid qo`ymoqda. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida mehnatning miqdori va sifatiga yarasha eng ko`p miqdori cheklanmagan holda ish haqi olish, kamsitilmaslik huquqi asosiy iqtisodiy asosiy iqtisodiy huquqlardan biri sifatida e`tirof qilingan. Ushbu konstitutsiyaviy huquqni amalga oshirish yo`llari Mehnat kodeksi va boshqa mehnatga oid qonun hujjatlarida mustahkamlangan. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 153-moddasiga ko`ra, mehnatga haq to`lash tizimi o`z ichiga xodimning bajargan ishiga munosib ish haqi to`lash masalalariga oid bo`lgan, Mehnat kodeksi, boshqa qonun hujjatlari, lokal me`yoriy hujjatlar, mehnat shartnomasida nazarda tutilgan mehnat munosabatlari tizimidan iboratdir. Ish haqi odatda pul shaklida, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda esa belgilab qo`yilgan tartibda natura holida ham amalga oshirilishi mumkin. Mehnat qonunchiligi yollanib ishlovchi xodimlarga ish vaqti normasi va o`z xizmat burchlarini bajargani taqdirda belgilab qo`yilgan eng kam ish haqi olishlarini kafolatlaydi. Bunday kafolat mulkchilik shaklidan qat`iy nazar barcha korxona va tashkilotlarda yollanib ishlovchi xodimlarga berilgan. Mukofot, ustama va qo`shimcha haqlar eng ish haqi tarkibiga kirmaydi. Eng kam ish hashi jamoa shartnomasi yoki kelishuvlarida ayrim tarmoq, kasb, tashkilot xodimlari uchun nazarda tutilgan tarif stavkasining eng kam miqdori bilan adashtirb yubormasligi lozim. O`zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 1999 yil 30 iyulda 788-son bilan ro`yxatga olingan «Yollanib ishlovchilarning soni va ish haqi statistikasi to`\ risidagi yo`riqnoma»ga ko`ra korxonada yollanib ishlayotgan, shuningdek mulk paylariga ega bo`lgani (ishlayotgan mulkdor) holda korxona tarkibida hisobga www.arxiv.uz olinuvchi shaxslarga ish haqi to`lanishi lozim. Qishloq xo`jaligi korxonalarida yollanish asosida yoxud a`zo bo`lgani holda mehnat qilayotgan shaxslar mehnatga haq to`lash amalga oshiriladi. Yollanib ishlovchi xodimga Mehnat kodeksi, boshqa mehnat qonunchiligi aktlari, lokal me`yoriy hujjatlar, mehnat shartnomasining shartlariga ko`raish haqi to`lanadi. Korxona mol-mulki va mabla\larining bir qismiga egalik qiluvchi xodimlarga ularning bajargan ishiga ko`ra ish haqi to`lanadi va ayni paytda ular korxona olgan foyda (daromad)dan ham o`zlariga tegishli bo`lgan ulushni olishga haqli bo`ladilar. Korxona mulkdorlari tarkibiga kiruvchi shaxslar mehnatiga haq to`lashning shartlari qishloq xo`jalik korxonasi ichki lokal hujjatlari (kooprerativ (shirkat xo`jaligi) Ustavi, boshqaruv organining (Umumiy majlis yoki boshqaruv) Qarori va boshqa hujjatlar bilan belgilanadi. Ayni paytda shuni ham ta`kidlash lozimki, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 27 oktabrdagi «2004-2006 yillarda fermer xo`jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasi to`\risida»gi hamda 2003 yil 24 martdagi «Qishloq xo`jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning asosiy yo`nalishlarito`\risida»gi farmonlariga ko`ra fermer xo`jaligida a`zo (mulkiy xissasi bo`lgan) sifatida mehnat qilayotgan shaxslar bilan ham (shu jumladan, fermer xo`jaligi rahbarining oila a`zolari bilan) mehnat shartnomasi tuzilishi, ularga Mehnat kodeksi va boshqa mehnat qonunchiligi hujjatlarida belgilangan kafolatlar (shu jumladan, mehnatga haq to`lash yuzasidan ham) ta`minlanishi lozim. Davlat qishloq xo`jaligi korxonalarida mehnatga haq to`lash Mehnat qonunchiligi, lokal me`yoriy hujjatlar, mehnat shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Qishloq xo`jaligi korxonalarida yollanib ishlovchi xodimlar va ulrag tenglashtirilgan shaxslarga vaqtbay (sarflangan vaqt normasiga muvofiq) yoki ishbay (mahsulot yoki bajargan ish birligiga ko`ra) ish haqi to`lash tizimi joriy qilinishi mumkin. Vaqtbay yoki ishbay ish haqi to`lanadigan ish joylari, kasb, lavozim, vazifalar ro`yxati qishloq xo`jalik korxonasi jamoa shartnomasida yoki www.arxiv.uz boshqa lokal me`yoriy hujjatlarida nazarda tutib qo`yiladi. 2. Qishloq xo`jaligi korxonalari xodimlariga kafolatli va kompensatsiya to`lovlari to`lash. Barcha yollanib ishlovchi va ularga tenglashtirilgan xodimlarga (shu jumladan, qishloq xo`jalik kooperativi (shirkat xo`jaligi), fermer xo`jaligi, dehqon xo`jaligi a`zosi sifatida u yerda mehnat qilayotgan shaxslarga ham) Mehnat qonunchiligi kafolatli hamda kompensatsiya to`lovlari to`lanishini nazarda tutadi. Kafolatli to`lov, bu – xodim o`ziga bo\liq bo`lmagan holatlarga ko`ra xizmat vazifalarini bajarishdan xoli etilgani hollarda unga belgilangan ish haqini to`lanishi, vazifasi (lavozimi) saqlab turilishidan iborat. Mehnat kodeksiga ko`ra quyidagi hollarda kafolatli to`lov to`lanadi va ish joyi (lavozimi) saqlab turilishi kafolatlanadi: Xodim davlat yoki jamoat vazifalarini bajarayotgan vaqtda (saylov huquqini amalga oshirishi, odil sudlov faoliyatida qatnashish, harbiy burchini bajarishga jalb etilish, qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda); Ish beruvchi va mehnat jamoasi manfaatlariga doir vazifalarni bajarishga jalb etilganida (malaka oshirish, xizmat safariga borish, ratsionalizatorlik taklifini amalga oshirish, tibbiy ko`rikdan o`tish, jamoat birlashmalari faoliyatida qatnashish va boshqalar); Jamiyat manfaatlariga doir harakatlar qilganda (avariyalar, tabiiy ofatlar oqibatini bartaraf qilish, inson hayotini saqlab qolish, donorlik vazifasini bajarish va boshqalar) Xodimlar davlat yoki jamoat manfaatlariga doir, shuningdek jamiyat manfaatlariga oid ishlarni bajarishga jalb etilganlarida kafolatli to`lovlarni pul bilan ta`minlash manbaalari, to`lovlarni amalga oshirish tartibi, o`rtacha ish haqini hisoblab chiqish masalalari O`zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilangan. Mehnat kodeksi va boshqa mehnatga oid qonun hujjatlari yollanib ishlovchi www.arxiv.uz xodimlar uchun muayyan kompensatsiya to`lovlari to`lanishini kafolatlaydi. Kompensatsiya to`lovi, bu – xodim ish beruvchi manfaatlari uchun o`z xizmat manfaatlari uchun o`z xizmat vazifalarini bajarayotgan cho\ida qilgan harajatlarini unga ish beruvchi tomonidan qoplab berilishidir. Mehnat qonunchiligi yollanib ishlovchi xodimga quyidagi xarajatlarni kompensatsiyalanishi nazarda tutiladi: A) xizmat safari va ko`chib yurish bilan bo\liq xarajatlar; B) boshqa joydagi ishga ko`chib borish bilan bo\liq xarajatlarni qoplash; V) xodimga tegishli mol-mulkdan foydalanayotganlik uchun xarajatlarni qoplash. Xizmat safari – xodim tomonidan o`z xizmat vazifalarini korxona joylashgan hududdan boshqa hududga yuborilib bajarishidan iborat. Xodimlarni xizmat safariga yuborish tartiblari, muddatlari va bu masaladagi cheklovlar O`zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 2003 yil 29 avgustda 1268-son bilan ro`yxatga olingan «O`zbekiston Respublikasi hududi doirasidagi xizmat safarlari to`\risidagi Yo`riqnoma» bilan belgilab qo`yilgan. Xodimlarni xizmat safariga yuborish korxona raxbari buyru\i va shu asosda beriladigan xizmat safari guvohnomasi bilan amalga oshiriladi. Xizmat safariga yuborilgan xodimga quyidagi xarajatlar kompensatsiya qilinadi: A) yo`l-transport xarajatlari (yo`l chiptasi asosida, taksidan tashqari); V) turar joy ijarasi xarajatlari (tegishli to`lov hujjati asosida, ammo lyuks nomerlar ijaraga olinganida ijara qiymatining 70% miqdorida); V) sutkalik pul (xizmat safarida bo`lgan barcha kunlar (yo`lda bo`lgan, bayram va dam olish kunlari uchun haq) uchun. Uning eng kam miqdori Toshkent shahri va viloyat markazi bo`lgan shaharlarda - har bir kun uchun eng kam oylik ish haqining 10 foizi, boshqa aholi punktlarida 8 foizdan kam bo`lmagan miqdorda. Sutkalik pulning aniq miqdori korxona jamoa shartnomasi yoki boshqa lokal hujjatlarda ko`rsatib qo`yilishi lozim; www.arxiv.uz G) ish beruvchi bilan kelishgan holdagi boshqa harajatlar (telefon, faks aloqa xizmat haqi va boshqalar). Shuni qayd etish lozimki, ushbu yo`riqnomaga ko`ra tegishli hollarda yo`l- transport to`lov hujjati bo`lmagan hollarda ham belgilangan tartibda yo`l harajatlari qoplab berilishi mumkin. Xizmat safariga yuborilgan xodim u yerdan qaytgach, uch kun ichida xizmat safari hisobotini taqdim etishi, foydalanilmasdan qolgan avans pulni buxgalteriyaga qaytarishi lozim bo`ladi. Xodimlarni xorijiy mamlakatlarga xizmat safariga yuborish va bunday safar xarajatlarini qoplash tartibi tegishli qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Xodim bajaradigan ish bir aholi punktidan boshqasiga ko`chib yurish bilan bo\liq blgan hollarda xizmat safari xarajatlari har oylik maoshiga belgilangan miqdorda ustama qo`shib berilishi orqali kompensatsiya qilinadi. Boshqa joydagi ishga ko`chib borish xarajatlari ishga yuborayotgan korxona yoki ishga taklif etayotgan korxona (yangidan ishga qabul qilish cho\ida) tomonidan qoplanadi va unda quyidagilar to`lanishi lozim: ko`chish, mol-mulkni ko`chirib borish xarajatlari; yangi joyni o`rganib olish xarajatlari; ish beruvchi bilan kelishib olingan boshqa xarajatlar. Xodimga tegishli mol-mulkdan foydalanganlik uchun xarajatlarni qoplash. Mehnat kodeksining 173-moddasiga ko`ra: «Ish beruvchining roziligi bilan va uning manfaatlari yo`lida xodim o`ziga tegishli mol-mulkdan foydalanganda transport vositalarining amortizatsisi va ulardan foydalanganlik uchun qilingan xarajatlar, shuningdek, asboblarning, texnik vositalarning yoki o`zga mol- mulkning amortizatsiyasi ish beruvchi tomonidan to`lanishi lozim. Anashu xarajatlarni to`lashning miqdori va tartibi jamoa shartnomasida, agar u tuzilmagan bo`lsa, xodim bilan ish beruvchi o`rtasidagi kelishuvda belgilab qo`yiladi». Xodimga tegishli bo`lgan shaxsiy transport vositasidan xizmat safari va va boshqa ehtiyojlar uchun foydalanganida amortizatsiya xarajatlarini qoplash tartibi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 2 apreldagi 154-sonli www.arxiv.uz Qarori bilan belgilab qo`yilgan. Ish beruvchi tomonidan xodimlarga tegishli kafolatli va kompensatsiya to`lovlarini to`liq, o`z vaqtida to`lab berilishi mehnat munosabatlarida qonuniylik hamda ijtimoiy aholini ta`minlashning muhim sharti sanaladi. Bunda qishloq xo`jaligi korxonasi-muassasalari, a`zolari mehnatiga haq to`lash tegishli qonunlar («Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaliga) to`g`risida», «Dehqon xo`jaligi to`g`risida», «Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida», «Fermer xo`jaligi to`g`risida») asosida, olingan foydani taqsimlash tarzida amalga oshirilishi, ular mehnatiga ushbu korxonalarning bevosita o`zida ishlab chiqilgan va qabul qilingan ichki lokal me`yoriy xujjatlar asosida haq to`lanishi nazarda tutilishi kerak. Qishloq xo`jalik korxonalarida yollanib ishlovchi xodimlar mehnati, shu jumladan ular mehnatiga haq to`lash masalalari ushbu tarmoq xususiyatlari hisobga olingan holda O`zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi hamda uning asosida qabul qilingan boshqa meyoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Yollanib ishlovchi xodimlar mehnatiga haq to`lash paytida mehnat qonunchiligi bilan belgilab qo`yilgan asosiy tamoyillar: ish haqi ishning natijasiga ko`ra eng ko`p miqdori chegaralanmagan holda ish beruvchi bilan xodim o`rtasidagi o`zaro kelishuv asosida belgilanishi, mehnatga haq to`lash paytida ijtimoiy adolatning, ijtimoiy himoyaga muhtoj tabaqalar manfaatlarining xisobga olinishi shartligi, ish haqi to`lashda kamsitishga yo`l qo`yilmasligi, qonunchilikka qat`iy rioya etilishi lozishigi kabi tamoyillarga amal qilinishi lozim bo`ladi. Mamlakatimiz iqtisodiyotida agrar sektor xalq xo`jaligining yetakchi tarmog`i ekanligiga, qishloq xo`jaligini rivojlantirish iqtisodiy taraqqiyotning ustuvor yo`nalishlaridan biri ekanligiga asoslangan xolda davlatimiz va xukumatimiz rahbariyati ushbu sohada islohotlarni avj oldirish xamda chuqurlashtirishga katta e`tibor qaratmoqda. Shunga qaramasdan, ushbu sohada isloxotlarning sekin amalga oshayotganligi, ularning amaliy samarasi pastligi, mulkchilik va mehnat munosabatlarida yangicha qarashlar qaror topishi qiyin kechayotganligi qayd etilmoqda. Ana shunday hol yuz berishining chuqur www.arxiv.uz iqtisodiy, tashkiliy, hukuqiy ildizlari mavjudligi e`tibordan soqit qilinmagani holda qishloq xo`jalik korxonalarida taqsimot prinsiplariga to`la rioya etilmayottanligi, ishlovchilar o`z mehnatliri samarasidan yetarli foydalana olmayotganliklari, moddiy manfaatdorlik yetarli ta`min etilmayotganligi, ya`ni qishloq xo`jalik korxonalarida mehnatga haq to`lashni huquqiy tartibga solish sohasida mavjud bo`lib turgan qator muammolar to`g`anoq bo`layotganligi alohida qayd etilmog`i zarur. Hozirgi paytda ana shu muammolarning muvaffaqiyatli hal etilishi uchun qishloq xo`jalik korxonalariga nisbatan soliq siyosati, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini, shu jumladan strategik xom ashyoni erkin sotish siyosati, bu tarmoq korxonalariga nisbatan moliya-bank siyosati tubdan qayta ko`rib chiqilishi, ushbu masalalarda erkinlikning yanada kuchaytirilishi shu kunning eng dolzarb vazifalaridan bo`lib qoldi. Ushbu masalalarda ijobiy o`zgarishlarga erishmasdan turib qishloq xo`jaligida tub islohatlarni amalga oshirish, bu tarmoqda ishlovchilarning moddiy manfaatdorligini yaxshilash, ularni unumliroq va samaraliroq ishlashga rag`batlantirish juda qiyin. Qishloq xo`jalik korxonalari tarkibiy va tashkiliy tuzilishini takomillashtirishga, bu korxonalarning iqtisodiy hamda huquqiy mustaqilligini oshirishga qaratilgan «Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida», «Fermer xo`jaligi to`g`risida», «Dexqon xo`jaligi to`grisida»gi yangi qonunlar, hukumatimizning qishloq xo`jaligida islohotlarni avj oldirishga qaratilgan bir qator qarorlarining amalda ishlash-ishlamasligi, samarasi ko`p jihatdan bu sohada moddiy manfaatdorlikning amalda ta`minlanishiga, moddiy manfaatdorlik tamoyilining ro`yobga chiqarilishiga bevosita bog`liq bo`ladi. 3. Qishloq xo`jaligi korxonalarida mehnatga haq to`lashning turlari, tizimlari va shakllari Bozor iqtisodiyoti sharoitida ish haqi tirikchilik o`tkazishning yagona manbai hisoblanmasada, ammo keng tarqalgan hamda asosiy shaklidir. Shu tufayli www.arxiv.uz ish haqining oshib borishi fuqarolar turmush darajasini yuksaltirish, jamiyat a`zolari moddiy farovonligini oshirishning muhim usullaridan biri, mamlakat iqtisodiy ahvolining eng obyektiv ko`rsatkichi sanaladi. Ish haqi xodimlar mehnati uchun ularni taqdirlash shakllaridan bo`lib, jamiyatda ijtimoiy adolatning qaror topishiga xizmat qiladi. Ish haqi iqtisodiy kategoriya sifatida mamlakat milliy daromadining xodimlarga berilishi lozim bo`lgan qismini ifoda etadi, har bir xodimning ushbu milliy boyliklarning yaratilishidagi hissasini miqdor va sifat jihatdan o`lchash imkonini beradi. Qishloq xo`jaligi xodimlari ish haqining manbai bo`lib ushbu soha korxonalari tomonidan olingan foyda hisoblanadi. Ish haqi huquqiy kategoriya sifatida mehnat munosabati ishtirokchilarining ish haqi yuzasidan huquqlari va majburiyatlari doirasini belgalaydi. Har bir xodimning ish haqi u sarflagan mehnat miqdori va sifati, ishning aniq natijalariga bog`liq bo`lib, eng ko`p miqdori cheklanmagan. Ish xaqi o`z tarkibiy tuzilishiga ko`ra ikki qismdan: tarif razryadlari, mansab maoshlaridan iborat asosiy qism hamda mukofotlar va boshqa rag`batlantiruvchi to`lovlarda ifodalanuvchi qo`shimcha qismdan iborat bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi hududida ish haqi to`lash yuzasidan yagona siyosatni amalga oshirish, xalq xo`jaligi tarmoqlari, mintaqalar orasida ushbu masaladagi asossiz farqlarga barham berish, ijtimoiy adolatni ta`minlash maqsadida O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 26 dekabrdagi 590-son qarori bilan 92 ta tarif jadvali tasdiqlandi. Ushbu jadvalda xalq xo`jaligi tarmoqlarida band bo`lgan xodimlar mehnatiga haq to`lash yuzasidan tarif koeffitsiyentlari nazarda tutilib, o`z ichiga 28 razryadni (ishlarni oddiydan murakkabga tomon, ish haqining ham shunga mutanosib tarzda o`sib borishini belgilovchi) oldi. Mamlakatimizda ish haqi to`lash ikki usulda: A) davlat yo`li bilan markazlashtirilgan tartibda hamda B) lokal normalar vositasida (jamoa kelishuvlari va jamoa shartnomalari, korxonaning bevosita www.arxiv.uz o`zida qabul qilingan nizomlar va boshqalar) huquqiy tartibga solinadi. Hozirgi, bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatga haq to`lash sohasida nodavlat mulkchiligiga asoslanuvchi korxona va tashkilotlar tomonidan amalga oshirilayotgan faoliyatga davlat aralashuvi eng kam darajada bo`lib, bunday aralashuv xodimlar manfaatini ximoya qilish, ular ahvolini yomonlashtirib yuborishga yo`l qo`ymaslik, qonunlarda belgilangan kafolatlar va imtiyozlardan amalda foydalanish uchun samarali choralarning belgilanishiga qaratilgan. Mamlakatda belgalangan yagona tarif razryadlari jadvali, eng kam oylik ish haqidan kam bo`lmaslik talablariga rioya etilgani holda ish haqi turi, shakli, tarif stavkalari, mansab maoshlari, mukofot turlari, miqdorlari, to`lanish shartlari va tartiblari mustaqil ravishda ish beruvchilar tomonidan, jumladan qishloq xo`jalik korxonalarining bevosita o`zlari tomonidan belgilanadi. Ishchilar mehnatiga haq to`lashda tarif tizimlaridan, ishbay baholardan foydalanilgan holda ishbay yoki naqdbay ish haqi to`lash tizimlari joriy etiladi. Xizmatchilarga esa mansab maoshlarini tizimi asosida io` xaqi to`lanadi. «Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida»gi Qonunning 22-moddasida ko`rsatilishicha: «Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) kooperativ (shirkat) a`zolari va yollangan xodimlarning mehnatiga haq to`lash shakllari, tizimi va shartlarini qonun hujjatlariga hamda oila (jamoa) pudratiga muvofiq mustaqil ravishda belgilaydi. «Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) a`zolariga mulkiy paylar bo`yicha to`lanadigan dividendlar mehnat haqi tarkibiga kirmaydi». YA`ni kooperativ (shirkat) a`zosi hisoblanuvchi shaxslar u yerda mehnat qilganlari taqdirda ularga belgilangan razryadlar, tarif stavkalari, ishbay baholar asosida vaqtbay yoki ishbay mehnat haqi to`lanadi. Kooperativ (shirkat) a`zosi bo`lgan shaxslar ham, u yerda yollanib ishlayotgan xodimlar ham ijtimoiy sug`urta va ijtimoiy ximoya qilinishlari, ularga o`rtacha ish haqi va ish joyi (lavozimi) saqlab turilishi bo`yicha qonunda ko`zda tutilgan barcha kafolatlar va kafolatli to`lovlar to`la-to`kis ta`minlanishi zarur. Mehnat sharoitlari yaratilishi, ular mehnati texnik va sanitariya jihatidan har www.arxiv.uz tomonlama muxofaza etilishi, yollanma xodimlarga ish haqi qonunda belgilangan muddatlarda, joyda va tartibda berib turilishi, ularning ish xaqidan mehnat qonunlarida ko`zda tugilganidan ko`p ushlab qolinishiga yo`l qo`ymasligi lozim. O`zbekiston Respublikasining «Dehqon xo`jaligi to`g`risida»gi qonunni 20-moddasida, «Fermer xo`jaligi to`g`risida»gi qonunning 24-moddasida ushbu taraflarning kelishuviga ko`ra natura holida ham mehnat haqi to`lanishi mumkinligi aytilgan. Davlat qishloq xo`jalik korxonalarida mehnat qilayotgan xodimlar (ishchi va xizmatchilar)ga ish haqi to`lash Mehnat kodeksi va uning asosida qabul qilingan boshqa Qonun xujjatlariga muvofiq amalga oshiriladi. Qishloq xo`jalik korxonalarining xodimlari ham normal sharoitlardan chetga chiqib mehnat qilgani hollarida ular mehnatiga mehnat qonunlarida belgalangan miqdorlarda ish haqi to`lanadi. Jumladan, ular ish vaqtidan tashqari vaqtlarda istisno tariqasida ishlashga jalb etilganlarida ular mehnatiga ishbay yoki vaqtbay narxlarda kamida ikki barobar haq to`lanishi shart. Ishdan tashqari vaqtdagi ish deganda, ish kunidan keyin qolib ishlash, dam olish kunlari va bayram kunlari xodimlarning ishga jalb etilishlari tushuniladi. Dam olish kuni yoki bayram kuni ishlagan xodimga boshqa dam olish kuni berilishi mumkin va bu holda uning dam olish kuni ishlagani uchun bir barobar miqdorida ish haqi to`lanadi. 18 yoshga yetmaganlar ish vaqtidan tashqari ishlarga (tungi ishlarga, ish vaqtidan tashqari ishlarga va dam olish kunlaridagi ishlarga) jalb etilishlari mumkin emas (Mehnat kodeksining 245- moddasi). Shuningdek, homilador ayollar, 14 yoshga yetmagan (16 yoshga to`lmagan nogiron bolasi) bor ayollar ham o`zlarining roziliklarisiz tungi ishlarga, ish vaqtidan tashqari ishlarga, dam olish kunlaridagi ishlarga yuborilishlari mumkin emas. Ish vaqtidan tashqari ishlar ish beruvchi tomonidan aniq va qatiy hisobga olib borilishi, uning mikdori uzluksiz ikki kunda 4 soatdan, bir yil davomida 120 soatdan ortib ketmasligi lozim. Tungi ishlarda ishlaganlik uchun ham kamida bir yarim barobar oshirilgan www.arxiv.uz mikdorda ish haqi to`lanadi. Tungi ishlar deganda, soat 22.00dan soat 6.00gacha bo`lgan vaqtlarda bajarilgan ishlar tushuniladi. Tungi ishlarga jalb etiladigan xodimlar doirasi ham qonunchilik bilan cheklangan. Yaroqsiz mahsulot tayyorlangan holda, basharti bunda xodim aybdor bo`lmasa, unga o`rtacha ish haqi miqdorida haq to`lanadi. Agar bunda xodim aybdor bo`lsa, u holda ish haqi to`lanmaydi. Bekor turib qolinganda va bu hol xodimning aybsizligi bilan yuz bersa, unga o`rgacha ish xaqi saqlanadi. Xodimning aybi bilan bekor turilgan vaqt uchun ish haqi to`lanmaydi. Bir necha kasbda (lavozimda) ishlaganlik, xizmat ko`rsatish doirasining kengayganligi, bajariladigan ishlar hajmi ortganligi, o`zining asosiy ishi bilan bir qatorda ishda vaqtincha bo`lmagan xodimning vazifalarini bajarganligi, o`rindoshlik asosida mehnat qilganligi uchun mehnat ishi miqdori mehnat shartnomasining taraflari o`rtasidagi kelishuvga binoan amalda bajarilgan ish yuzasidan beriladi (Mehnat kodeksining 160- moddasi). Mehnatga haq to`lashga oid shartlar mehnat shartnomasi taraflarning o`zaro kelishuvi bilangina o`zgartirilishi mumkin. Ammo, texnologiyada, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil etshsda o`zgarishlar yuz berganida mehnat haq to`lashning yakka shartlari istisno tariqasida xodim roziligisiz ham amalga oshirilishi mumkin. Qishloq xo`jaligi xodimlariga ham boshqa tarmoqlaridek kompensatsiya to`lovlari to`lanadi, ularni xizmat safariga yuborish tartiblari va xizmat safari paytida safar xarajatlarini (sutkalik pul, yo`l va turar joy xarajatlari) qoplash umumiy qoidalar bilan belgalangan me`yorlar va tartiblarda amalga oshiriladi. Qishloq xo`jalik xodimlari davlat va jamoat ishlarini bajarishlik uchun asosiy ishlaridan ozod qilingan holda jalb etilganlarida (saylov huquqlarini amalga oshirish, deputatlik faoliyati, odil sudlovni amalga oshirishga jalb etilish va boshqalar) ularning ish joylari (lavozimlari), ularning ish haqlari saqlab turilishi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda kafolatlanadi. www.arxiv.uz Xodimning ish haqidan uning roziligisiz ushlab qolinishiga umumiy qoidaga ko`ra yo`l qo`yilmaydi. Biroq, Mehnat kodeksining 164-moddasiga ko`ra quyidagilar uning roziligisiz mehnat haqidan ushlab qolinishi mumkin: a)belgilangan soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar; b)sudning qarori asosidagi ijro hujjatlari bilan belgilangan summalar; v)ish haqi hisobidan berilgan bo`naklar, xizmat safari uchun berilgan va sarflanmasdan qolgan pul mablag`lari; g)kelgusidagi mehnat ta`tilining oldindan berilishi tufayli to`langan pullar, basharti xodim belgilangan muddat ishlamasdan ishdan bo`shayotgan bo`lsa; d)xodim tomonidan ish beruvchiga yetkazilgan moddiy zarar. Zarar miqdori xodimning oylik ish haqidan oshmasa; ye)intizomiy jazo tariqasida xodimga qo`llanilgan ish haqining har gal to`lash vaqtida ushlab qolinishidagi summasi 50% dan ortiq bo`lmasligi, ya`ni xodimni har qanday holda to`lanishi lozim bo`lgan ish haqining kamida yarmi to`lanmog`i shart. Ish haqi to`lash, kafolatli va kompensatsiya to`lolari to`lash, ish haqidan ushlab qolishni cheklashga doir qishloq xo`jalik korxonalarida yollanib ishlayotgan xodimlarga ham, a`zolik asosida mehnat qilayotgan shaxslarga nisbatan ham tatbiq etilaveradi. 4. Qishloq xo`jalik korxonalari rahbarlari mehnatiga haq to`lash tartibi Qishloq xo`jalik korxonalari rahbarlari mehnatiga haq to`lash paytida ushbu korxonadagi mavjud mulkchilik shakli, xo`jalik yuritish usuli, korxonaga rahbarlik qilayotgan shaxslarning huquqiy maqomi kabi bir qator omillarning ahamiyati kattadir. Davlat qishloq xo`jalik korxonalari (o`rmon, baliqchilik, qo`riqxona va boshqa xo`jaliklar, tajriba va tadqiqot uchastkalari va hokazolar) rahbarlari mehnatiga haq to`lash davlatning vakolatli organlari (O`zbekiston Respublikasi www.arxiv.uz Moliya vazirligi, Mehnat vazirligi va boshqalar) tomonidan qabul qilingan qonun hujjatlari, mansab maoshlari tizimlari, boshqa me`yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Ushbu hujjatlarda davlat qishloq xo`jalik korxonalari rahbarlarini mukofotlash, moddiy rag`batlantirish shartlari va tartiblari ham belgilab qo`yilishi mumkin. Nodavlat mulkchiligiga asoslangan qishloq xo`jalik korxonalarini, O`zbekiston Respublikasining «O`zbekiston Respublikasida korxonalar to`g`risida»gi qonuni 15-moddasiga ko`ra, bevosita o`zi yoki o`zi vakil qilgan organ orqali, shu jumladan korxona rahbari lavozimiga ishga yollash asosida tayinlangan shaxs orqali boshqarish mumkin deyilgan. Bunday holda korxona mulkdori bilan korxona lavozimiga ishga yollanayotgan shaxs o`rtasida mehnat shartnomasi (kontrakt) tuziladi. Aksiyadorlik jamiyatlari, qishloq xo`jaligi kooperativlari (shirkat xo`jaliklari) yoki boshqa xo`jalik yuritish shakliga asoslangan qishloq xo`jalik korxonalariga rahbarlar va mutaxasislar ana shunday mehnat shartnomasi (kontrakt) asosida ham tayinlanishlari mumkin. Ana shunday hollarda rahbar va mutaxassislar mehnatiga haq to`lash tegishli qonunlar, qishloq xo`jalik korxonasi ustavi, korxona a`zolari umumiy yig`ilishi qarorlariga muvofiq ravishda tuzilgan mehnat shartnomasi (kontrakt) shartlariga asosan amalga oshiriladi, Bunday mehnat shartnomalarida to`lanadigan ish haqi mikdori, ustama haqlar, mukofotlar va boshqa rag`batlantiruvchi to`lovlar shartnoma (kontrakt) taraflarining o`zaro kelishuvlari asosida belgalanadi va eng ko`p miqdor bilan chegaralanmagan. Bu to`lovlarning miqdori korxona rahbari yoki mutaxassisning korxona idoralariga qo`shgan shaxsiy hissasiga, uning ish samaradorligiga, korxonaning xo`jalik- moliyaviy faoliyati yakunlariga bevosita bog`liq qilib qo`yilishi mumkin. Qishloq xo`jalik korxonalarida korxona faoliyatiga rahbarlik bevosita kooperativ (shirkat xo`jaligi) yoki boshqa turdagi qishloq xo`jalik korxonasi a`zolari orasidan saylanish (tayinlanish) asosida amalga oshirilgan taqdirda ushbu korxona a`zosi bo`lgan shaxslarning rahbar, mutaxassis sifatida muntazam faoliyat olib borgan davri uchui korxona ustaviga, korxona a`zolarining umumiy yig`ilishi www.arxiv.uz qaroriga muvofiq ravishda belgilanadigan miqdorda ish haqi hamda boshqa to`lovlarni to`lash amalga oshiriladi. Bu holda ham rahbarlar va mutaxasislar mehnatiga to`lanadigan ish haqi hamda boshqa to`lovlar xajmi korxona ish natijalariga, ushbu shaxslar tomonidan shaxsan qo`shilgan xissalarga va boshqa omillarga bevosita yoki bilvosita bog`liq qilib qo`yilishi mumkin. Dehqon xo`jaliklari va fermer xujaliklari shaklidagi qishloq xo`jalik korxonalarining rahbarlari odatda ushbu oila boshlig`i yoki oilaning boshqa a`zosi bo`lish tufayli bunday korxonalarga yollash asosida rahbarlarni tayinlash qonunchilikda ko`zda tutilmagan, bunday korxona rahbarlari asa o`z faoliyatlari uchun ish haqi olmaydilar, chunki dehqon, fermer xo`jaligining barcha daromadlari shu xo`jalik (oila)ning mulkidir. Ammo, dehqon yoki fermer xo`jaliklariga vaqtincha ishlarni bajarishlik uchun mutaxassislar (agronomlar, vetirinarlar, buxgalterlar va hokazo) jalb etilishligi mumkin. Bunday hollarda ushbu mutaxassislar mehnatiga tuzilgan mehnat shartnomasi (kontrakt) asosida taraflar kelishuvi bilan belgilangan miqdorlarda, shartlarda va tartiblarda, ammo qonunchilikda belgilab qo`yilganidan past bo`lmagan miqdorlarda ish haqi to`lanishi lozim bo`ladi. Dehqon, fermer xo`jaliklarida, boshqa turdagi qishloq xo`jalik korxonalarida ham muayyan ishlar tegishli mutaxassislar yoki boshqa shaxslar bilan fuqarolik-huquqli shartnomalar (pudrat, u yoki bu xizmat turini ko`rsatish) tuzish asosida bajarilishi mumkin. Bunday xollarda ishlarni bajargan fuqarolarga haq to`lash o`zaro tuzilgan shartnoma, fuqarolik qonunchiligi talablariga muvofiq ish yakunlariga ko`ra amalga oshiriladi. 5. Qishloq xo`jalik korxonalarida daromadlarni taqsimlashning huquqiy asoslari Nodavlat mulkchiligiga asoslangan qishloq xo`jalik korxonalarida (qishloq xo`jaligi kooperativlari (shirkat xo`jaliklari), o`zaro mulkiy hissalar qo`shishga, pay badallarini umumlashtirishga asoslangan boshqa turdagi qishloq xo`jalik korxonalarida xo`jalik faoliyati natijalariga ko`ra olingan sof foyda uning www.arxiv.uz muassislari hamda boshqa a`zolari o`rtasida taqsimlanadi. Sof foydani taqsimlashning asosiy tamoyillari va umumiy qoidalari O`zbekiston Respublikasining «O`zbekiston Respublikasida korxonalar to`g`risida», «Aksiyadorlar jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida», «Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida»gi hamda boshqa qonunlarida belgilab qo`yilgan. Jumladan «O`zbekiston Respublikasida korxonalar to`g`risida»gi qonunning 18-moddasi, 2-bandida aytilishicha: «Soliqlar va boshqa to`lovlar budjetga to`lab bo`lingach, qancha sof foyda (daromad) korxonaning to`la ixtiyorida qonunda bevosita nazarda tutilgan hollardan tashqari ulardan olib qo`yilishiga yo`l ko`yilmaydi. Korxona sof foydani (daromadni), basharti uning ustavida boshqacha hol nazarda tutilgan bo`lmasa, o`zi bilganicha tasarruf etadi». Ushbu qoida qishloq xo`jaligi korxonalariga ham to`la taalluqlidir. Qishloq xo`jalik kooperativi (shirkat xo`jaligi) budjetga soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar, bank foizlari, kreditlar bilan hisob-kitoblar qilib bo`lingach, moddiy va boshqa harajatlar, ish haqi sarf-xarajatlari qoplab bo`lingach qolgan summa hisobidan kooperativ ustavida ko`zda tutilgan maxsus fondlarni barpo etadi. «Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida»gi qonunning 11- moddasiga muvofiq korxona foydasini taqsimlash tartibini tasdiqlash vakolati kooperativ (shirkat xo`jaligi) umumiy yig`ilishiga berilgan bo`lib, bo`linmas, pay va boshqa jamg`arma (fond)larni tashkil etish turlari, miqdorlari, ulardan foydalanish tartiblarini belgilash ishlari ham umumii yig`ilish tomonidan hal etiladi. Kooperativ (shirkat xo`jaligi) daromadlarini kooperativ a`zolari o`rtasida.taqsimlash ularning pay jamg`armasiga qo`shgan mulkiy (pul) ulushlari miqdoriga mutanosib ravishda amalga oshiriladi. «Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) to`g`risida»gi Qonunning 19-moddasida aytilishicha: «Mulkiy pay qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi) har bir a`zosining kooperativ (shirkat) pay jamg`armasi qiymatidagi ulushini belgilaydi va kooperativ (shirkat) www.arxiv.uz kooperativ (shirkat)ning yakuniy daromadidan (foydasidan) dvidentlar tariqasida tegishli ulushni olish huquqini beradi».Mulkiy pay miqdorini aniqlash, paylar bo`yicha dividentlar to`lash tartibi, shartlari qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Qishloq xo`jaligi kooperativi (ishrkat xo`jaligi) har bir a`zosi mulkiy payining aniq miqdori kooperativning (shirkatning) a`zosiga, mol-mulkning muayyan ulushiga hamda xo`jalik oladigan umumiy daromadning (foydaning) tegishli qismiga bo`lgan uning huquqini mustahkamlab qo`yuvchi, nomi yozilgan guvohnoma berilgan holda belgilanadi.

Похожие

Yer uchun haq to`lashni huquqiy tartibga solish
Qishloq xo`jaligi kooperativi (shirkat xo`jaligi)ning xuquqiy holati
Qishloq xo`jalik korxonalari moliyaviy faoliyatini huquqiy tartibga solish
Qishloq xo`jalik huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi
Ijtimoiy tartibga solish tizimi