Pozitiv huquq tizimi va kategoriyalari - Юриспруденция - Рефераты

Pozitiv huquq tizimi va kategoriyalari

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

135 KB

Pozitiv huquq tizimi va kategoriyalari Reja: 5. Pozitiv huquq tushunchasi va uning nazariy asoslari. 6. Huquq normalari tushunchasi, belgilari va tushunchasi 7. Huquq manbalari muammolari 8. Huquq ijodkorlik muammolari 9. Huquq tizimi. Huquq tizimi bilan qonunchilik tizimi o‘rtasidagi nisbat. 10. Qonunchilikni tizimlashtirish muammolari. 11. Huquqiy tartibga solish mexanizmida huquqiy munosabatlarning o‘rni. 12. Hozirgi zamonda huquqiy ong inqirozi va uni bartaraf etish muammolari .

Pozitiv huquq tushunchasi va uning nazariy asoslari Huquq tushunchasi juda keng qamrovli bo‘lib, uning turli ta’riflari mavjud. Shu o‘rinda pozitiv huquq tushunchasiga biroz to‘xtalishimiz zarur. V.S.Nersesyansning ta’biricha, «pozitiv huquq deganda mazkur jamiyatda harakatda bo‘lgan, konkret-aniq mazmun va shaklga ega bo‘lgan huquq ma’nosida, ya’ni yagona bir davlatga birlashgan insonlar xatti-harakatini tartibga soluvchi vosita sifatida o‘zini namoyon etadigan huquq tushuniladi». Huquqning vujudga kelishi va undan foydalanish jarayonida uning mohiyati insonlar tomonidan amaliy zaruriy xatti-harakat qoidalari vujudga kelishi va mustahkamlanishidan ancha keyinroq anglana borgan. Huquqning o‘zi hamma tomonidan e’tirof etiladigan va yagona, butun jamiyat uchun umumiy bo‘lgan xatti-harakat qoidalari sifatida namoyon bo‘ladi. Huquq insonlarning amaliy faoliyati sohasidagi ichki ishonchlari, baholari va intilishlari asosida vujudga keladi. Bundan tashqari u yoki bu ma’rifiy jamiyatda mavjud bo‘lgan huquq haqidagi qarashlar, g‘oyalar va ta’limotlar insonlar xatti-harakatini tartibga soladigan pozitiv huquqga asos bo‘ladi. Pozitiv huquq normalari mazmunining tuzilishi tarixan asta-sekin boyib borgan. Qadimgi davrlardagi hukmdorlarning alohida «buyruqlari» hamda sudlarning turli masalalardagi «hukmlaridan» tortib fuqarolar, hokimiyat va amaldorlarning xatti-harakatini belgilovchi umumiy qoidalar, prinsiplargacha bo‘lgan tarixiy rivojlanish davrini boshidan kechirgan. Tarixiy taraqqiyot jarayonida turli odatlar va an’analar pozitiv huquq tomonidan e’tirof etilgan. Bugungi kunda inson huquqlari haqidagi normalar va prinsiplar tobora mustahkamlan-moqda va ular nufuzli xalqaro hujjatlar orqali pozitiv huquqning tarkibidan munosib o‘rin egallamoqda. Bundan tashqari pozitiv huquq o‘z ichiga konkret shartnomalardan kelib chiqadigan va qonunga zid kelmaydigan huquq va majburiyatlarni oladi. «Pozitiv huquq» atamasi XVI asrning oxiri -XVII asr boshlaridan boshlab huquq fani va amaliyotiga kira boshlagan. Ma’lumki o‘sha davrda «davlat»

huquqini ilohiy tabiiy huquqga qarama-qarshi qo‘yish keng tarqalgan. Bunday fikrlar dastlab niderlandiyalik mutafakkir Gugo Grotsiy tomonidan «O prave voyni i mira» («Urush va tinchlik huquqi xususida») nomli asarida shaklantirilgan. O‘sha paytda insonning tabiiy huquqlariga qonunchilikdan mustaqil bo‘lgan va adolatli davlat uchun majburiy bo‘lgan huquq sifatida qarash ancha keng tarqalgan. Bunday fikrlar J.-J.Russo, Sh.-L.Monteskye, Volter, T.Gobbs, I.Kant, A.Radihev (XVII-XVII asrlar) asarlarida o‘zining ifodasini topgan. Tabiiy huquq davlatning qonunchiligidan farq qilgan holda abadiy va o‘zgarmas, insondan ajralmas huquqlar sifatida e’tirof etilgan. XIX- XX asrlardan boshlab Yevropa va Shimoliy Amerikada mulk erkinligiga asoslangan burjua davlatchiligi mustahkamlanayotgan bir sharoitda siyosatchilar va huquqshunoslar o‘z e’tiborlarini nafaqat tabiiy huquqlarga, balki real hayotda mavjud bo‘lgan davlat tomonidan yaratiladigan qonunlar va normativ aktlar, shuningdek, sud pretsedenti va sanksiyalangan odatlarga qaratisha boshlagan. Shu tariqa tabiiy huquq nazariyasining obro‘si Ma’rifatparvarlik va XVIII-XIX asrdagi burjua inqiloblari davridagidan kamaya borgan. XIX asr va XX asr boshlarida huquq nazariyasidagi bunday rivojlanish liniyasi yurisprudensiyaning qator yangi yo‘nalishlarida o‘zining ifodasini topgan: Huquqning tarixiy maktabi (Gugo, Savini, Puxta), pozitiv yo‘nalishning turli variantlari (Angliyada D.Ostin, I.Bentam va b., Rossiyada G.F.SHershenevich), huquqning sotsial nazariyalari (L.Dyugining solidarizm «birodarlik», R.Iyering, N. M.Korkunovning manfaatlar nazariyasi, F.Jeni, S.Erlix, S.A.Muromsevning sotsiologik maktabi, L.I.Petrajitskiy va uning izdoshlarining psixologik huquq maktabi) kabilar. Mana shunday bir sharoitda tabiiy huquqga xuddi kerakmas, feodal mutloqlikka qarshi kurashda o‘zining rolini o‘tagan bir tushuncha sifatida qarala boshlandi. Shu tariqa yuridik fikr o‘z e’tiborini davlat tomonidan o‘rnatilgan, real harakatda bo‘lgan huquqga qarata boshladi.

Hatto L.Petrajitskiy tabiiy huquq mavjud emas ekan, demak «pozitiv» huquqni «huquq» deb atayverish kerak, degan fikrgacha borgan. «Pozitiv huquq» atamasi angliya, fransiya, avstriya va boshqa hozirgi zamon davlatlari huquqida, garchi ushbu davlatlar shaxsning tabiiy huquq va erkinliklari demokratik tamoyillari bilan aloqani uzishmagan bo‘lishsada, shunga qaramay e’tirof etiladi. «Pozitiv huquq» atamasi hozirgi zamon davlatlari turli huquqiy tizimlari huquq shaklini umumiylashtirishga yordam beradi. Shu o‘rinda bir holatni ta’kidlash lozimki, Yevropa mamlakat-lari huquqlarida garchi «qonunchilik», «qonun» atamalarini «pozitiv huquq» atamasi bilan bir xil tushunish mavjud bo‘lsa-da, Angliya, Kanada, Avstraliya Ittifoqi va boshqa anglo-sakson pretsedent huquqini «qonunchilik» deb atash mushkul. Diniy va an’anaviy huquq, Xitoy va Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari huquqiy tizimidagi «qonunchilik» atamasiga qayd etilayotgan atama unchalik mos kelavermaydi. Shu bois «pozitiv huquq» atamasi hozirgi zamon huquqiy tizimlaridagi «amaldagi, harakatdagi huquq» tushunchasini ifodalashda foydalanilsa joiz. Shunday qilib, pozitiv huquq bu yuridik harakatda bo‘lgan, davlat va xalqaro hamjamiyat tomonidan muhofaza qilinadigan normalar, huquqning umumiy prinsiplari, shuningdek, huquqiy munosabat ishtirokchilarining ularga asoslangan qonuniy manfaatlari, huquq va majburiyatlaridir. Pozitiv huquqning shakllanishining ijtimoiy jarayoni - bu obyektiv tarkib topgan va jamiyat va davlat hayotida subyektiv tarzda namoyon bo‘ladigan huquq normalari shakllanishiga ta’sir etadigan turli ijtimoiy omillarning o‘zaro harakati, ta’siridir; bu jarayon davlatning yuridik rasmiylashgan huquq ijod etish jarayoni bilan yakunlanadi .

Huquq normalari tushunchasi, belgilari va tushunchasi Huquq normasi - bu ijtimoiy hodisa bo‘lgan huquqning muhim elementi, yaxlit huquq tizimining asosiy hujayrasi, bo‘g‘inidir. Huquqni shakllantirish va tadbiq qilish jarayoni, qonunchilik, barcha yuridik tushunchalar, huquq tizimi va hatto nazariyaning negizida ham bevosita yoki bilvosita tarzda huquq normasi yotadi. Yuridik fanda huquqni turlicha, ya’ni normativ, ijtimoiy, etik jihatdan tushunish mavjud bo‘lib, ularning har biri o‘ziga xos tarzda asoslantiriladi. Huquqni qo‘llash va tadbiq etishda huquqni normalar tizimi sifatida tushunish birinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Har bir norma o‘zida biron-bir xatti-harakat, xulq-atvor qoidasini, muayyan yurish-turish modelini ifodalaydi, masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50-moddasiga ko‘ra, fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga majburdirlar. Bu huquqiy norma fuqarolarning tabiatga, tabiiy resurslar, hayvonot va o‘simlik dunyosi, atmosferaga nisbatan qanday xatti-harakat qilishlari to‘g‘risidagi qoidani o‘zida mustahkamlaydi . Huquq normasi - bu barcha huquq subyektlari uchun majbu-riy bo‘lgan, davlat tomonidan o‘rnatilgan yoki sanksiyalangan, davlatning majburlov kuchi bilan ta’minlanadigan va qo‘riqlanadigan hamda ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga yo‘naltirilgan muayyan aniq shakllangan xatti-harakat qoidasi, xulq-atvor namunasi bo‘lib, unda ijtimoiy munosabat qatnashchilarining huquq va majburiyatlari mustahkamlangan bo‘ladi. Huquq normasi - bu bajarilishi lozim va kelgusiga qaratilgan me’yoriy qoida, xulq-atvor o‘lchovi bo‘lib, u muayyan tarzda shakllantiriladi, ya’ni qonunchilikda o‘z ifodasini topadi. Muayyan masalalar bo‘yicha buyruq, ko‘rsatma, farmoyishlardan farq qilib, norma ayrim alohida shaxsga emas, balki shaxslar guruhiga, huquq subyektlariga yo‘naltiriladi; normaning amal qilishi bir gallik ijro etish bilan tugamaydi, balki u cheklanmagan miqdordagi holatlarga taalluqli bo‘ladi; u ijtimoiy munosabatlarga va kishilar xatti-harakatiga tadbiq qilingandan so‘ng ham amal qilaveradi.

Huquq normasi shaxslarning bir-biri bilan bo‘ladigan o‘zaro munosabatida qanday xatti-harakat modeliga, namunasiga rioya etishlari lozimligini, ya’ni qaysi harakatlarni sodir etish yoki etmaslik mumkin ekanligini ko‘rsatadi. Shu ma’noda huquq normasi huquqiy xulq mezoni sifatida o‘zini ko‘rsatadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 54-moddasida ko‘rsatilishicha, mulkdor mulkiga o‘z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart. Huquq normasining tartibga soluvchi vosita sifatidagi ahamiyati shunda ko‘rinadiki, biron-bir huquq subyekti (masalan, jismoniy shaxs, organ, muassasa) o‘z harakatida huquq normasida mustahkamlangan qoidaga rioya etadi yoki boshqa huquq subyektidan huquq normasida belgilangan tegishli xatti-harakatni sodir etishni talab qiladi, shuningdek, belgilangan qoidaning bajarilmaganligi huquq buzuvchiga nisbatan ta’sir chorasining qo‘llanishiga olib keladi. Huquq subyekti huquq normasida belgilangan xatti-harakat namunasiga rioya qilgan holatida huquq normasi xatti-harakat o‘lchovi, me’yori, doirasi, chegarasi sifatida namoyon bo‘ladi. Va, aksincha, huquq normasida belgilangan qoida buzilganda esa, u huquq subyektining harakatiga baho berish vositasi sifatida o‘zini ko‘rsatadi. Ma’lumki, huquqning tartibga soluvchilik roli katta tarbiyaviy ahamiyatga ega, chunki u bo‘lishi ehtimol tutilgan huquq buzilishi hollarining oldini olishga xizmat qiladi, sababi huquq subyekti tomonidan belgilangan xatti-harakat qoidasini buzilishi muqarrar ravishda unga nisbatan ta’sir choralarining qo‘llanishiga olib keladi. Huquq normasi boshqa ijtimoiy normalardan qator xususiyatlari bilan ajralib turadi : 1. U jamiyat, shaxs yoki ijtimoiy guruhlar uchun eng muhim va ahamiyatli bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarni ifodalaydi. Bunda eng avvalo, adolat va erkinlik g‘oyalariga mos keluvchi normal ijtimoiy munosabatlar qonuniy jihatdan mu stahkaml anadi. Zararli, noxush ijtimoiy xulq-atvor normada o‘z-o‘zicha aks etmaydi, balki konflikt-li vaziyatlarni tartibga solish vositasi bilan ifodalanadi.

Yuridik normalarda ifodalanuvchi ijtimoiy munosabatlar-ning qanday ahamiyat kasb etish darajasiga qarab norma qonunchilik iyerarxik tuzilmasida o‘z o‘rnini egallaydi. Masalan, eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalar yuridik jihatdan ko‘proq yuqori ahamiyatli bo‘lgan normativ-huquqiy aktlar - Konstitutsiya va qonunlarda beriladi . 2. Huquq normasi umumiy xarakterga ega. U ijtimoiy munosabat qatnashchilarining barchasiga, ularning xohish-istagiga bog‘liq bo‘lmagan holda tegishli bo‘ladi, ya’ni u bironta konkret hol va hayotiy vaziyatga mo‘ljallangan bo‘lmay, balki ularning muayyan turiga, ya’ni ijtimoiy munoasbatlarning ma’lum bir kategoryasiga, turkumiga tegishlidir. U hayotiy vaziyatlarning tipik jihatlarini belgilab beradiki, ularda ijtimoiy munosabatlar va xatti-harakati norma bilan tartibga solinuvchi ishtirokchilarning guruhiy belgilari namoyon bo‘ladi; qoidaning o‘zi xulq-atvor modeli (namunasi) sifatida umumiy shaklda ifodalanadi, normalarni bo‘zuvchilarga nisbatan qo‘llaniladigan majburlov choralari ham umumiy shaklda beriladi. Huquq normasi ayrim, yakka munosabatga emas, balki munosa batlar turiga taalluqli bo‘ladi, bu bilan u huquqni qo‘llash aktla-ridan, ya’ni davlat organlarining muayyan ishlar bo‘yicha chiqarilgan qarorlaridan, shartnomalardan, individual farmoyishlardan farq-lanadi. Ish bo‘yicha qabul qilingan qaror birorta individual vaziyatga va munosabatga nisbatan huquqiy normani qo‘llashdan kelib chiquvchi natija bo‘lib, unda doimo muayyan aniq shaxs, uning huquq yoki majburiyatlari mazmuni belgilab qo‘yiladi. Huquqiy norma turdosh belgilari bilan farqlanadigan shaxslar doirasiga yo‘naltirilgan bo‘ladi (masalan, fuqarolar, ota-onalar, er-xotinlar, soliq inspeksiyasi, prokuratura, tuman sudi va b. ga nisbatan). Huquq normasi, aniq shaxslarga nisbatan qaratilgan va to bajarilgunicha amalda bo‘ladigan farmoyishlardan farq qilib, ijro etilish bilan cheklanmaydi (masalan, binoni qurish haqidagi buyruq, muayyan mulkni berish, mukofot pulini berish, ishdan bo‘shatish haqidagi buyruq ).

Huquq normasi aynan bir va mavjud vaziyatga mo‘ljallangan bo‘lmay, balki muayyan turdagi umumiy shaklda kelgusida namoyon bo‘luvchi vaziyatlar va munosabatlarning cheklanmagan miqdoriga mo‘ljallangan (shartnoma tuzilishi, nikohga kirish, farzand tug‘ilishi va h.) va unda nazarda tutilgan holatlar mavjud bo‘lgan har bir holatda qo‘llanilaveradi (farzand ko‘rish munosabati bilan xodimaga ta’til berilishi va h.). 3. Huquq normalari davlatning vakolatli organlari tomonidan o‘rnatiladi va sanksiyalanadi (rasman tan olinadi), ularda davlat erk-irodasi, hokimona amri o‘z ifodasini topadi, ya’ni huquq normasi muayyan munosabatlar ifodasi yoki muayyan harakatni sodir etishni maslahat beruvchi tavsiyanoma tarzidagi qoida bo‘lmay, balki shu normada ko‘rsatilgan holatlar yuzaga kelganda qanday harakat qilish lozimligini belgilovchi hokimona amr-buyruqdir va umummajburiy qoida tariqasida amal qiladi. Huquq normalari davlat tomonidan qo‘riqlanadi. Ularda belgilangan burchlarni yoki ta’qiqlangan xatti-harakatni sodir etish (huquq buzilishi) davlatning majburlov choralarini qo‘llani-shini taqozo etadi. Huquq normalari buzilgan hollarda qo‘llanila- digan davlat majburlov choralari turlicha bo‘lishi mumkin: ular buzilgan huquqni tiklashga, bajarilmagan majburiyatni amalga oshirishga qaratilgan bo‘ladi yoki huquq buzuvchiga jazo chorasi qo‘llaniladi. 5.Huquq normalari rasmiy huquqiy hujjatlarda shaklan aniq qoidalar tarzida mustahkamlangan bo‘ladi, zero huquq normasini to‘g‘ri tushunish va o‘rinli qo‘llash uchun u albatta puxta ishlangan, aniq va ixcham shaklda bayon qilingan qoida bo‘lishi kerak . Huquq normalarining tuzilishi Huquq normasi o‘z ichki tuzilishiga ega, ya’ni u tarkibiy qismlardan iborat bo‘lib, ayni paytda ular o‘zaro bir-biri bilan bog‘liqdir. Huquq normasi o‘zining birligi, butunligi, bo‘linmasligi bilan farqlanadi.

Uning tuzilishida uning huquqni birlamchi bo‘g‘ini sifatida bajaradigan maxsus funksiyalari namoyon bo‘ladi: ijtimoiy munosabatlarni aniq, batafsil va muayyan normativ tartibga solishni ta’minlash kabi funksiyalari. Huquq normasining tuzilishi uning ichki mazmunini belgilay-di. Huquq normasi o‘zining ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi (regulyator)lik rolini, agar bu munosabatlarni shakllan-tiradigan real hayot shart-sharoitlarini, ularning xususiyatlarini e’tiborga olsagina, bajara oladi, aks holda bu funksiya bajarilmay qoladi. Normada qoidani majburiy bajarish nazarda tutilishi kerak, aks holda u norma emas, balki istak bo‘lib qoladi. Shu sababli huquq normasi mazkur funksiyalarni bajaruvchi elementlar -qoidalarning birligidan iborat bo‘ladi. Yuridik adabiyotlarda huquqiy normaning tuzilishi masalasida turli yondashuvlar mavjud bo‘lsada, an’anaviy tarzda u 3 elementdan iborat bo‘ladi : 1) Gipoteza - bu huquq normasi harakatga keladigan aniq faktik hayotiy shart-sharoitlar va holatlar (voqea, insonlar xatti-harakatlari, holatlar). Gipotezada huquq normasida belgilangan qoida qay sharoitda va qay holatda hamda kim tomonidan amalga oshirilishi ko‘rsatiladi. Masalan, fuqarolik huquqi normasi fuqarolarning muomila layoqati qaysi holda to‘la vujudga kelishini belgilaydi. O‘zbekiston Respublikasi FKning 22-moddasiga ko‘ra, fuqaroning to‘liq muomila layoqati u voyaga yetgach, ya’ni 18 yoshga to‘lgach to‘la hajmda vujudga keladi. Yoki O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi Kodeksning 13-moddasi fuqaro-ning ma’muriy javobgarlikka tortilishi qaysi vaqtdan boshlanishi, ya’ni 16 yoshga to‘lganidan keyin boshlanishini belgilaydi. 2) Dispozitsiya - huquq normasining «yuragi» bo‘lib, u gipotezada nazarda tutilgan holatlar va sharoitlarga dahldor subyektlar bo‘ysunishi lozim bo‘lgan xatti-harakat qoidasidir. Unda huquq subyektlarining huquq va majburiyatlari belgilanadi va ularning ehtimol tutilayotgan xatti-harakatlarining variantlari aniqlanadi. Demak, dispozitsiya huquqiy normaning bir elementi (tarkibiy qismi) bo‘lib, unda gipotezada ko‘rsatilgan holatlar mavjud bo‘lganda huquq subyektlari rioya etishlari (bajarishlari) lozim bo‘lgan xatti-harakat qoidasi

ifodalangan bo‘ladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 66- moddasiga ko‘ra, voyaga yetgan, mehnatga layoqatli farzandlar o‘z ota-onalari haqida g‘amxo‘rlik qilishga majburdirlar, bunda: gipotezada ko‘rsatilgan holatlar - farzandlarning voyaga yetishi va mehnatga layoqatli bo‘lish holatlarining mavjudligi dispozitsiyaning amal qilishi uchun sharoit yaratadi, ya’ni farzandlarda o‘z ota-onalariga g‘amxo‘rlik qilish majburiyatini yuzaga keltiradi. 3) Sanksiya - huquq normasining tarkibiy elementi bo‘lib, unda dispozitsiyada ko‘rsatilgan qoida (talablar)ni bajarmaganlik uchun shaxsga nisbatan qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan jazoning yoki tavsiya etilgan harakatni sodir etganlik uchun rag‘batlantirishning turi va o‘lchovi ifodalanadi. Demak, huquq normasining tarkibiy elementlari quyidagi-larni belgilaydi: а ) Gipoteza - dispozitsiyada ko‘rsatilgan qoidaning kim, qachon va qaysi sharoitda bajarishi lozimligini; б ) Dispozitsiya - huquq subyektlari bajarishi lozim bo‘lgan qoidaning nimadan iborat ekanligini ; в ) Sanksiya - dispozitsiyada nazarda tutilgan qoidani bajar- maslik (yoki bajarilish) oqibatlarini ko‘rsatadi. Ta’kidlash lozimki, hamma huquqiy norma ham 3ta elementli tuzilishga ega emas. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitu-siyasining 95-moddasida faqat gipoteza va dispozitsiya ko‘rsatilgan va bu hol deyarli barcha konstitutsiyaviy normalarga xos. «qonunchilik palatasi yoki Senat tarkibida ularning normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bo‘lmaydigan ixtiloflar yuz berganda yoxud ular bir necha marta O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga zid qarorlar qabul qilgan taqdirda, shuningdek, qonunchilik palatasi bilan Senat o‘rtasida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining normal faoliyatiga tahdid soluvchi hal qilib bo‘lmaydigan ixtilof lar yuz berganda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekis ton Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi bilan bamaslahat qabul qilgan qarori asosida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunchilik palatasi, Senati tarqatib yuborilishi mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunchilik palatasi, Senati tarqatib yuborilgan taqdirda yangi saylov 3 oy mobaynida o‘tkaziladi». Jinoiy va ma’muriy javobgarlikni ko‘zda tutuvchi normalar esa asosan dispozitsiya va sanksiyadan iborat bo‘ladi. Shunday qilib, huquq normasining tarkibi - bu uning o‘zaro mantiqiy bog‘liq ichki tuzilishi, qurilishidir . Kolliziyaviy normalar. Ijtimoiy munosabatlar jadal rivojlanib va murakkablashib borayotgan hozirgi davrda bironta ham qonunchilik turfa ijtimoiy munosabatlarning barcha xususiyatlarini o‘zida aniq va to‘la ifoda eta olmaydi. Shu bois amaldagi qonunchilikda ba’zi nomutanosibliklar bo‘lishi ma’lum ma’noda obyektiv xarakterga egadir. Har bir davlatning konunchiligi o‘ziga xos murakkab, kup tarmokli tuzilma bo‘lib, uning doirasida o‘zaro nomuvofiklik, bir-birini kaytarish, mos kelmaslik, biri ikkinchisiga zid kelish kabi holatlar, ya’ni yuridik kolliziya xollari uchrab turadi. Yuridik kolliziya bu - bir yoki turdosh ijtimoiy munosabat-larni tartibga soladigan normativ-huquqiy xujjatlar yoki norma-lar urtasidagi tafovut va ziddiyat, shuningdek, huquq kullash jarayo-nida xamda kompetentli organlar va mansabdor shaxslar tomonidan o‘z vakolatlarini amalga oshirish jarayonida vujudga keladigan ziddiyatlardir. Bir yoki turdosh munosabatlarni tartibga soluvchi normalar urtasidagi tafovut va ziddiyat - yuridik kolliziyaning amaldagi kurinishlarining biri bo‘lib hisoblanadi. Amaliy hayotda shunday vaziyatlar vujudga keladiki, ular bir emas, balki bir necha huquqiy normalar ta’siriga to‘shadi va oqibatda kutilmagan, noxush holat -mukobillik, ikki yoklamalik (dilemma) paydo buladi. Bunda bir necha normalar bitta munosabatni tartibga solish uchun ―talashishadi, nizoga kirishishadi. Bunday murakkab vaziyatdan chikib ketish uchun huquq sharxlovchi va huquq kullovchidan yuksak malaka, anik taxlil va imkon kadar yagona tugri yechimni yoki hech bulmaganda maksadga muvofik yechimni topish talab etiladi. Bunday xolda mavjud ziddiyat yangi kollizion norma kabul qilish yo‘li yukotiladi.

Kollizion normalar ―xakam normalar sifatida amal kilib, ular kollizion huquqni tashkil kiladi va birok bu huquqni fakat shartli ravishda mustakil huquq tarmogi deb hisoblash mumkin, chunki uning normalari boshka huquqiy xujjatlar tarkibiga kiradi va alohida xolda mavjud bulmaydi. Barcha nizoli xollarda kollizion normalar kullashning imkoni cheklangan. Yuridik kolliziyalar huquqiy tartibga solish samaradorligini cheklaydi, huquq kullash jarayonini kiyinlashtiradi va huquqiy nigilizmning kuchayishiga olib keladi, birok butunlay kolliziyadan xoli huquq tiziminining bo‘lishi hamkiyin, zero bu jarayon ma’lum darajada obyektiv xarakterga ega. Kollizion normalarni ikki guruxga ajratish mumkin : 1. xalkaro kollizion normalar. 2. davlat ichidagi kollizion normalar. Xalkaro kollizion norma - bu fuqarolik, oila, mexnat munosabatlarini xal etishda kaysi davlatning huquqi kullanishini kursatadigan normadir. Muayyan bir davlat konunchiligidagi turli makomga ega bulgan huquqiy xujjatlar normalari urtasidagi nizoni xal etishga karatilgan normalardir. Kollizion normalar kuprok federativ davlat tuzilishiga ega bulgan mamlakatlarda uchraydi. Kollizion norma huquqiy xujjatning huquq manbalari tizimida tutgan urni va axamiyatiga karab, yukori makomdagi norma kullanishini kursatadi . Huquq manbalari muammosi Shakliy aniqlik ijtimoiy regulyator sifatidagi huquqning muhim belgilaridan biri hisoblanadi. Darhaqiqat huquq shaklan aniq tusga ega. Huquq normalari o‘z tashqi ifodalanish shakliga ega bo‘lishlari shart, zero shu shakl orqali huquq mavjud bo‘ladi. Tashqi ifodalanish shakliga ega bo‘lgan huquq ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishi mumkin. Tabiiy huquqlar ham har bir davlat pozitiv huquqida o‘zining ifodasini, shaklini topsa, bu holda ularning bajarilishini davlat samarali himoya eta oladi. Tabiiy huquq bugungi huquqiy tasavvurlar va qarashlar nuqtai-nazaridan

huquqning obyektiv asosini tashkil etadi, pozitiv huquqning mazmunini belgilab beradi. Shu o‘rinda ikki atama –―huquqiy shakl va ―huquq shakli tushunchalarini bir- biridan ajratib olgan ma’qul. ― Huquqiy shakl deganda u yoki bu ijtimoiy jarayonlarni, sohalarni tartibga solishda qo‘llaniladigan huquqiy vositalar tushuniladi. Misol uchun sog‘liqni saqlash sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning huquqiy shakllari va b. Huquqning tashqi ifodalanish shaklidan tashqari yana uning ichki shaklini ham ajratishadi. Huquqning ichki shakli deganda uning ichki tuzilish shakli, tarkibiy elementlari o‘rtasidagi aloqadorlik tushuniladi. Huquqning tashqi ifodalanish shaklini ―huquq manbalari ham deyish ancha keng tarqalgan. Ta’kidlash joizki, bu atama bir ma’noni anglatmaydi. Huquqning moddiy ma’nodagi va shakliy ma’nodagi hamda huquq haqidagi bilimlar manbasi va g‘oyaviy manbalari ajratiladi. Shakliy ma’nodagi huquq manbasi deganda uning shakli tushunilsa, moddiy ma’nodagi manba deganda huquqning keltirib chiqargan jamiyat hayotining moddiy shart-sharoitlari tushuniladi, huquq haqidagi bilimlar manbaiga o‘tgan davrlar qonunlari matni, yilnomalar, tarixiy solnomalar va boshqa huquqiy yodgorliklar kiradi. Jamiyatning huquqiy ongi, huquq haqidagi qarashlari, ta’limotlari, g‘oyalari huquqning g‘oyaviy ma’nodagi manbalari hisoblanadi. Endi bevosita huquqning shakllari haqida gapiradigan bo‘lsak, dastavval huquqiy odatni ko‘rsatish zarur. Chunki huquqiy odat tarixan birinchi huquq shakli hisoblanadi. huquqiy odat bu keng tarqalgan odat normasiga davlat tomonidan huquq tusi, maqomi berilishi bo‘lib, u odatda ikki usul bilan amalga oshiriladi : 1.normativ-huquqiy aktda odatga havola qilish; 2.sud qarorining normativ asosi sifatida odatdan foydalanish . O‘zbekiston huquqiy tizimida huquqiy odatning salmog‘i kam, mas. Fuqarolik Kodeksida ―Ishbilarmonlik muomalasi odati deb nomlangan moddada odatga xavola qilingan. Umuman, hozirgi kunda jahon huquqiy tizimlari manbalari ichida huquqiy odatning o‘rni kamayish tendensiyasi mavjud .

Sud pretsedenti –huquqning manbasi ikkinchi ko‘rinishi hisoblanadi. huquqning bu manbasi o‘z tarixini Qadimgi Rimdagi pretor huquqidan boshlagan, deyish mumkin. bugungi kunda anglo-sakson umumiy huquqi mamlakatlarida keng yoyilgan. Mazkur davlatlarda sud pretsedentlari haqida ma’lumotlarni jamlagan sud hisobotlari muntazam chop etilib turadi. Sud pretsedentining huquq manbasi sifatida tan olinishi sudning huquq yaratuvchilik funksiyasining e’tirof etilishini anglatadi. Sudning mazkur funksiyasining mavjudligi yuksak huquqiy madaniyat hamda sud tizimining va jamiyatning yuqori darajadagi huquqiy onggi, demokratik tamoyillar, axborot tizimi va ijtimoiy nazoratning samarali yo‘lga qo‘yilganligi kabi muhim omillarga bog‘liq. Ta’kidlash zarurki, sudyalar pretsedentlarni ―ijod qilishmaydi, kashf ham etishmaydi, balki sud pretsedentlari yordamida jamiyatda tarkib topib bo‘lgan normlarni mustahkamlaydi, xolos. Sud tegishli qonun bo‘lsa ham, bo‘lmasa ham pretsedent yaratishi mumkin. Pretsedentlar yuqori sudlar tomonidan o‘rnatilishi mumkin. Mas. Angliyada Yuqori sud, Appelyatsion sud va lordlar palatasi tomonidan o‘rnatilishi mumkin. Huquq ijodkorlik jarayoni muammolari Huquq ijodkorlik jarayoni davlat faoliyatining muhim bir yo‘nalishi hisoblanadi. Huquq ijodkorlik faoliyati bu davlatning qonunda ko‘rsatib qo‘yilgan vakolatli organlari tomonidan yangi huquqiy normalarni qabul qilish, amaldagilarga tegishli o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish yuzasidan faoliyatidir. Shu o‘rinda bir holatni ta’kidlab o‘tish zarur. «Huquq ijodkorlik» atamasi ma’lum ma’noda shartli tusga ega. Chunki, huquq tegishli davlat organi (mas. parlament) tomonidan rasmiy qabul qilinguncha, dastlab u jamiyat bag‘rida tartibga solinishi lozim bo‘lgan munosabat, ehtiyoj tarzida namoyon bo‘ladi va bu jarayonni huquqning yaratilishi deb belgilash mumkin. Davlat esa, o‘zining tegishli vakolatli organi siymosida bu ehtiyojni o‘z vaqtida ilg‘ab, uni huquq bilan tartibga solishni rasmiylashtiradi.

Huquq ijodkorlik ancha murakkab, bir necha bosqichlarni va qator subyektlarni faoliyatini o‘zida mujassamlashtirgan jarayondir. Shu boisdan, qabul qilinayotgan normativ-huquqiy aktlarning hayotiyligi va samaradorligini oshirishda bu jarayonning o‘zining ham mustahkam va yetarli huquqiy asosga ega bo‘lishi muhim. Aks holda, bu murakkab jarayon va uning bosqichlari o‘rtasidagi mutanosiblik zaiflashuvi va huquq ijodkorlik jarayoni natijalari kutilgandek bo‘lmasligi mumkin. Aytish kerakki, O‘zbekistonda huquq ijodkorlik jarayoni ancha keng huquqiy asosga ega. Eng birinchi huquqiy asos bo‘lib, O‘zbekiston Konstitutsiyasi hisoblanadi, unda huquq ijodkorlik faoliyati subyektlarining huquq ijod etish borasidagi faoliyatlarining eng umumiy qoidalari mustahkam langan. Konstitutsiyadagi bu umumiy qoidalar huquq ijodkorlikka doir qator qonun hujjatlarida o‘zining aniq va batafsil ifodasini topgan. Bunday qonun hujjatlariga sirasiga: - 1997 yil 30 avgustda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi qonunlarini tayyorlash to‘g‘risida» gi, - 2000 yil 14 dekabrda qabul qilingan «Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida» gi, 2000 15 dekabrda qabul qilingan «Qonun loyihalarini muhokamasi to‘g‘risida» gi, - 2002 yil 12 dekabrda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisining Senati to‘g‘risida» gi - «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Senati to‘g‘risida» gi, shuningdek, 2003 yil 29 avgustda qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi Oliy majlisi Qonunchilik palatasining Reglamenti to‘g‘risida» - «O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining Reglamenti to‘g‘risida» gi qonunlarni kiritish mumkin . Mazkur qonun hujjatlarida huquq ijodkorlik jarayoni va uning subyektlari, bu faoliyatning bosqichlariga doir asosiy qoidalar mustahkamlangan. Ma’lumki, mamlakatimizda amalga oshirilgan parlament islohotlari va ikki palatali parlamentning ish boshlashi huquq ijodkorlik jarayoniga ham muhim

o‘zgarishlar kiritdi. Bu o‘zgarishlar yuqoridagi qonun hujjatlarida o‘zining tegishli ifodasini topdi. Huquq ijodkorlik jarayonida markaziy o‘rin egallagan qonun ijodkorligida O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga alohida o‘rin berilgan bo‘lib, hozirgi kunda bu vazirlik : 1) Qonun ijodkorligi va huquqni qo‘llash amaliyoti sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirilishini ta’minlaydi; 2). Yuqori organlarning topshirig‘iga binoan va o‘z tashabbusi bilan qonun loyihalarini tayyorlaydi, boshqa davlat organlari va jamoat birlashmalari bilan birgalikda loyihalarni tayyorlashda ishtiroq etadi; 3). Qonun loyihalarini tayyorlash zaruratiga oid masalalarni davlat boshqaruvi organlari bilan dastlabki tarzda kelishib oladi; 4). Oliy Majlis va uning organlarining yoki Vazirlar Mahkamasining topshiriqlariga muvofiq qonun loyihalari yuzasidan yuridik xulosalar beradi; 5). Qonun loyihalarini tayyorlashni amalga oshirayotgan vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarning ishini muvofiqlashtirib boradi; 6). Qonun ijodkorligi masalalarida davlat boshqaruvi organlarining faoliyatiga metodik rahbarlikni amalga oshiradi; 7). Oliy Majlisni, uning organlarini va Vazirlar Mahkamasini qonun loyihalarini ishlab chiqish masalalari yuzasidan xabardor qiladi . Yuqoridagi o‘zgarishdan ko‘rinib turibdiki, mamlakatimizdagi huquq ijodkorlik jarayonida Adliya vazirligiga muvofiqlashtiruv bo‘yicha alohida vakolatlar berilgan. Shunday qilib, hozirgi kunda, mamlakatimizd huquq ijodkorlik jarayonining ancha salmoqli huquqiy asosi mavjud bo‘lib, bu asos mazkur jarayonning qonunga muvofiq amalga oshirilishini ta’minlaydi. E’tirof etish kerakki, huquq ijodkorlik jarayoniga doir parlament islohotigacha qabul qilingan yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan qonun hujjatlari qonun chiqaruvchi hokimiyatning hozirgi maqomi va tuzilishi munosabati bilan yanada chuqurroq yangilanishni taqozo etadi. Bu hujjatlarda huquq ijodkorlik jarayoniga doir ayrim jihatlar o‘zining ifodasini yanada batafsilroq topishi zarur.

Fikrimizning dalili sifatida «Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida» gi qonunga kiritilishi lozim bo‘lgan o‘zgartirishlar sirasida konstitutsiyaviy qonunlar haqida tegishli normalar kiritilishi lozim. Ta’kidlash kerakki mamlakatimiz ilmiy adabiyotida huquq ijodkorlik jarayoni huquqiy asoslarini yanada takomillashtirish zarurligi va uning yo‘nalishlari haqida fikrlar mavjud. Masalan, ayrim mualliflarning fikriga ko‘ra, qonun chiqarish jarayonida turli qonunlarning mavjudligi bir ma’nodagi huquqiy normalarning bir necha me’yoriy hujjatlarda takrorlanishiga olib kelmoqda va oqibatda qonunchilikda «o‘rinsiz plyuralizm» holatiga olib kelmoqda, bunday holatni bartaraf etish uchun tegishli qonunlarni mukammal tizimga solish (kodekslashtirish) asosida tartiblash lozim. Bunday kodeksni tayyorlash jarayonida ikki palatali parlament qonun chiqarish faoliyatining huquqiy asoslarini mustahkamlash, qonun loyihasini tayyorlashdan tortib to uni qabul qilish, imzolash va e’lon qilingunga qadar barcha bosqichlardagi munosabatlarni, taomil (protsedura)larni mukammal tizimli tarzda tartibga solishga erishiladi. Mazkur kodeksni yaratishdan asosiy maqsad –O‘zbekiston Respublikasining qonun chiqarish mexanizmida, davlat hokimiyati oliy organlarining qonun loyihalari ustida ishlash faoliyatida yuksak qonunchilik texnologiyasini joriy etishdan iborat. Kodeks-ning qabul qilinishi qonun yaratish jarayonining erkinlashuviga ham xizmat qiladi. Kodeksning tayyorlanishi va qabul qilinishi, bir tomondan, hokimiyat vakillik organining qonun ijod etish sohasidagi faoiyatini erkinlashtirish, ikkinchi tomondan, qonunchilikni erkinlashtirish borasida muhim qadam bo‘ladi. Oliy Majlisning huquqiy maqomi va qonun ijod etish faoliyatiga oid bir toifadagi qonunlarning jamlanishi va kodekslashtirilishi nafaqat parlament huquqiy maqomini mustahkamlash darajasi hamda nufuzini oshiradi, balki fuqarolarning mazkur sohadagi qonunchilik bilan tanishishi va undan foydalanish imkoniyatini yaratadi. Mualliflar bunday qodeksni qabul qilishning zaruratini asoslab, aytishadiki, qonunchilik jarayoni kodeksi yagona kompleks hujjat tarzida qonun ijod etishga daxldor barcha masalalarning huquqiy talqini, yechimi va tartiblarini mufassal belgilaydi. Bu sohaga oid qonunchilik hujjatlari o‘rtasidagi nomutanosibliklar va takrorlanishlarni

bartaraf etishga ko‘maklashadi, zero hozirgi kunda amal qilayotgan qonunchilik hujjatlari mazmunida o‘zaro bir-birini takrorlovchi normalar va qoidalar mavjud1. Ushbu taklif ilmiy munozaradan o‘tishi kerak. Chunki, milliy huquqiy tizimimizda, an’anaviy tarzda kodeks deb nomlangan hujjat, asosan muayyan bir huquq sohasidagi qonun normalarining ixchamlashgan jamlanmasi sifatida mavjud. Shu bois bu masala, bizningcha, mutaxxassis olimlar, deputatlar tomonidan juda chuqur tahlil va munozara qilinishi, va uning natijasida bu masala to‘g‘risida biron-bir xulosaga kelish mumkin. Huquq ijodkorligi jarayonida yuridik texnika va uni takomillashtirish muammolari Huquq ijodkorlik faoliyati juda murakkab, bosqichli jarayon bo‘lgani bois, unga nisbatan qator muhim talablar qo‘yiladi. Normativ-huquqiy aktlarni tayyorlash, ularni muhokama etish, qabul qilish va e’lon etish jaryonlari muayyan qoidalar, talablar asosida kechadi. Qabul qilingan normativ-huquqiy akt ham qator talablarga javob berishi kerak. Shu munosabat bilan, huquq ijodkorlik jarayonida yuridik texnika, yoki qonunchilik texnikasi tushunchalari mavjud. Ta’kidlash kerakki bu ikki atama ham ilmiy adabiyotda ishlatilib kelinmoqda. Ayrim olimlar qonunchilik texnikasi atamasini ko‘proq qo‘llashadi, masalan, professor Z.M.Islomov huquq ijodkorlik jarayoniga bag‘ishlangan ishlarida qonunchilik texnikasi atamasini ishlatganlar . Moskvada 2002 yilda nashr etilgan Davlat va huquq nazariyasi darsligi mualliflari esa yuridik texnika atamasini qo‘llaganlar. Fikrimizcha, yuridik texnika tushunchasi qonunchilik texnikasi tushunchasi mazmunidan kengroq bo‘lib, u o‘z ichiga umuman huquq ijod etish jarayoniga doir masalalarni oladi. Ilmiy adabiyotlarda yuridik texnikaga berilgan ta’riflarga to‘xtalib o‘tamiz. Z.Islamov qonunchilik texnikasiga quyidagicha ta’rif bergan: qonunchilik texnikasi - bu huquqiy (normativ) aktlarni mukammal bo‘lishini ta’minlash maqsadida, ularni belgilangan qoidalar asosida ishlab chiqish va tizimlashtirishda foydalaniladigan vosita va usullar majmuidir.

Yuqorida qayd etilgan Moskvada chop etilgan darslik mualliflari ta’rifi quyidagicha: yuridik texnika - bu normativ aktlarni aniq, tushunarli va samarali bo‘lishi maqsadida ularni ishlab chiqish, rasmiylashtirish, tizimlashtirish qoidalari, vositalari va usullari majmuidir. Yuridik texnika, demak nafaqat normativ-huquqiy aktlarni ishlab chiqishda, balki ularni rasmiylashtirish va tizimlashtirishda ham qo‘llaniladigan qoidalar, usullar, vositalar va ko‘nikmalar majmuidir. Yuridik texnika har bir jamiyatda huquqiy madaniyatning va huquqiy tafakkurning qanchalik rivojlanganligi darajasini ko‘rsatadigan ko‘rsatkich sifatida ham namoyon bo‘ladi. Mustaqil O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli huquqiy islohotlarning markaziy yo‘nalishi - respublika qonunchiligni takomillashtirishning strategiyasini aniqlashdan iborat. Qonunchilik strategiyasi mamlakat huquqiy taraqqiyot dasturining muhim va salmoqli tarkibiy qismidir. Qonunchilik strategiyasi - bu mamlakat butun huquqiy tizimining uni alohida tarkibiy qismlari, huquq hamda qonunchilik sohalari va institutlarining hozirgi va kelgusidagi taraqqiyot yo‘nalishlarining belgilanishidir. Qonunchilik strategiyasi qonunlarni tayyorlashning, uni rejalashtirish va amalga oshirishning nazapriy va amaliy masalalarini o‘z ichiga oladi. U davlat siyosati bilan chambarchasi bog‘liq bo‘lib, davlat tayanuvchi muhim prinsiplar asosida jamiyatga qonunlar orqali rahbarlik qilish san’ati hisoblanadi. Shuningdek, qonunchilik strategiyasi siyosatni huquqiy munosabatlar mazmuniga singdirish, qonunlarni muntazam ravishda takomillashtirib borish vositasidir. Qonunchilikni sobitqadamlik bilan rivojlantirish, uni davr talabiga hamohang tarzida yangilab bori shva qonun chiqarish faoliyatini samarali yo‘lga qo‘yishda rejalashtirishning ahamiyati beqiyosdir. Bu yerda gap qonunchilik faoliyatini qonun loyihalarin tayyorlash ishlarini maxsus rejalar asosida amalga oshirilishi xususida bormoqda. Qonun loyihalarini tayyorlash ishlarini rejalashtirish -qonunchilik strategiyasini muayyan davr uchun belgilanishi, davlatning huquqiy siyosatini mujassamlashgan

ko‘rinishda va normativ tarzda mustahkamlanishining ifodasidir. Boshqacha aytganda, qonunchilik ishlari rejasi qonunchilik strategiyasini hayotga joriy etishning muhim tashkiliy vositasi sifatida maydonga chiqadi. Rejalashtirishning bosh maqsadi respublika qonunchiligini Konstitutsiya boshchiligidagi normativ aktlarning izchil va ichki mutanosib shakllantirish hamda rivojlantirishdan iborat. Rejalashtirishdan kutiladigan pirovard natija izchil, mukammal va barqaror qonunchilik tizimini yaratish ekan, buning uchun mutasaddi va vakolatli davlat idoralari quyidagi vazifalarni ado etishlari talab etiladi: mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda eski huquqiy aktlarni muntazam ravishda yangisi bilan almashtirib borish; aynan bir masala bo‘yicha ko‘plab aktlar mavjud bo‘lishini bartaraf etish; qonunchilikning tartibga solinmagan, ochiq mavzular (probel) ni to‘ldirib borish va h.k. Qonunchilik faoliyatning sifati, samaradorligi va batartib tashkillashtirilishi ko‘p jihatdan qonunchilik texnikasiga bog‘liq. Zotan, qonunchilik faoliyatini takomillashtirish, ayni vaqtda mantiqiy qonunchilik texnikasining rivojlantirilishi va mukammallashtirilishini taqozo etadi. Yuqori darajadagi qonunchilik texnikasining mavjud bo‘lishi jamiyatda shakllangan yuridik madaniyat darajasini, huquq va qonunga hurmatni ifodalovchi ko‘rsatkichlardan biridir. Qonunchilik texnikasi huquqiy aktlarni rasmiylashtirish usuli sifatida talqin etish normativ aktlarning tili va uslubi, tuzilishi, huquqiy qoidalarni shakllantirish hamda bayon etish masalalarini chuqur o‘rganish uchun zaruriy asos bo‘lib hisoblanadi. Qonunchilik texnikasi qanchalik puxta ishlangan bo‘lsa, respublika qonunchiligi shunchalik barkamol bo‘ladi. Qonunchilik texnikasi qator muammolarni o‘z ichiga oladi: normativ akt loyihasining matni ustida ishlash uslubiy qoidalari; normativ hujjatlarga qo‘shimchalar va o‘zgartirishlar kiritish, ularni to‘la yoki qisman bekor qilishning to‘g‘ri va yagona tartibi; huquqiy hujjatlarning shakli; qonun chiqaruvchining fikrini normativ aktning moddalarida batafsil ifodalash uslublari, normativ aktning ichki tuzilish (strukturasi),

uning tili va yuridik terminologiya; normativ aktlarni bir til ifodasidan boshqa tilga tarjima qilish va hokazolar. Qonunchilik texnikasi - normativ huquqiy aktlar loyihalarini tayyorlashning huquq ijodkorligi amaliyotiga tayanuvchi va nazariy jihatdan chuqur mushohada etilgan qoidalar va usullar tizimi bo‘lib, u normativ-huquqiy qoidalar shakli- mazmuniga to‘la va aynan muvofiq bo‘lishini, normativ materiallarni tushunarli, sodda hamda oson ilg‘ash, tuzatib borishga imkon berishni, tartibga solinadigan masalalarni bekamu-ko‘st qamrab olinishini ta’minlaydi. Normativ –huquqiy aktlarni tayyorlashda qator talablarga rioya etish zarur bo‘ladi, ular sirasiga quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: -huquqiy tartibga solishning aniqligi, tushunarliligi va batafsilligi; normativ-huquqiy akt matnini bayon etishda mantiqiylikka rioya etilishi va normalar o‘rtasidagi uzviy, mazmuniy bog‘liqlik; normativ aktning o‘zida hamda butun qonunchilik tizimida ziddiyatlarning, bo‘sh joylarning bo‘lmasligi; atamalarning tushunarliligi va ularni qo‘llashning oddiy odamlarga ham tushunarli bo‘lishi; hujjat matnida aniq bo‘lmagan, har xil talqin etilishi mumkin bo‘lgan iboralar, ko‘chma ma’nolarda, yoki juda hissiy bo‘lgan so‘zlarni ishlatmaslik; matnda kam ishlatiladigan, eskirib qolgan, g‘aliz iboralar bo‘lmasligi; matnning imkon qadar qisqa, biroq mazmunni ifodalaydigan, ortiqcha «tekinxo‘r» so‘zlarsiz bo‘lishi; bir masalani tartibga soladigan aktlar sonini imkon qadar qisqartirish; - mumkin bo‘lgan joyda, bir masalani tartibga soladigan bir necha aktlarni yiriklashtirish; - normativ-huquqiy aktlar tilining imkon qadar oddiy, ravon va tushunarli bo‘lishi va b. Yuridik texnikadan normativ huquqiy aktlarni rasmiylashtirish qoidalari farqlanadi. Masalan, muqaddimaning bo‘lishi, kodekslarning bo‘lim, bob,

moddalarga bo‘linishi, o‘zgartirishlar kiritilganda nomerlash o‘zgartirilmay tepaga belgi qo‘yilishi kabilar. Normativ aktlarning rekvizitlariga esa uning rasmiy hujjat ekanligini ko‘rsatuvchi talablarga quyidagilar kiradi: hujjat qabul qilingan joy, sana, familiyasi, lavozimi ko‘rsatilgan vakolatli shaxsning imzosi (Normativ-huquqiy aktlar to‘g‘risidagi qonunning 21- moddasi), sarlavha, manzilgoh, hujjatning, turi, nomi, raqami kabilar. Huquq ijodkorlik jarayonining sifatini ta’minlashda yuridik texnikaning ahamiyati juda salmoqli. Shu munosabat bilan, O‘zbekistonda huquq ijodkorlik faoliyati, yuridik texnikaning rivojiga oid masalalarni ta’kidlash lozim. Huquq yaratish jarayonidagi muhim masalalardan biri -yaratilayotgan normativ huquqiy aktlarning tili masalasidir. Qonunda tushunarsiz, yoki ikki xil ma’noni anglatadigan, hamda ortiqcha so‘zlar ishlatilmasligi kerak, qonun tili, oddiy, lo‘nda, ravon bo‘lishi kerak, bunga erishish uchun, Parlamentda qonun loyiha ustida ishlayotgan deputatlarning saviyalari baland bo‘lishi kerak. Mamlakatimizda bo‘lib o‘tgan parlament islohotlari, ushbu muammoni ham hal etishga qaratilgan, albatta. Bundan tashqari ko‘p qonunlar, avval rus tilida yozilib, keyin o‘zbek tiliga o‘girilish hollari mavjud. Buning bo‘lajak qonunlarning tushunarlilik darajasiga ancha ta’sir etishi turgan gap. Shu bois, qonun hujjatlarini dastlab davlat tilidi o‘zilib, keyin rus tiliga o‘girish lozimligin to‘la amalga oshirish kerak, bizningcha. O‘zbekistonning «Normativ –huquqiy aktlar» to‘g‘risidagi qonunlarga ayrim o‘zgartishlar kiritish lozim deb hisoblaymiz. Masalan, mazkur qonunda normativ-huquqiy aktlar, qonunchilik aktlari, qonun hujjatlari, qonunlarning turlari tushunchalariga aniqlik kiritsh zarurati mavjud. Bundan tashqari yana bir muammo - bu ham bo‘lsa qabul qilinayotgan qonunlarning amalga oshirish mexanizmi yetarli ishlab chiqilmaganligidir. Shu bois qator qabul qilingan qonunlar hayotga kutilgandek «kirishib» ketmaydi.

Shuning uchun, ma’lum bir qonunni qabul qilishdan oldin, albatta uning mexanizmini puxta ishlab chiqish lozim. Masalan, «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida» gi qonun to‘la amal qilishi uchun barcha savdo shaxobchalari, do‘konlar kassa apparatiga ega bo‘lgan bo‘lib, har xarid uchun albatta chek berishi lozim, busiz, iste’molchi, zarur bo‘lib qolganda huquqini himoya qilish uchun asos topa olmay qoladi. Bu narsa esa hali to‘la amalga oshirilmagan bo‘lsa, demakki, yuqoridagi qonunni ham to‘la amalga oshirish ham mushkul vazifa. Aholining huquqiy onggi, o‘z haq-huquqini talab qilishi darajasi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Demak, qonun yaratish jarayoni albatta, uning huquqiy mexanizmini yaratish orqaligina amalga oshirilishi lozim. Demokratik qonunchilik faoliyatining ifodalaridan biri -parlament muhokamasiga muqobil (alternativ) qonun loyihalarining kiritilishidir. Parlamentga muqobil qonun loyihalarining kiritilishiga asosiy sabab -fikrlar va manfaatlar xilma-xilligidir. Ko‘ppartiyaviylik asosida tuzilgan parlamentda, albatta, manfaatlar xilma- xilligi mavjud bo‘ladi va shuning zamirida muqobil qonun loyihalari muhokamaga qo‘yilishi mumkin bo‘ladi. Bu hol odatiy bo‘lib, bunga ko‘nikish lozim. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, «Kuchli davlatdan kuchli fuqarolik jamiyati sari» degan tamoyilni to‘la amalga oshirishning muhim yo‘nalishlaridan biri «siyosiy partiyalar va fuqarolik institutlarining davlat ahamiyati-ga molik eng muhim qarorlarni qabul qilishdagi roli va ta’sirini tubdan kuchaytirish» hisoblanadi. Shunday qilib, huquq ijodkorlik jarayoni O‘zbekistonda o‘z rivojining yangi, mas’ul va murakkab bosqichiga kirdi. Bu jarayonning samaradorligidan, jamiyatimizning pirovard maqsadi -huquqiy davlat sari borishimiz sur’atlari bog‘liq bo‘ladi.

Huquq tizimi: tushunchasi va tarkibiy elementlari. Huquq tashqi shaklidan tashqari ichki shaklga ham ega bo‘lib, bunda uning ichki tuzilishi tushuniladi. Huquq tizimi - bu uning o‘zaro bog‘liq va muvofiqlashgan normalar, institutlar, tarmoqchalar va tarmoqlardan iborat ichki tuzilishidir. U real mavjud va rivojlanuvchi ijtimoiy munosabatlarning obyektiv ifodasilir. Jamiyatning faktik ijtimoiy to‘zumi oqibat natijada u yoki bu huquq tizimini, uning tarmoqlari, institularini belgilab beradi. Huquq tizimi uning qanday qismlar, elementlardan tashkil topganligini, ular o‘zaro qanday nisbatda bo‘lishlarini ko‘rsatadi. Tizimlilik - bu huquq har qanday tipining umumiy xususiyatidir. Huquqning har qaysi tarixiy tipiga uning o‘z tizimi xos bo‘lib, u mazkur tip va butun ijtimoiy formatsiyaning xususiyatlarini ifoda etadi. Huquqning tuzilmasi - bu mazkur jamiyat tuzilmasining yuridik ifodalanishidir. Bundan huquq tizimining obyektiv ijtimoiy zarurligi, uning iqtisodiy, madaniy, milliy va boshqa omillar bilan belgilanishi kelib chiqadi. Huquq davlat tomonidan yaratiladigan va qo‘riqlanadigan normalar yig‘indisidir. Biroq, bu yig‘indi normalarning tartibsiz, mexanik yig‘indisi emas, balki qat’iy muvofiqlashgan va o‘zaro bog‘liq yaxlit tizim bo‘lib, unda normalar muayyan tartibda guruhlanadi, tartibga solinadi. Bu - integratsiya va differensi atsiya jarayonlari ta’siridan o‘tgan murakkab tizimli iyerarxik tuzilmadir. Huquqning har qanday tipida uning konkret normalari o‘rtasida doimo umumiylik va yagonalik, o‘xshashlik va farq, mustaqillik va bog‘liqlik elementlari mavjud. Huquq tizimi quyidagi xususiyatlarga ega: uning birlamchi elementi huquq normalari bo‘lib, ular yanada yirik tuzilmalar - institutlar, tarmoqchalar, tarmoqlarga birlashadilar; uning elementlari ziddiyatli bo‘lmagan, ichki muvofiqlash-gan, o‘zaro bog‘liq bo‘lib, bu unga yaxlitlik va birlik baxsh etadi; 3) u ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, milliy, diniy, madaniy, tarixiy omillar bilan belgilanadi;

4) u obyektiv xarakterga ega, ya’ni mavjud ijtimoiy munosabatlarga bog‘liq va insonlarning sof subyektiv xohishiga qarab yaratilishi mumkin emas; 5) ijtimoiy munosabatlarning xususiyati va ularning o‘ziga xosligi yuridik normalarning ham ma’lum darajada ixtisoslashu- vini taqozo etadi. Huquq tizimini tashkil etuvchi yuridik normalarning birligi quyidagilar bilan belgilanadi: 1) ularda ifodalangan davlat erkining birligi; 2) ular amal qiluvchi huquqiy tizimning birligi; huquqiy tartibga solish mexanizmining, uning boshlang‘ich prinsiplarining birligi; 4) maqsad va vazifalarining birligi. Ayni paytda huquq normalari o‘zining konkret mazmuni, qoidalarining xarakteri, amal qilish sohalari, ifodalanish shakli, tartibga solish predmeti va metodlari, sanksiyalari va b. jihatlari bilan farqlanadilar. Shu sababli ular alohida tarmoqlar, institularga ajratiladi. Ularni bunday ajratishga ushbu xususiyatlar va eng avvalo, ijtimoiy munosabatlarning turli-tumanligi, o‘ziga xosligi asos bo‘ladi. Huquq tizimining tarkibiy elementlari: 1) huquq normasi, 2) huquq instituti, 3) huquq tarmog‘i. Huquq tizimi - bu huquqning ichki tuzilishi, ichki qurilishi bo‘lib, u huquqning qanday tarkibiy qismlardan iborat ekanligi, va shu qismlar o‘rtasidagi munosabat hamda nisbatni ko‘rsatadi.

7. Huquq tizimi bilan qonunchilik tizimi o‘rtasidagi nisbat. qonunchilik ham huquq kabi o‘z tizimiga ega bo‘lib, bunda uning ichki tuzilishi nazarda tutiladi. Biroq, bu tushunchalarni quyidagi asoslarga ko‘ra farqlash zarur: huquq tizimining birlamchi elementi huquq normasi bo‘lsa, qonunchilik tizimining birlamchi elementi - bu normativ hujjatdir; huquq tizimi mazmun sifatida, qonunchilik tizimi - shakl sifatida namoyon bo‘ladi; agar huquq tizimi obyektiv tarzda mavjud ijtimoiy munosabatlarga bog‘liq holda shakllansa, qonunchilik tizimi esa, asosan subyektiv tarzda - davlatning erki-xohishidan kelib chiqib shakllantiriladi; agar huquq tizimi birlamchi xarakterga ega bo‘lsa, qonunchilik tizimi - hosilaviy xarakterga ega (huquq tizimi qonunchilik tizimi uchun boshlang‘ich asos, poydevor hisoblanadi); 5) huquq tizimi faqat gorizontal (tarmoq) tuzilishga ega bo‘lsa, qonunchilik tizimi - yana vertikal (federativ, iyerarxik) tuzilishga ham ega; 5) huquq tizimi bilan qonunchilik tizimi hajmiga ko‘ra farqlanadi: qonunchilik, bir tomondan, normativlikning barcha turli-tumanligini qamrab ololmaydi (chunki, qonunchilikdan tashqari huquq huquqiy odatlarda, normativ shartnomalarda, yuridik pretsedentlarda rasmiylashtiriladi); boshqa tomondan, u o‘z ichiga normalar formulirovkalaridan tashqari boshqa elementlarni -muqaddima, bo‘limlarning nomlanishini, boblar, moddalar sarlavhalarini ham oladi. Normativ-huquqiy aktlarni tizimlashtirish Hozirgi zamonda qonunchilik tizimi aniq bir tizimga, ya’ni uning elementlari o‘rtasida ichki bog‘liqlikka va mantiqiy uzviylikka ega bo‘lishi uchun mamlakatda mavjud qonunchilik hujjatlari doimiy ravishda bir tizimga solinib borilishi lozim.

Aks holda, qonunchilik o‘zining muhim jihati bo‘lgan tizimlilik ni yo‘qotib qo‘yishi va foydalanish uchun noqulay bo‘lgan qonun hujjatlarining shunchaki yig‘indisiga aylanib qolishi mumkin. Shu bois qonunchilik tizimini tizmlashtirib borishning bir necha turlari mavjud. Shu o‘rinda avvalo tizimlashtirishning o‘zi nima ekanligini aniqlab olish zarur. Tizimlashtirish - bu mavjud normativ materialni qonunchilikning tizimliligini hamda huquq subyektlarini tegishli normativ-huquqiy axborot bilan ta’minlash maqsadida unga ichki va tashqi ishlov berish yo‘li bilan tartibga solish va takomillashtirishga qaratilgan maxsus faoliyatdir. Tizimlashtirishning zarurligi har bir davlatda muntazam ravishda ko‘plab normativ-huquqiy aktlar qabul qilinishi, ayni paytda ma’lum vaqt o‘tishi bilan ularning ayrimlari o‘z kuchini yo‘qotishi, eskirishi hamda turli normalar o‘rtasida ichki ziddiyatlar paydo bo‘lishi bilan izohlanadi. Bugungi kunda qonunchilikni tizimlash borasida bir necha sinalgan usullar(turlari) mavjud bo‘lib, ularning ichida uch xili keng qo‘llaniladi : - -inkorporatsiya, - konsolidatsiya, - kodifikatsiya. Tizimlash turlari ichida eng oddiysi bu -inkorporatsiya (jamlash) bo‘lib, bunda normativ-huquqiy aktlar muayyan tartib va asosda joylanadi. Inkorporatsiya - bu normativ-huquqiy materialni tizimlashning turi, usuli bo‘lib, unda normativ-huquqiy aktlar faqat tashqi ishlovga tortiladi (ba’zan esa busiz) va muayyan tartib, ya’ni yo alfavit, yoki predmetga qarab, yoxud xronologik tarzda yagona to‘plamga jamlanadi. Inkorporatsiyaning mohiyatini chuqurroq tushunish hamda uning boshqa tizimlash usullaridan farqlash uchun uning xarakterli xususiyatlarini aniqlash maqsadga muvofiq: A) inkorporatsiya rasmiy ham, norasmiy ham bo‘lishi mumkin; B)inkorporatsiyani davlat organlari, yoki jamoat birlashmalari,

yoinki xususiy shaxslar amalga oshirshi mumkin; B) inkorporatsiyada normativ-huquqiy aktning mazmuniga tegilmaydi, ulardagi normalar qanday mazmunda, shaklda bo‘lsa, shundayligicha inkorporatsiya qilinadi; G) inkorporatsiya chog‘ida normativ aktlar qanday holda bo‘lsa shundayligicha ham, yoki tashqi ishlov bergan holda inkorporatsiya qilinishi mumkin; YE) normativ aktlarga tashqi ishlov berish o‘z ichiga quyidagilarni oladi: -normativ aktlar matnidan o‘z kuchini yo‘qotgan alohida bandlar, moddalar, xat boshlari olib tashlanib, mazkur normativ akt qabul qilinganidan beri kiritilgan o‘zgartish, qo‘shimchalar qo‘shiladi; -normativ akt matnidagi aniq bir normativ mazmundagi qoidani o‘zida ifodalamaydigan joylari olib tashlanadi; -inkorporatsiya natijasi quyidagicha bo‘lishi mumkin : • qonunlar to‘plami; • qonunchilik majmuasi; • boshqa normativ akt. • qonun hujjatlarini jamlashning alohida bir shakli bo‘lib, qonunlar to‘plami hisoblanib, u quyidagi mazmun va shaklda bo‘lishi mumkin; • yuqori hokimiyat, ya’ni qonun chiqaruvchi va ijro hokimiyati normativ aktlarining inkorporatsiyalashgan nashri; • qabul qilingan normativ-huquqiy aktlarni rasmiy e’lon etish manbai; • hech bir istisnosiz mamlakatda amalda bo‘lgan barcha qonuchilik hujjatlarini jamlash. Inkorporatsiyadan ko‘ra murakkabroq tizimlash shakli bo‘lib konsolidatsiya hisoblanadi. Konsolidatsiya bu- tizimlashning bir turi bo‘lib, u normativ huquqiy aktlarning ko‘payib ketishining oldini olish va huquqiy tartibga solishning birligini ta’minlash maqsadida mazmunan bir-biriga yaqin bo‘lgan normativ aktlarni bitta yirik normativ- huquqiy aktga birlashtirishdir.

Bunday birlashtirish quyidagi xususiyatlarga ega bo‘ladi: • konsolidatsiya bu huquqijodkorlik mazmunidagi o‘ziga xos usul hisoblanadi, chunki inkorporatsiya, hatto rasmiy inkorporatsiyaning huquq ijodkorlikka aloqasi yo‘q; • tegishli huquq yaratuvchi organ tomonidan, faqat o‘zi qabul qilgan aktlarga nisbatan amalga oshiriladi; • konsolidatsiya qilingan normativ-huquqiy aktlar o‘zining mustaqil kuchini yo‘qotadi. Ularning o‘rniga yangitdan vujudgakelagn normativ-huquqiy akt harakat qiladi. Yangi akt o‘zining tegishli rekvizitlariga ega bo‘ladi: nomi, sanasi, nomeri, tegishli mansabdor shaxsning imzosi kabi . Shu boisdan ham ilmiy adabiyotda konsolidatsiyani ―inkorporatsiya bilan kodifikatsiya o‘rtasida turadigan oraliq holatni egallaydiggan tizimlash turi, degan fikr ilgari suriladi. Normativ-huquqiy aktlarni tizimlashning eng yuqori turuvchi turi bu - kodifikatsiyadir. Kodifikatsiya bu - tizimlashning muhim bir turi bo‘lib, u huquq ijodkorlik xarakteriga ega va muayyan ijtimoiy sohani yaxlit, ichki muvofiqlashgan holda tartibga solishini ta’minlash maqsadida amaldagi qonunchilikni tubdan qayta ishlash orqali yangi majmuaviy normativ-huquqiy akt yaratishga qaratilgan. Kodifikatsiyaning inkorporatsiya va konsolidatsiyadan farq qiluvchi muhim xususiyatlari sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin: kodifikatsiya normativ-huquqiy aktlarni tizmlashning eng takomillashgan va murakkab shakli hisoblanadi; kodifikatsiya mohiyatan huquq yaratishning bir turi hisoblanadi, chunki kodifikatsiyaning bevosita obyekti bo‘lib huquq normalari hisoblanadi; norativ-huquqiy aktlarni kodifikatsiyalashni faqat tegishli kompetensiyaga ega bo‘lgan davlat organlari konstitutsiyaviy va qonuniy vakolatlar asosida amalga oshirishidi; doimiy xarakterga ega bo‘lgan inkorporatsiyadan farq qilgan holda kodifikatsiya davriy ravishda o‘tkazilib turadi va uning natijalari ancha muddatga mo‘ljalanadi;

kodifikatsiya har doim ham huquqiy tartibga solish tizimiga muayyan yangilik kiritadi, ta’bir joiz bo‘lsa, u o‘ziga xos mitti ―huquqiy islohot (V.N.Protasov) bo‘lib, ko‘pincha jiddiy ijtimoiy o‘zgarishlar bilan bog‘liq; kodifikatsiya mahsuli sifatida yangi kodifikatsion hujjat -Kodeks vujudga keladi va uhuquqiy va mantiqiy yaxlitlikka, majmuaviy mazmunga, katta hajmga va murakkab ichki tuzilishga ega bo‘ladi, shuningdek, boshqa tarmoq aktlari ichida bosh o‘rinni egallaydi va ijtimoiy hayotning muayyan bir sohasini qamrab oladi. Kodifikatsion aktlarning ilmiy adabiyotda quyidagi turlari ajratiladi: • qonuchilik Asoslari; • Kodekslar Bundan tashqari Ustavlar, Nizomlar va qoidalar to‘plamlari ham kodifikatsion aktlar jumlasiga kiradi. Huquqiy munosabatlarning huquqiy tartibga solish mexanizmidagi o‘rni Huquqiy tartibga solish mexanizmida huquqiy munosabat larning o‘rni o‘zgacha. Zero, huquqiy tartibga solish mexanizmida huquqiy munosabatlar bevosita obyekt- ijtimoiy soha bilan «to‘qnash» keladi. Oqibatda huquqiy munosabat murakkab huquqiy tuzilma sifatida tarkib topadi. Huquqiy munosabatning belgilari : 1. Huquqiy munosabatlar - ijtimoiy munosabatlar. YA’ni insonlar o‘rtasidagi munosabatlar. 2. Huquqiy munosabatlar yuridik normalar bilan uzviy aloqada mavjud bo‘ladi. 3. Huquqiy munosabatlarning qatnashchilari o‘zaro huquq va majburiyatlar bilan bog‘liqdir. 4. Huquqiy munosabatlarga aniqlik, individuallik xos. 5. Huquqiy munosabatlar irodaviy xarakterga ega. 6. Huquqiy munosabatlar huquqdagi davlatning irodasi bo‘lib, u davlat tomonidan qo‘riqlanadi.

Huquqiy munosabat ishtirokchilari o‘zaro huquq va majburiyatlar bilan bog‘langan va davlat tomonidan qo‘riqlanadigan irodaviy individuallashgan ijtimoiy munosabatdir. Huquqiy munosabat tarkibiga quyidagilar kiradi : 1. Huquqiy munosabatlar subyektlari. 2. Subyektiv huquq va yuridik majburiyatlar. 3. Faktik huquqiy xulq-atvor. Huquq subyekti bu huquqiy munosabatlarning bo‘lajak potensial ishtirokchilari, subyektiv huquq va yuridik majburiyatlar egasi bo‘lishi mumkin bo‘lgan shaxslardir. Huquq subyekti huquqiy munosabatlar subyekti bo‘lishi uchun yuridik faktlar bo‘lishi kerak. Yuridik faktlar tegishli normani «ishga» solib yuborishadi. Mazkur huquq normasi tegishli huquq subyektlariga huquq va majburiyatlar yuklaydi va shu tariqa ularni huquqiy munosabatlar subyektlariga aylantiradi. Huquq subyektlari bo‘lishi mumkin : - - jismoniy shaxslar; - - tashkilotlar; - ijtimoiy tuzilmalar (mas. xalqlar, millatlar). Jismoniy shaxslarga mazkur davlat fuqarolari, chet elliklar, apatridlar (fuqaroligi bo‘lmaganlar) va bipatridlar (ikki fuqaroliklar) kiradi. Tashkilotlarga quyidagilar kiradi: -davlatning o‘zi; -davlat tashkilotlari; -nodavlat tashkilotlar. «Yuridik fakt» kategoriyasining shakllanishi rim huquqini uning keyingi tadqiqotchilari tomonidan qayta ishlanishi, qayta mushohada qilinishi va tizimli bayon etilishi munosabati bilan sodir bo‘lgan. Rim yuristlari yuridik fakt tushunchasini shakllantirmagan. Bu vazifani nemis huquqshunosi Fridrix Karl fon Savini amalga oshirgan. Tarixiy huquq maktabining asoschilaridan biri bo‘lgan Savini o‘zining «Hozirgi zamon rim huquqi tizimi» (1840 y.) nomli kitobida «Men huquqiy

munosabatlarning vujudga keltiradigan va ularni tugatishga olib keladigan hodisalarni yuridik faktlar deb atayman» deb ko‘rsatgan. Yuridik faktlar bu konkret hayotiy holatlar bo‘lib, ular bilan huquq normalari huquqiy munosabatlarning paydo bo‘lishi, o‘zgarishi va barham topishini bog‘laydi. Huquqiy munosabatlarning obyektini aniqlashda ilmiy adabiyotda unchalik yakdillik yo‘q. Shu bois bu muammo huquq nazariyasida eng munozaraviy masalalardan hisoblanadi. Huquqiy munosabatlar obyekti haqidagi qarashlarni ikki guruhga ajratish mumkin: -monistik, bu nazariya vakillari huquqiy munosabatlarning yagona obyekti mavjud, degan fikrni ilgari surishadi. (O.S.Ioffe, prof. Y.K.Tolstoy); - plyuralistik , bu nazariya vakillari huquqiy munosabatlarning obyektlari ko‘pligini e’tirof etishadi.(N.G,Aleksandrov,S.S.Alekseyev). Monistik nazariyaga ko‘ra, huquqiy munosabat obyekti bu -majburiyatli shaxsning xatti-harakati, xulq-atvori yoki huquqiy munosabat qaratilgan faktik ijtimoiy munosabatlar. Plyuralistik teoriyaga ko‘ra huquqiy munosablar obyektlari bo‘lib quyidagi moddiy va nomoddiy qimmatliklar hisoblanadi : 4. 1.ashyolar; 5. 2.ma’naviy ijod mahsulotlari; 6. 3.shaxsiy nomoddiy qiymatliklar (nomi, qadr-qimmati); 7. harakatlar (harakatdan o‘zini tiyish): huquqiy munosabat subyektlari harakati natijalari. Ilmiy adabiyotda monistik va plyuralistik nazariyalarni qo‘shib, ularni uyg‘unlashtirishga intilish hollari ham mavjud. Bunda huquqiy munosabat subyektining faktik huquqiy xulqini huquqiy munosabatning yuridik obyekti deb (L.I. Spiridonov), mazkur xulq bilan bog‘liq bo‘lgan turli ma’naviy va moddiy ne’matlarni –huquqiy munosabatning «moddiy obyekti» deb (prof. A.G.Bratko) e’tirof etishadi.

Shunday qilib, huquqiy munosabat obyekti bu -tashqi olam hodisasi hisoblanadigan, o‘z subyektiv huquq va yuridik majburiyatlari doirasida harakat qiladigan vakolatli shaxs manfaatini qondirishga yordam beradigan ashyolar, xizmatlar, ma’naviy ijod mahsulotlari yoki shaxsiy nomoddiy ne’matlardir. Shu o‘rinda huquqiy munosabat obyekti va huquq obyekti atamalarini o‘zaro farqlash zarur. Huquq obyekti bu huquq o‘z ta’sirini qaratadigan, ya’ni huquqiy tartibga solish predmetini tashkil etadigan ijtimoiy munosabatlar sohasidir. Ta’kidlash joizki, quldorchilik tuzumidan keskin farq qilgan holda (qulni «gapiruvchi qurol») hozirgi zamon huquqi insonni huquqning faqat subyekti sifatidagina e’tirof etadi. Ma’lumki madaniyat tushunchasiga juda ko‘plab ta’riflar berilganiga qaramay, hanuzgacha bu hodisaning umume’tirof etilgan ta’rifi yo‘q. Madaniyatni «kishilik jamiyati rivoji davomida insoniyat tomonidan ijtimoiy hayotning barcha sohalarida erishilgan yutuqlari» ma’nosida tushunish ancha keng tarqalgan. Shu ma’noda huquq madaniyati bu kishilik jamiyatining ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish borasida, huquqning tobora ijtimoiy adolat, tenglik, erkinlik va shaxs xavfsizligini ta’minlash yuzasidan evolyutsion rivoji davomida erishilgan yutuqlari sifatida e’tirof etish mumkin. Shunday davrlar bo‘lganki, qonunlar insonlar o‘rtasidagi notenglikni mustahkamlagan. Masalan, quldorchilik davlati qonunlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri qullar va quldorlarning notengligini o‘zida mustahkamlaganini eslash joiz. Bugungi kunda huquq shaxs erkinligi o‘lchovi sifatida o‘zini namoyon etmoqda. Zero davlat va huquqning jamiyatda tutgan o‘rni uning jamiyatning bir me’yorda faoliyat olib borishini ta’minlash bilan birga, inson huquqlarini, shaxs erkinligini ta’minlashi bilan bog‘liq holda belgilanadi. XX asrning oxirgi dekadasi kommunistik mafkuraga asoslangan davlatlar barham topib. ularning o‘rnida yangi mustaqil davlatlarning paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Mazkur davlatlar bugungi kunda mulkning turli shakllariga asoslangan bozor iqtisodiyotiga o‘tish va demokratik huquqiy davlat qurish yo‘lidan ketishmoqda.

Kishilik jamiyati tarixi guvohlik berganidek, bir tuzumdan ikkinchisiga, ayniqsa totalitar tuzumdan demokratik tuzumga o‘tishda ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida eski munosabatlar o‘rnini yangilari egallashi og‘riqli kechadi. Eski, o‘rnashib qolgan fikrlar, qarashlar o‘z o‘rnini yangisiga osonlikcha bo‘shatib bermaydi. O‘tish davri qiyinchiliklari huquqiy ongda ham muayyan inqiroziy jihatlarni vujudga keltirishi mumkin. Bu jarayon o‘tish davri qiyinchiliklari bilan bog‘liq ho lda shakllanishi mumkin. Shu bois ham mamlakatimizda jamiyatning huquqiy madaniyatini yuksaltirish yuzasidan jiddiy ishlar amalga oshirilib kelinmoqda. Huquqiy madaniyatni yuksaltirish (AV ga berilgan makolani berish kerak).

Adabiyotlar ro‘yhati: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O‘zbekiston.2003. 40 b. 2. Karimov I.A. O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari. -T.: O‘zbekiston.2002. 76 b. 3. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. Xalq so‘zi, 2005 yil 29 yanvar. 4. Karimov I.A. Yangi hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan qurib bo‘lmaydi. Xalq so‘zi. 2005 yil 17 fevral. 5. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari - eng oliy qadriyat. Xalq so‘zi. 2005 yil 8 dekabr. 6. Islamov Z.M.Obshestvo. Gosudarstvo. Pravo. T.: Adolat 2001. 695 s. 7. Islomov Z.M. Huquq tushunchasi, mohiyati, ijtimoiy vazifasi. O‘quv qo‘llanma.T.: TDYUI nashri.2004.139 b. 8. Islomov Z.M. Davlat va huquqning umumnazariy muammolari: huquqni tushunish, huquqiy ong va huquq ijodkorligi. T.: TDYUI nashri. 2005. 188 b.

Похожие

Huquq tizimi

Huquq tizimi

Xalqaro huquq tushunchasi, predmeti va tizimi

O’zbеkistonning milliy huquqiy tizimi va xalqaro huquq

O‘zbekiston Respublikasining mustaqil huquq tizimi