Парламентлик республикаси

Парламентлик республикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

169.5 KB

МУНДАРИЖА КИРИШ ................................................................................................................. . 2 I БОБ. ДАВЛАТ БОШҚАРУВ ШАКЛИДА ПАРЛАМЕНТЛИК РЕСПУБЛИКАСИ 1. 1 Давлатнинг бошқарув шакли тушунчаси ва унинг турлари ......................................................................... 5 1. 2 Парламентлик республикасининг ўзига хос хусусиятлари .......................................................... 15 II БОБ. ЎЗБЕКИСТОНДА АМАЛГА ОШИРИЛАЁТГАН ПАРЛАМЕНТ ИСЛОҲОТЛАРИ 2. 1 Ўзбекистонда амалга оширилаётган парламент ислоҳотлари........................................................................ 19 ХУЛОСА ............................................................................................................... . 2 6 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ ............................ 2 9 1

КИРИШ Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузасидaнинг Давлат ҳокимияти ва бошқарувни демократлаштириш деб нонланган йўналишида парламентнинг ҳукуматни шакллантиришдаги рўлини белгилаб берди. Унга кўра “Ўзбекистон Республикаси Бош вазири номзоди Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига сайловларда энг кўп депутатлик ўрнини олган сиёсий партия ёки тенг миқдордаги депутатлик ўринларини қўлга киритган бир неча сиёсий партиялар томонидан таклиф этилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти тақдим этилган Бош вазир лавозимига номзодни кўриб чиққанидан кейин ўн кун муддат ичида уни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг кўриб чиқиши ва тасдиқлаши учун таклиф этади. Бош вазир номзоди унинг учун тегишлича Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатлари ва Сенати аъзолари умумий сонининг ярмидан кўпи томонидан овоз берилган тақдирда тасдиқланган ҳисобланади.” 1 Унга кўра “Вазирлар Маҳкамаси ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси олдида жавобгардир” 2 Буни парламентлик республикаси сари қў йилган қ адам дейиш мумкин. (Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияс и) 1 “ Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси ” Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси (12.11.2010 й). 10 – бет 2 “Мамлакатимизда демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси” Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг қўшма мажлисидаги маърузаси (12.11.2010 й). 10 – бет

Мустақилликни қўлга киритган Ўзбекистон олдида ижтимоий ҳаётнинг турли жабҳаларида ўта мураккаб муаммолар кўндаланг бўлиб турар эди. Сиёсий соҳада демократик институтларни шакллантириш ва уларнинг тўлақонли ишлаб кетишини таъминлаш, иқтисодий соҳада эса, бозор муносабатларига асосланган иқтисодий тизимни шакллантириш, ижтимоий соҳада — кучли ижтимоий ҳимояни таъминлаш каби вазифалар турар эди. Шу боис ҳам, мустақилликка эришганимиздан сўнг, дарҳол кенг ислоҳотлар жараёни бошланиб кетди. Ҳозирги кунда бу ислоҳотлар катта натижаларга эришмоқда. Айниқса давлат ва ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар кўлами жуда кенг ва жуда салмоқлидир. Мамлакатимизда амалга оширилаётган ислоҳотлар силсиласида давлат —ҳуқуқий ислоҳотлар алоҳида ўрин тутади. Мустақилликка эришгач, давлат ҳокимияти тизими тубдан янгиланиб, демократик тамойил — ҳокимиятлар бўлинишига асослана бошлади. Ягона давлат ҳокимиятининг тенг тармоқлари ҳисобланган қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятлари ҳуқуқий давлат қуриш вазифасига хизмат қиладиган ҳокимият тармоқларига айланиб бормоқда. Шу муносабат билан, биз қандай давлат қурмоқдамиз ва бу давлатнинг мазмуни ва моҳияти қандай бўлади, бу давлатнинг маънавий ва назарий илдизлари қанақа деган савол беихтиёр кўндаланг бўлади. Адолатли, инсонпарвар давлат ва ҳалқпарвар раҳбар ҳақидаги ғоялар ҳалқимиз учун бениҳоя яқин ва қадрлидир. Зеро, бизнинг улуғ аждодларимиз Турон худудида илк давлатлар пайдо булибдики, адолатли тузум ва одил ҳукмдор ҳамда ҳалқпарвар давлат ҳақида орзу қилиб келишган. Давлатимизнинг бошқарув шаклини ташкил этилишида миллий давлатчилигимизни бой анъаналари билан бир қаторда дунёдаги ривожланган мамлакатларнинг бу борадаги эришган тажрибаси асосида ҳам қурилмоқда. Шу жихатдан олганда давлат ва ҳуқуқ назарияси фанининг муҳим категорияларидан бири давлат 3

бошқарув шакли, хусусан парламентар республиканинг турли хусусиятларини ўрганиш ва таҳлил қилиш мамлакатимизда парламентаризмни шакллантириш жараёнида муҳим аҳамият касб этади. Шу муносабат билан мен, курс иши мавзуси сифатида "Парламентлик республикаси" мавзусини танладим. Мазкур мавзуни чуқур ўрганиш, таҳлил этиш Ўзбекистон Республикаси давлат бошқарув шакли ва унинг ривожланиш хусусиятларини тўғри анлаб олишга, унинг хусусиятларини теран тушунишга ёрдам беради. Курс иши унинг олдига қўйилган вазифалардан келиб чиққан ҳолда кириш, уч параграф, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат.

I БОБ. ДАВЛАТ БОШҚАРУВ ШАКЛИДА ПАРЛАМЕНТЛИК РЕСПУБЛИКАСИ 1.1 Давлатнинг бошқарув шакли тушунчаси ва унинг турлари Давлатнинг моҳиятини назарий жиҳатдан тушуниб етишда бошқарув шакли категориясини таҳлил этиш муҳим аҳамият касб этади. Давлатга уюшган жамиятда давлат ҳокимиятини ким ва қандай амалга оширишини айнан шу шакл белгилаб беради. Арастунинг ўзи, ундан кейин Афлотун ҳам қадимги дунёда давлат ҳокимиятини ташкил этиш ва уни бошқаришнинг хилма-хил шаклларини ўрганар эканлар, бу давлатларни ким ва қандай бошқариши, яъни бошқарув шакли мезони бўйича давлатлар таснифини ишлаб чиқишга уринишган. Тўла асос билан айтиш мумкинки, кўп асрлар давомида назарий сиёсий-ҳуқуқий тафаккур кўплаб, баъзан бир-бирига сира ўхшамайдиган давлатларни зўр бериб ўрганишни давом эттириб келди. Олимлар ўз изланишларида давлат шаклларидаги энг муҳим жиҳатни ажратиб олиб, уларни тасвирлаб бериш, таҳлил этиш, баҳолашга ва иложи бўлганда бу шаклларни ривожлантириш истиқболларини олдиндан айтиб беришга уринардилар. Августин, Форобий, Гоббс, Монтескье, Локк, Руссо, Радишчев ва бошқаларнинг асарларида давлат шакллари ҳақидаги билимларни умумлаштириш ва тизимлаш, уларнинг вужудга келиш ва ривожланишининг туб илдизларига етиб боришга кўп уриниб кўрилган. Айнан шунинг учун, агар Арасту ва Афлотун даврларида назарий сиёсий-ҳуқуқий тафаккур бошқарувнинг у ёки бу шаклини белгилаб берувчи сабабларни аниқлашга уриниб, асосан бошқарув хилма-хил шаклларини тасвирлаш йўлидан борган бўлсалар, XX асрда эса, сиёсий-ҳуқуқий тафаккур марксистик назария доирасида бошқарув шаклини (формациядан келиб чиққан ҳолда) давлат хили билан, жамиятнинг синфий таркиби, иқтисодий базиси кабилар билан боғлаб тушунтиришга интилади. Бошқарув шаклини (биз юқорида айтиб ўтган давлат шакли уч 5

қисмидан бирини) аниқлашда марксистик назария давлат ҳокимияти у ёки бу тузилишини тавсифловчи ижтимоий-синфий белгисини асосий белги сифатида ажратиб кўрсатарди. У бошқарув шаклини мазкур давлатнинг ижтимоий-синфий моҳиятининг, сиёсий мазмунининг, синфий кучлар амалдаги нисбатининг ташқи ифодаси сифатида таърифларди. Бу чизмага кўра республика синфий кучларнинг бир хил нисбатида пайдо бўлса, монархия бошқа нисбатида вужудга келади. Албатта, жамиятнинг синфий тузилиши, синфий манфаатларнинг тўқнашуви, синфий кучлар нисбатини ҳеч ким инкор этмайди, улар ҳаётда мавжуд бўлиб, давлат тузилишига, энг аввало, ҳокимият тизими қандай шаклларда ташкил топгани ва амал қилишига, давлатни ким бошқаришига таъсир этади. Бироқ, айни пайтда, давлат синфий белгиси аҳамиятини ошириб юборишга ўрин йўқ. Биз юқорида бундай ёндашув услубий жиҳатдан нотўғри бўлиб, аксарият ҳолларда кўпгина нарсаларни тушунтириб бера олмаслигига мисоллар келтиргандик. Яна бир бор шу масалага тўхталамиз. Бундай ёндашувда бошқа бир қанча омиллар: тарихий анъаналар, миллий руҳият, диний онг, маданий муҳит, жамиятни ўта ғоявийлаштириш ва сиёсийлаштириш даражаси, экология ва кўпчилик бошқа омиллар масалани ўрганиш доирасидан ташқарида қолиб кетади. Давлат тузилишининг асосий хусусиятларидан бири сифатида бошқарув шаклини янада чуқурроқ ва асослироқ тушуниш, ушбу шаклларнинг чуқур ўйланган таснифини такдим этиш, улар ривожининг реал истиқболларини олдиндан айтиб бериш имконини беради. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда бошқарув шаклининг қуйидаги таърифларини кўрсатиб ўтиш мумкин: Бошқарув шакли - конкрет давлатда давлат ҳокимиятини ташкил этиш усулларининг мажмуидир. Агар ушбу таърифни янада аниқроқ ифодалайдиган бўлсак, у олий ҳокимиятни, боз устига унинг олий ва марказий органларини, таркиби, ваколатини, шу органларни ташкил этиш тартибини, шунингдек, унда оддий халқ иштироки даражаси, бу органлар

ваколати муддатларини кўзда тутишини айтишимиз керак бўлади. Бошқарувнинг қадим-қадимдан инсониятга маълум бўлган шакллари монархия ва республикадир. Давлат бошқарувининг монархия шаклида давлат бошлиғи монарх (қирол, қиролича, император ва бошқалар) бўлади. Давлат бошқарувининг бундай шаклига Буюк Британия, Япония, Испания, Нидерландия, Саудия Арабистони каби давлатларни киритиш мумкин. Давлат бошқарувининг республика шаклида Президент давлат бошлиғи ҳисобланади. Ушбу бошқарув шаклидан келиб чиқиб, мамлакат ҳаётида Президентнинг тутган ўрни ва роли турлича эканлигини кўриш мумкин. Давлат бошқаруви республика шаклининг қуйидаги кўринишлари мавжуд бўлиб, уларга:  Президентлик республикаси  Парламентар республика  Аралаш республикалар киради. Президентлик республикасида давлат бошлиғи президент бўлиб, унинг мамлакат ҳаётидаги ўрни парламентар ва аралаш республика бошқарув шаклидагига қараганда аҳамиятлироқ экани кўзга ташланади. Президентлик республикаси ҳозирги кунда энг кўп тарқалган давлат бошқарув шакли ҳисобланади. Президентлик республикаларида Президентнинг қуйидаги ўзига хос хусусиятларини, ваколатларини, яъни халқ томонидан сайланиши, давлат бошлиғи бўлиши, ҳукуматни шакллантириши, ижро этувчи ҳокимият бошлиғи эканлиги, ички ва ташқи сиёсатни мустақил юритиши, вето 3 ҳуқуқига эгалиги, давлатнинг юқори органларига мансабдор шахсларни тайинлаши, олий бош қўмондон бўлиши ва бошқаларни ажратиб кўрсатиш мумкин. Ҳозирда президентлик республикаси мавжуд бўлган мамлакатларга 3 Вето - давлат ѕокимиятининг бирор органи томонидан єабул єилинган єарорни унинг бошєа бир органи (давлат бошли¦и) томонидан бекор єилиниши ёки єайтарилиши. Вето тартиби дастлаб єадимги Римда жорий этилган. 7

Бразилия, Венесуэлла, Колумбия, Филлипин, Корея, Америка Қўшма Штатларини мисол тариқасида кўрсатиш мумкин. Мисол учун, Америка Қўшма Штатларида давлат бошлиғининг ўрни ва ваколатларини кўриб чиқайлик. АҚШда Президент ва вице-президент биргаликда 4 йил муддатга сайланиб, улар бу мансабда икки муддатдан ортиқ ўтиришлари мумкин эмас (фақат истисно тариқасида Иккинчи жаҳон уруши даврида Ф. Рузвельт учинчи марта Президент этиб сайланган). Президент давлат бошлиғи бўлиши билан бир қаторда ижроия ҳокимиятнинг бошлиғи бўлиб ҳам ҳисобланади. Президент Парламент томонидан қабул қилинган қонунларни (10 кун муддат ичида) имзолашга ёки уларни ўзининг эътирозлари билан рад этиш ҳуқуқига эга. Президент Парламентнинг юқори палатаси бўлган Сенат билан келишган ҳолда юқори лавозимларга мансабдор шахсларни тайинлайди. АҚШ Президентининг ташқи сиёсатни олиб боришдаги ваколатлари бирмунча кенг бўлиб, у элчиларни, бошқа вакил қилинган шахсларни, консулларни тайинлаш ва чақириб олиш, халқаро шартномалар тузиш, халқаро даражадаги масалаларни ҳал қилиш каби ҳуқуқларга эга. АҚШ Конституциясига асосан президент ҳеч қандай органга бўйсунмайди. У ўз лавозимидан фақат импичмент 4 орқали четлаштирилиши мумкин. Юқоридагилар билан бир қаторда АҚШ президенти ҳукумат (Вазирлар Маҳкамаси) бошлиғи ҳисобланади. Шуни қайд этиш лозимки, АҚШда премьер-министр (бош вазир) лавозими йўқ. Президент ҳукумат аъзоларини ҳамда вазирларни Сенат (Парламентнинг юқори палатаси) билан келишган ҳолда тайинлайди. Ҳукумат Президентга бўйсунади ва шу билан бирга у 4 Импичмент- бир єатор хорижий давлатларда юєори мансабдор шахсларнинг жавогарлигини жорий єилишнинг алоѕида тартиби. Импичмент- баъзи республика бошєаруви шаклидаги давлатларда Импинчмент воситаси билан, аввало, давлат бошлиєлари – президентлар – томонидан давлатга хиёнат єилинганлиги ёки конституцияга суиєасд єилинганлиги исботланган таєдирда парламент аъзоларининг кўпчилиги ишончсизлик билдириб, Конституциявий суднинг ѕукмига кўра Президентнинг мажбуран лавозимидан четлаштирилиши назарда тутилади.

маслаҳат кенгаши вазифасини ҳам бажаради. Ҳукумат мажлисларига президент раҳбарлик қилади. Президентлик республикаси бўлган яна бир мамлакат - Бразилияда президент 4 йил муддатга вице-президент билан биргаликда сайланиб, у ижроия ҳокимият бошлиғи ва Олий бош қўмондон ҳисобланади. Бразилия президенти афв этиш ва жазо муддатини камайтириш, Сенат тасдиғидан кейин Олий Федерал Судларни, юқори инстанция судларини, ҳудудларнинг губернаторларини ва бошқа юқори мансабдор шахсларни лавозимига тайинлаш ваколатларига эга. Ижроия ҳокимиятнинг бошлиғи сифатидаги ваколатлари федерал вазирларни тайинлаш ва озод қилиш, давлат маъмуриятига раҳбарликни амалга оширишдан иборат. Ташқи сиёсатда хорижий мамлакатлар билан алоқа ўрнатиш ҳамда уларнинг дипломатик вакилларини аккредитациядан ўтказиш (тан олиш), халқаро сулҳ ва шартномаларни имзолаш каби ваколатларга эга. Қонунчилик соҳасида Президент қонунчилик ташаббусига эга бўлиб, у қонун кучига тенг бўлган норматив хужжатларни қабул қилиши мумкин. Парламент томонидан қабул қилинган қонунларга Вето қўйиш ҳуқуқига ҳам эга. Корея республикасида эса президент 5 йил муддатга халқ томонидан тўғридан-тўғри овоз бериш йўли билан сайланади. У давлат ва ижроия ҳокимиятнинг бошлиғи ҳисобланади. Корея Президенти хорижий мамлакатларда давлат номидан иш олиб боради, дипломатик вакилларни тайинлайди ва қабул қилади, халқаро шартнома ва битимлар тузади. Шу билан бир қаторда Президент Олий бош қўмондан ҳисобланади. Шундай қилиб, Президентлик республикаларида Президентнинг ваколатлари бирмунча кенглигини кўриб ўтдик. Умумий хулоса шундан иборатки, президент ижро ҳокимиятга раҳбарлик қилади ва бир қатор расмий функцияларни (масалан, элчиларни қабул қилиш, халқаро майдонда давлат 9

номидан иш олиб бориш ва мамлакат манфаатларини ҳимоя қилиш) бажаради. Президентлик республикасида қонунчилик ҳокимияти ижро ҳокимияти фаолиятига аралаша олмайди ва ўз навбатида ижроия ҳокимият ҳам қонунчилик ҳокимияти фаолиятига аралаша олмайди. Парламентар республикаларда зса Президентлик республикаларидан фарқ қилувчи ўзига хос хусусиятлар мавжуд, бу хусусиятларни президентларнинг сайланиши, давлат ҳокимиятини бошқарилиши, ҳукуматни шакллантирилиши жараёнларида кўришимиз мумкин. Сиёсий бошқарувнинг Парламентар республика шакли жорий қилинган кўпгина мамлакатларнинг аксариятида Президент парламент томонидан сайланади. Аммо бундан Президентлик Республикаларидан асосий фарқи шундан иборат экан деган хулосага келиш нотўғридир. Чунки шундай Парламентар Республикалар ҳам борки (масалан, Болгария), уларда Президент халқ томонидан сайлаб қўйилади. Парламентар республиканинг президентлик республикасидан асосий фарқи, биринчидан, ҳукуматни шакллантиришда бўлса, иккинчидан, ҳукумат бевосита кимнинг олдида жавобгарлигига боғлиқ. Парламентар республикаларда Президент премьер-министрни (бош вазирни) тайинлаш тўғрисида қарор қабул қилади. Бундан Парламентар республикада президентнинг ўрни катта экан деган хулосага келиб бўлмайди. Чунки премьер-министрни тайинлаш фақат расмиятчилик холос. Аслида, Президент парламентнинг хоҳиш иродасига бўйсунади. Президент, парламентар республикада (президентлик республикасидан фарқли равишда) вазирларни мустақил ҳолда ўз хоҳишига кўра тайинлай олмайди, у фақатгина расмий жиҳатдан тасдиқлайди холос. Президент ҳукумат бошлиғи сифатида парламентнинг ишончини қозонган шахсни тайинлашга мажбур. Акс ҳолда бу лавозимга кўрсатилган номзод парламент аъзоларининг кўпчилиги томонидан рад қилиниши (қайтарилиши) мумкин. Парламентар республиканинг яна бир асосий жиҳати - бу ҳукумат

кимнинг олдида бевосита жавобгар бўлишидадир. Парламентар республикаларда аксарият ҳолларда ҳукумат парламент олдида жавобгар бўлади. Унинг яна бир жиҳати, агар парламент ҳукуматга ишончсизлик билдирса, у истеъфога чиқиши лозим. Лекин президент бундай вазиятда бошқача қарор қабул қилиб парламентни тарқатиб юбориши ва навбатдаги сайлов муддатини белгилаши ҳам мумкин. Агар ҳукумат кенгаши президентдан парламентни тарқатиб юборишни сўраса, бу ҳолда президент парламентни тарқатиб юбориши лозим бўлади. Ҳукумат томонидан президентнинг бу ваколатини суъистемол қилиш ҳоллари ҳам кузатилиб туради. Парламентар республикага мисол қилиб Италия, Германия, Чехия, Венгрия, Швецарияни келтириш мумкин. Масалан, Италияда Президент давлат бошлиғи ҳисобланиб, у парламентнинг икки палатасининг (Депутатлар палатаси ва Сенат) умумий йиғилишида мутлоқ кўпчилик овоз билан сайланади. Президентнинг ваколат муддати 5 йил. Италия Конституциясига асосан Президент парламентни тарқатиб юбориш, унга умумий сайловлар ўтказиладиган кунни белгилаш, давлат органларига мансабдор шахсларни тайинлаш ва озод қилиш, жазони енгиллаштириш ва афв этиш, хорижий мамлакатларнинг дипломатларини қабул қилиш ҳамда мудофаа кучларига Олий Бош қўмонданлик қилиш каби ваколатларга эга. Италияда ҳукуматни Президент томонидан тайинланган (парламентда кўпчиликни ташкил қилган партия-фракция раҳбарларидан бирини тайинлайди) раис бошқаради ва унинг маслаҳатига кўра ҳукуматнинг бошқа аъзолари тайинланади. Ҳукуматга парламент палаталаридан биттаси ишончсизлик билдириш юзасидан қарор қабул қилса (камида 1/10 қисм палата аъзолари томонидан тегишли ҳужжат имзоланиб, кўриб чиқилганидан сўнг) у истеъфога чиқиши лозим бўлади. Парламентар республикаларидан яна бири Венгриядир . Венгрияда президент 5 йил муддатга "Давлат мажлиси" (Парламент) томонидан 11

сайланади. Президент давлат номидан халқаро шартномалар тузади, Давлат мажлисига ва маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органларига сайловни белгилайди ҳамда "Давлат мажлиси" йиғилишларида қатнашиши, нутқ сўзлаши, Умуммиллий референдум ўтказиш ташаббуси билан чиқиши мумкин. Булардан ташқари президент Олий бош қўмондон ҳисобланади. Давлатда махсус (фавқулодда) ҳолат элон қилинганида "Давлат мажлиси" муносиб ҳаракат қила олмаса, у ҳолда Республика Президенти қуролли кучлардан мақсадга мувофиқ равишда фойдаланиш ҳақида қарор қабул қилади. Шунингдек, у фавқулодда ҳолатларни эълон қилади ва "Давлат мажлиси" раисини бу ҳақда огоҳлантиради. Премьер-министр (вазир-раис) президент таклифига кўра "Давлат мажлиси" депутатларининг кўпчилик овози билан сайланади. Қолган вазирларни унинг таклифига кўра Президент тайинлайди ёки вазифасидан озод қилади. Ҳукумат шаклланиб бўлганидан сўнг "Давлат мажлиси" олдида қасамёд қабул қилади. Аралаш республика , яъни бу турдаги республикаларни ярим президентлик республикаси ёки ярим Парламентар республика деб ҳам аташади. Унинг бундай аталишига сабаб Президентлик ва Парламентар республикаларга хос бўлган хусусиятларнинг жамланганлигидадир. Аралаш республика шаклида Президентлик республикасидаги каби Давлат ҳокимияти аниқ тармоқларга ажратилади. Аралаш республикада Президент Парламентни тарқатиб юбориш ваколатига эга. Аралаш республика кўринишидаги мамлакатларда ҳукуматнинг ҳам Президент олдида, ҳам Парламент олдида жавобгар бўлишини кузатиш мумкин. Аралаш Республикада Президент вице-премьерларни ҳамда вазирларни тайинлаш ҳуқуқига эга. Баъзи мамлакатларда премьер-министрларни парламент билан келишиб ёки келишмасдан ҳам лавозимига тайинлаши мумкинлиги кўзда тутилган.

Бошқарувнинг аралаш республика шаклида президент ҳамда парламент доимо ҳамкорликда бўлади. Аралаш республиканинг диққатга сазовар томони шундаки, унда ҳам президентлик республикасига, ҳам парламентар республикага хос бўлган хусусиятлар ёки буларнинг иккаласига ҳам хос бўлмаган жиҳатлар жамланган бўлади. Аралаш республикаларга Руминия, Туркия, Финляндия, Францияни мисол қилиб келтириш мумкин. Бошқарув тизими аралаш республика бўлган Финляндияда Президент парламент билан биргаликда Қонунчилик органини шакллантирса, ҳукумат билан ҳамкорликда Ижроия ҳокимиятни шакллантиради. У қонунчилик ташаббусига, вето ҳуқуқига, қарор ва кўрсатмалар қабул қилишга (қарорлар тегишли вазир имзоси билан тасдиқланиши зарур), қонунларни тасдиқлашга, умумий сайловлар кунини белгилашга ва олий қонунчилик органини тарқатиб юборишга ҳақли ҳисобланади. Президент ҳукумат аъзоларини ва бошқа мансабдор шахсларни тайинлаш, афв этиш ва жазони енгиллаштириш, ташқи сиёсат борасида уруш эълон қилиш ёки тинчлик тўғрисида шартномаси тузиш каби ваколатларга эга. У Олий бош қўмондон ҳисобланади. Президент фаолияти Парламент назоратида бўлмайди. Президент фақат бир ҳолатда, яъни Ватанга, миллатга хиёнат қилганидагина жиноий жавобгарликка тортилиши кўзда тутилган. Парламент ҳукуматга ишонсизлик билдирганда, у истеъфога чиқиши лозим, бироқ сиёсий инқироздан Президент Парламентни тарқатиб юбориши орқали ҳам қутилиши мумкин. Туркияда Президент Парламент томонидан етти йил муддатга фақат бир марта сайланади. Президент қабул қилган барча қарорлар премьер-министр томонидан ёки тегишли вазир томонидан тасдиқланади ва бу қарорлар учун улар жавобгар бўлиб ҳисобланади. 13

Шунингдек, Президент Парламентни навбатдан ташқари сессияга чақириши, уни тарқатиб юбориш ва умумий сайлов кунини белгилаши, Парламент томонидан қабул қилинган қонунларни қайта кўриб чиқиши учун қайтариши, Конституцияга ўзгартириш киритиш бўйича қонунлар лойиҳасини Референдумга олиб чиқиши мумкин. Ижроия ҳокимият тизимида у премьер-министрни тайинлайди ва вазифасидан озод қилади. Премьер-министр тақдимига кўра вазирларни тайинлайди ва вазифасидан озод қилади. Туркия Президенти хорижий мамлакатлар вакилларини қабул қилади ва ўз давлати вакилларини чет мамлакатларга юборади, халқаро шартнома ва келишувларни тасдиқлайди. Олий бош қўмондон сифатида қуролли кучларни бошқариши мумкин. Умуман олганда, аралаш республикаларда президенлик ва парламентар республикаларга хос бўлган хусусиятлар ўз ифодасини топган ва улардаги ижобий жиҳатлар мужассамланган.

1.2. Парламентлик республикасининг ўзига хос хусусиятлари Парламентлик республикасида Президент давлат бошлиғи ҳисобланади. Лекин Президентнинг давлат механизмидаги ўрни парламентлик республикалари конституцияларида бирдек ифодаланмаган. Б.А.Стародубскийнинг таъкидлашича, баъзи бир конституцияларда Президент ижроия ҳокимиятини ҳукумат билан биргаликда амалга ошириши кўрсатилган. Бироқ, ҳамма мамлакатларда ҳам Президент бош вазир (ҳукумат раиси канцлер ва б.) бошчилигидаги ҳукумат таркибига кирмайди. Бу ҳолат «мабодо конституциявий матн билан бўлмаса — ҳуқуқий одат билан» 1 белгилаб қўйилган. Ҳукумат ва унинг фаолияти Президентнинг раҳбарлик доирасига кирмайди. Зеро, бош вазир ва унинг ҳукумати Президентга эмас, парламентга ҳисоб беради. ГФР, Швейцария, Италия, Ирландия, Венгрия ва бир қатор бошқа мамлакатлар Президент бошчилигидаги парламентлик республикаларининг энг типик кўринишларидир. Собиқ Иттифоқ республикаларидан эса, юқорида айтиб ўтганимиздек, фақат Латвия республика бошқарувининг парламентлик шаклини танлаган. Ҳозирги замон жаҳон амалиётида Президент сайловларининг икки асосий тури — тўғридан-тўғри ва бавосита сайловлар мавжуд. Бавосита Президент сайловлари қуйидаги усулларда ўтказилади: а) парламент томонидан; б) парламент ва штатлар, вилоятлар, турли хил ижтимоий-сиёсий кучлар вакиллари томонидан; в) сайлашга вакил қилинганлар коллегияси томонидан 2 . Сайлов натижасида Президент қандай мандат - бирламчи ёки иккиламчи мандат олишини билиш учун сайлов турини аниқлаб олиш зарур бўлади. Чунончи, президентлик ёки Аралаш республикаларида катта ваколатларга эга бўларкан, Президент ўз мандатини бевосита халқнинг ўзидан ёки атайлаб шу мақсадда халқ томонидан сайлаб қўйилган 1 Қаранг: Современное государственное буржуазное право. Т. 2. М. 1987 , 64 б. 2 Қаранг: Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире. М. 1994 , 83 б. 15

вакиллардан олиши керак. Шу билан бирга, парламентлик республикасида унинг роли мандатни бевосита халқнинг ўзидан олишни талаб этмайди. Яъни, Президентнинг иккиламчи мандати бундай республикаларнинг кўпчилиги учун хосдир. Шундай қилиб, парламентлик республикаси учун парламент орқали ёки парламент ва маҳаллий бошқарув органларининг сайлаб қўйиладиган аъзолари орқали ўтказиладиган Президент сайловлари тизими характерлидир. Мазкур сайловлар Президентга иккиламчи мандатни тақдим этади. Президент ваколатлари. Бошқарув шаклидан қатъий назар, давлат бошлиқлари халқаро муносабатлар соҳасида қарийб ҳар доим катта ваколатларга эга бўлишади. Лекин парламентлик республикаларида улар ўз ҳаракатларини ҳукумат билан келишган ҳолда амалга оширишлари керак бўлади. Парламентлик республикаларида Президент давлат фаолиятининг халқаро муносабатлар соҳасида Президентлик республикаларига нисбатан кам имтиёзларга эга бўлади. Парламентлик республикасида халқаро шартномаларни ратификация қилиш жараёнида бош рол Президентга эмас, парламентга берилади. Масалан, мазкур қоида Италия Конституциясида қайд этилган (80-модда). Парламентлик республикасида Президентнинг парламент билан ўзаро муносабатлари масаласига келсак, одатда, Президент қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга эмас. Жумладан, ГФРда қонун чиқарувчилик жараёнларида фақат ҳукумат ва парламент қатнашади. Греция Конституциясида ҳам (73- модда) худди шундай ҳолатни кўрамиз. Фақат Латвия (47-модда) ва Венгрия (25-модда) 5 бу қоидадан мустаснодирлар. Парламентлик республикаларида Президент парламентни тарқатиб юбориш ҳуқуқига эга. Президент парламент қуйи палатасини тарқатиб юбориш ҳуқуқидан фойдалана оладиган шартларнинг уч хил тури 5 Қаранг: Сахаров Н.А. Институт президентства в современном мире. М., 1994 , 1 10 б.

мавжуддир. Биринчидан, парламент ҳукуматга ишончсизлик билдирганида; иккинчидан, ҳукумат раҳбари лавозимига Президент номзоди овоз беришнинг бир неча туридан кейин ҳам зарур даражадаги парламент кўпчилигига эриша олмаган тақдирда давлат бошлиғи ўз ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин. Учинчидан, мамлакатда сиёсий вазият боши берк кўчага кириб қолганида ёхуд қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлар ўртасидаги муносабатлар ғоят таранглашиб кетганида Президент ҳуқуқи қўл келади. 6 Парламентни тарқатиб юбориш бўйича Президент қарори ҳукумат позициясига боғлиқ эканига эътиборни жалб этиш ўринли. Зеро, бу боғлиқлик барча парламентлик республикаларида кузатилади. Бошқача бўлиши ҳам мумкин эмас. Чунки ушбу республикаларда Президент сиёсий масъулиятдан мустаснодир. Унинг ҳаракатлари ва қонун ҳужжатлари бўйича ҳукумат ёки шундай ҳужжатни (контрассигнация қилиш) вазир жавоб берадилар. Лекин импичмент тартибида юридик жавобгарлик унинг зиммасидадир. Парламентлик республикасида давлат бошқарувини амалга ошириш соҳасида Президентнинг роли. Бундай республикаларда, одатда, ижроия ҳокимияти тизимини шакллантиришга Президент аралашмайди. У ё қонунга мувофиқ ёки бош вазирнинг ҳукуматни тузишдаги қарори асосида вужудга келтирилади. Дарвоқе, ҳукуматни тузиш расмиятчиликка кўра Президент зиммасида ҳисобланади. У муайян бир шахсга маҳкамани шакллантиришни топширади. Президентлар парламентга ё фақат бош вазирнинг ўзини, ёхуд ҳукуматнинг бутун таркибини тақдим этади. Лекин мазкур тадбир кўпинча шунчаки расмиятчилик характерига эга бўлади. Чунки у парламентдаги сиёсий кучлар нисбатига боғлиқ бўлиб, парламент кўпчилиги фикри эътиборга олинмаган ҳолатларда тақдим этилган номзодларни парламент тасдиқламай қўйиши ҳеч гапмас. 6 Ўша жойда.–126-бет. Современное буржуазное государственное право. Т. 2. М., 1987 , 65 б. 17

Бироқ, мабодо, биронта партия ёки коалиция етарли миқдордаги овозни ололмаса ёки улар ўртасида тенг мувозанат юзага келса — ҳукумат бошлиғъини тайинлашда Президентнинг роли жиддий равишда ошиб кетиши мумкин. Шундай қилиб, парламентлик республикаларида Президент билан ҳукумат ўртасидаги муносабатларда устуворлик ҳукумат томонида бўлади. Парламентлик республикаларида суд органларини ташкил этиш ва улар фаолиятини йўлга қўйиш соҳасида Президентнинг роли ҳам муҳим масалалардан бири ҳисобланади. Бу ерда улар ўртасидаги муносабатлар етарли даражада аниқ белгилаб қўйилган — суд тизими, одатда, Президент томонидан шалклантирилади. Чунончи, Италия Конституциясига мувофиқ Президент ўз лавозимига кўра, Магистратура Олий кенгашига раҳбарлик қилади (87-модда). Бундан ташқари у Конституциявий суднинг 15 аъзосидан 5 нафарини тайинлайди. (135, 137-моддлалар) 7 Шу тариқа парламентлик республикасида Президент партиявий сиёсатда бошқарувнинг президентлик шаклида давлат ва ҳукумат бошлиғига хос бўлган даражада фаол рол ўйнай олмайди. 7 Қаранг: Современные зарубежные Конституции. М., 1992. 65 б.

II БОБ. Ўзбекистонда амалга оширилаётган парламент ислоҳотлари 2.1 Ўзбекистонда давлат бошқарувини шакллантиришда парламент ислоҳотлари Ҳар бир давлатнинг ривожланишида ўша давлатда кечаётган исло- ҳотлар муҳим аҳамият касб этади. Сабаби, айнан ислоҳотлар жамият ҳаётини даврга мослаш, мавжуд ижтимоий муносабатларни мукаммаллаштириш имко-ниятини вужудга келтиради. Ўзбекистон ҳам истиқлолнинг илк йиллариданоқ жамият ҳаётини маъмурий буйруқбозлик, тоталитаризм авж олган собиқ Иттифоқдан мерос бўлиб қолган иллатлардан тозалаш, уни демократизм тамойилларига мослаш мақсадида кенг қамровли ислоҳотлар ўтказиш йўлидан борди, аммо Ўзбекистонда амалга оширилган ислоҳотларнинг бошқа қўшни мамлакатларда мавжуд ислоҳотлардан асосий фарқи шунда бўлдики, бу ислоҳотлар чуқур мушоҳада асосида, босқичма- босқич тарзда кечди. МДҲ давлатларида шошма-шошарлик билан стихияли тарзда амалга оширилган ислоҳотлар эса охир оқибат салбий, ҳаттоки, фожиали натижаларга олиб келди. Ўзбекистонда рўй бераётган ислоҳотлар эса, гарчанд узоқ муддатли бўлсада, уларнинг якуни ижобий бўлмоқда. Бу ҳолатни парламентаризм соҳасида ўтказилган ислоҳотлардан ҳам кўриш мумкин. Давлат ҳокимиятининг олий вакиллик органини демократик тамойиллар талабидан келиб чиққан ҳолда шакллантириш ва такомиллаштиришнинг дастлабки босқичида иқтисодий, ижтимоий, сиёсий соҳаларда амалга оширилиши лозим бўлган ислоҳотларнинг ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқиш, ижтимоий муносабатларни бозор иқтисодиёти эҳтиёжларига мослаш каби вазифалар юклатилган Ўзбекистоннинг янги парламенти - Олий Мажлис илк бор кўппартиялилик асосида ташкил этилди. Олий Мажлис шакллантиришда яна ўша босқичма-босқичлилик тамойилига амал қилинди ва парламентнинг бир палатали тизими жорий қилинди, Олий 19

Мажлис сессиялар бир йилда камида икки маротаба чақириладиган бўлди. Собиқ Иттифоқ таркибида бўлган республикаларда доимий ишловчи икки палатали парламентни жорий қилишга бўлган интилишлар кучаяётган бир шароитда, Ўзбекистонда монокамерал (бир палатали) парламент тизимини сақлаб қолишнинг қуйидаги сабаблари мавжуд эди: биринчидан, Ўзбекистондек ёш, мустақил давлат учун ўзи танлаб олган йўлдан илдамлаб бориш имкониятини берувчи моҳиятан янги қонунлар сув ва ҳаводек зарур эди. Икки палатали парламент эса талаб қилинган қонунлар қабул қилинишини секинлаштиришга, шу йўл билан кенг қамровли ислоҳотларни амалга ошишини сусайтиришга олиб келиши мумкин эди. Гап шундаки, икки палатали парламентда қабул қилинадиган ҳар қандай қонун ҳар икки палата муҳокамасидан ўтиши лозим. Бу эса қонунчилик жараёнининг чўзилиб кетишига олиб келади. Парламентнинг иккинчи палатаси кўпроқ мукаммал қонунчилик тизимига эга бўлган, ўтиш даврини ортда қолдирган давлатларга хос. «Илгари тоталитар тузум шароитида кун кечирган ва эндигина демократияни қўлга киритган, қонунчиликнинг иқтисодиёт, жиноят ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи ва бошқа соҳалари билан боғлиқ салмоқли қисмини ўзгартириш лозим бўлган давлатларда умуман бошқача ҳолат. Бу давлатларда иккинчи палатани жорий қилиш, зарур ислоҳотларни тўхтатиб қўйиши мумкин.» 8 ; иккинчидан, ҳали бизда қонунчилик соҳаси билан профессионал даражада, доимий равишда шуғулланиш қобилиятига эга парламентарийлар шаклланиб улгурмаган эди. Икки палатали парламентнинг қуйи палатаси эса, одатда, доимий равишда қонунчиликка ихтисослашган ҳолда фаолият юритади; учинчидан, Ўзбекистонда ўтиш даврида мавжуд ислоҳотларнинг самарали ва муваффақиятли ўтишига имконият берувчи президент раҳбарлигидаги кучли ижроия ҳокимиятига зарурият туғилган эди. Икки 8 М.Ф.Чудаков. «Конституционное (государственное) право зарубежных стран». Минск-2001 й. 346-бет.

палатали парламент шароитида эса президент ёки ҳукуматга тегишли бўлган айрим ваколатлар палаталарнинг бирида мужассам бўлиши табиий эди; тўртинчидан, МДҲ давлатларида парламентаризм соҳасида ўтказилган ислоҳотлар бу борада шошма-шошарлик ўринли эмаслигини кўрсатиб берди. Бу давлатларнинг айримларида парламентарийлар асосий фаолият йўналишлари бўлмиш қонунчилик билан шуғулланиш ўрнига тартибсиз сиёсий курашга киришиб кетдилар, парламентларда турли сиёсий ўйинлар авж олди, ҳатто, айрим депутатлар сессия залига ўтнатилган камералар орқали бутун халқ нигоҳи қаратилган минбарлардан ишлаб чиқилаётган қонуннинг мукаммал бўлишини кўзлаб муайян таклифлар киритиш мақсадида эмас, ўз сайловчиларига ўзини яна бир бор намоён қилиб олиш, минбардан туриб даҳанаки жангларга киришиш орқали ўз рейтинг даражасини кўтариб олиш мақсадидан келиб чиқиб фойдаландилар. Ўзбекистонда демократия билан ниқобланган бу каби ислоҳотларга умуман зарурият йўқ эди. Кўриниб турибдики, Ўзбекистонда истиқлолнинг дастлабки босқичларида бир палатали парламентнинг жорий қилиш ҳар томонлама ўйланган, чуқур мушоҳада қилинган қадам бўлган. Айтиш жоизки, Олий Мажлис ўзига юклатилган масъулиятли вазифани бажариш уддасидан чиқди. Жумладан, 1995 йилдан то 2000 йилга қадар Олий Мажлис томонидан фундаментал характерга эга бўлган 10 та кодекс, 2 та Миллий дастур, 138 та қарор ва турли йўналишлардаги 468 та қонун қабул қилинди. Бу норматив ҳуқуқий актлар Ўзбекистоннинг кейинги тараққиёти учун ўзига хос асос вазифасини ўтади. Давр талаби, тўғрироғи, бир қатор объектив сабаблар, яъни бир палатали парламент - Олий Мажлис томонидан қабул қилинаётган қонунларнинг сифат кўрсаткичи аъло даражада эмаслиги, уларни қабул қилишда парламент аъзолари узоқни кўра билмаганлиги (деярли ҳар бир сессияда у ёки бу қонунга ўзгартириш ёки қўшимчалар киритилди), парламентда партия фракциялари фаолиятининг сустлиги ва бошқа бир қатор 21

омиллар Ўзбекистонда икки палатали парлмаентни жорий қилиш заруриятини келтириб чиқарди. Умуман олганда, Ўзбекистонда икки палатали парламентни шакллантириш парламент фаолиятининг қуйидаги ижобий ҳолатларига олиб келиши мумкин;  парламент томонидан мукаммал ва сифатли қонунлар қабул қилинади, сабаби икки палатали парламентда қонунлар ўзига хос филтрланиш жараёнидан ўтади. Бунда юқори палата филтр вазифасини ўтаб, қуйи палат томонидан тақдим этилган қонун лойиҳаларини яна бир бор муҳокама ва таҳлил қилади, мавжуд камчиликларни аниқлаб, қайта кўриб чиқиш учун қуйи палатага қайтаради;  парламентда, аниқроғи, парламентнинг юқори палатасида маъмурий-ҳудудий бирликлар манфаатлариини ҳимоя қилишнинг реал имконияти туғилади. Гап шундаки, юқори палата, одатда, маъмурий-ҳудудий бирликларнинг вакилларидан иборат бўлади ва ўз-ўзидан бу вакиллар ўз ҳудудларининг манфаатидан келиб чиққан ҳолда фаолият юритадилар;  икки палатали парламентни жорий қилиш орқали, мавжуд партияларнинг фаоллигини ошириш имконияти вужудга келади. Сабаби, доимий ишловчи қуйи палатада ўз фракцияларига эга бўлган партиялардан у ёки бу масала юзасидан доимий суратда ўз йўналиш ва стратегияларини белгилаб бориш, фракция аъзоларидан муайян қонун лойиҳаси бўйича бахс-мунозараларга киришиш талаб қилинади;  юқори палата парламент фаолиятида мувозанатни ушлаб турувчи восита бўлиб хизмат қилиши мумкин. Сабаби, юқори палата қуйи палатада кўпчиликни ташкил қилган маълум бир партиянинг ташаббусни ўз қўлига олган ҳолда, қабул қилинаётган қонунларда фақат ўз манфаатлариини акс эттиришга йўл қўймайди, бошқача

қилиб айтганди, «имконият даражасида парламент тираниясини олдини олиш чораси сифатида ҳозирга қадар ишлаб чиқилган энг яхши йўл - иккинчи палатани ташкил этишдир» 9 ;  икки палатали парламент Ўзбекистонда ва умуман бошқа президентлик бошқаруви, унитар тузилиш шаклига эга бўлган республикалар учун мавжуд марказлашганликни бир оз бўлсада сусайтириш имкониятини яратади. Умуман олганда, икки палатали парламенетнинг бундан бошқа яна кўплаб ижобий томонлари мавжуд, аммо шундай бўлсада, айрим ҳуқуқшунос олимлар икки палатали парламентга, айниқса, унитар давлатлардаги бикамерализмга қарши чиқадилар. Жумладан, ҳуқуқшунос А.Мишиннинг фикрича, икки палатали парламент федератив тузилиш шаклига эга бўлган давлатларгагина хос, унитар давлатлардаги икки палатали парламент тизими қонун чиқариш фаолиятини чўзиш ва қийинлаштиришга олиб келади. 10 Олимнинг бу фикрига қўшилиш қийин. Тўғри, икки палатали парламентнинг юқори палатаси, асосан, федерация субъектларининг вакилларидан иборат бўлган ҳолда намоён бўлади, аммо ҳозирда дунёнинг кўплаб унитар давлатларида бикамерал парламент қарор топиб бормоқда. Сабаби, унитар давлатларда ҳам федерация субъекти мақоми даражасида бўлмасада, маъмурий-ҳудудий бирликлар мавжуд, кўп ҳолларда бу бирликлар иқтисодий-ижтимоий ривожланиш, табиий иқлим шароити, аҳолининг менталитети ва бошқа бир қатор мезонлар асосида бир- биридан кескин фарқ қилади. Табиийки, бундай шароитда барча маъмурий- ҳудудий бирликларга у ёки бу масала юзасида бир хилда ёндашиб бўлмайди. Айтайлик, Ўзбекистон шароитида бирор бир масала ҳал этилаётганда ҳар бир вилоят, Қорақалпоғистон Республикаси ва Тошкент шаҳрининг ўзига хос хусусиятлари инобатга олиниши зарур, қолаверса, марказ ҳудудий бирликларни ривожлантирмоқчи экан, уларнинг мавжуд эҳтиёжларини 9 Қаранг: А.Дюги «Конституционное право», Москва - 1908 й., 468-бет 10 Қаранг: А.А.Мишин, Г.В.Барабашев «Государственное право буржуазных и развивающихся стран», Москва- 1989 й. 273-бет 23

аниқлай билиши, ана шу эҳтиёждан келиб чиққан ҳолда зарур чора- тадбирлар режасини ишлаб чиқиши зарур. Шундай бир вазиятда маҳаллий хусусиятларни, шароитни, талаб ва эҳтиёжларни яхши билган, жойлардан вакил бўлиб келган юқори палата аъзоларига зарурият айниқса кучаяди. Бундан унитар давлатларда ҳам икки палатали парламентни ташкил қилиш мақсадга мувофиқ деган фикр вужудга келади. Икки палатали парламентларга эга унитар давлатлардаги қонунчилик жараёни чўзилиб, қийинлашиб кетади деган нуқтаи назарга тўхталадиган бўлсак, бу борада шуни айтиш мумкинки, икки босқичли муҳокамадан ўтган сифатли, узоққа мўлжалланган қонунлар тез ва шошма-шошарлик билан қабул қилинган, қисқа вақт ўтиши билан эса ўз аҳамиятини йўқотиб борадиган қонунларга нисбатан афзалроқдир. Юқоридаги фикрларга асосланган ҳолда, унитар давлатлардаги икки палатали парламент тизимини танқид қилиш ноўрин эканлигини қайд этиб ўтиш лозим. Ҳозирги кунда дунёнинг 70 мамлакати, шу жумладан бир қатор унитар давлатларда икки палатали парламент қарор топган. 2000 йилнинг 14 мартида Парижда бўлиб ўтган дунё сенатлари форуми иштирокчилари фақат икки палатали парламентгина асл демократик қадрият ва тамойилларга жавоб бериши мумкин деган якдил бир фикрга келдилар. Мустақил Ўзбекистон ҳам жаҳон тажрибасига, қолаверса, ўзининг ички эҳтиёжларига асосланган ҳолда парламентаризм соҳасида туб ислоҳотларни ўтказиш, яъни икки палатали парламентни шакллантириш, шу орқали демократик ҳуқуқий давлат қуриш йўлидаги саъй-ҳаракатларни ривожлантириш йўлидан борди. Натижада, Олий Мажлиснинг иккинчи чақириқ еттинчи сессиясида Ўзбекистон Республикасида 2002 йилнинг 27 январида умумхалқ референдумини ўтказишга қарор қилинди. Ушбу референдумда президент ваколатини 5 йилдан 7 йилга ўзгартириш ва парламентни икки палатали шаклга ўтказиш билан боғлиқ масалалар қўйилди. Олий Мажлис томонидан давлат ҳокимияти тизимини ислоҳ қилиш борасида референдум ўтказиш тўғрисидаги қарорининг аҳамиятли томони шундаки, ушбу қарор

Ўзбекистонда давлат ва жамият ҳаётига оид энг муҳим масалалар халқнинг бевосита иродаси асосида ҳал қилинаётганидан далолат берди, қолаверса, қандай масалада бўлмасин давлатда референдум ўтказилиши, ўша давлатнинг сиёсий ҳаётида демократик қадрият ва тамойиллар мустаҳкам ўрин эгаллаб бораётганини кўрсатади. Дунё парламентларига назар ташлар эканмиз, кўп ҳолларда парламентларнинг номланишида «мажлис» сўзи мавжудлигининг гувоҳи бўламиз. Тўғри, Ирландия, Греция, Қозоғистон каби давлатларнинг олий вакиллик органи «парламент» деб номланибгина қўя қолади, аммо дунё мамлакатлари парламентларининг асосий қисми ё «мажлис», ё «кенгаш» деб юритилади. Масалан, Франция, Болгария, Озарбайжон каби мамлакатларда парламент Миллий Мажлис деб номланса, Германияда Федерал Кенгаш, Швейцарияда Федерал Мажлис дейилади. Парламентнинг Миллий Мажлис, Халқ Мажлиси, Давлат Мажлиси деб номланиши, бу орган коллегиал тартибда, халқ миллат манфаатлариидан келиб чиққан ҳолда фаолият юритишидан далолат беради. Ўзбекистон парламентининг Олий Мажлис деб номланиши ҳам бежиз эмас, бу каби номланиш парламент давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари тизимида олий, юқори ўринни эгаллашини, у томондан чиқариладиган қонунлар республика ҳудудида олий юридик кучга эга эканлигини англатади. Қолаверса, парламентимизнинг бу каби номланиши асрий қадриятларимизга ҳам мос келади. Бевосита парламентимиз палаталарининг номланиши масаласига тўхталадиган бўлсак, «Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принциплари тўғрисида»ги Конституциявий қонунга кўра Олий Мажлиснинг қуйи палатаси Қонунчилик палатаси, юқори палатаси эса Сенат деб аталадиган бўлди. Бу каби номланишнинг ҳам бир қатор сабаблари мавжуд. Айтайлик, қуйи палатанинг Қонунчилик палатаси деб номланиши бевосита бу палата томонидан амалга ошириладиган асосий фаолият йўналиши билан боғлиқ. Маълумки, қуйи палатанинг асосий функцияси сифатида қонунчилик фаолияти билан профессионал даражада 25

шуғулланиш деб белгиланди. Шу сабабли қуйи палатани Қонунчилик палатаси деб номлаш бу органинг моҳиятини янада чуқурроқ очиб бериш имконини беради. Ҳозирда жаҳон икки палатали парламентларининг қуйи палатаси Миллий Мажлис (Франция), Вакиллар палатаси (АҚШ, Бельгия, Ирландия), Депутатлар палатаси (Италия) каби номлар билан аталади. Парламентимизнинг юқори палатасини Сенат деб номланиши ҳам бежиз эмас, жаҳоннинг аксарият мамлакатларида (Италия, АҚШ, Польша) парламентларнинг юқори палатаси Сенат деб аталишини қайд этиб ўтиш лозим. Ҳатто, айрим ҳолларда номланиши ўзгача бўлган палата, норасмий бўлсада, Сенат деб юритилади. Парламентнинг юқори палатасини Сенат деб номлаш бевосита бу иборанинг маъно-мазмуни билан боғлиқ. Маълумки, Сенат сўзи лотинча сўз бўлиб, «қария», «оқсоқол» маъноларини англатади. Бундан ташқари Қадимги Римда оқсоқоллар кенгаши айнан шундай номланган. Ҳозирда Сенатлар ўз мазмунидан келиб чиққан ҳолда, парламентнинг консерватив хусусиятга эга бўлган оргалари сифатида намоён бўлмоқда ҳамда Сенаторларнинг асосий қисмини бой ҳаётий тажрибага эга бўлган, халқ орасида обрў-эътибор қозонган «оқсоқол»лар ташкил этмоқда. Жаҳон мамлакатлари парламентларида Сенатнинг консерватив хусусияти парламент томонидан қабул қилиниши лозим бўлган қонун ва қарорларга вазминлик билан ёндашиш, қуйи палатанинг шошма-шошарлик билан қабул қилиши мумкин бўлган қарорларини олдини олиш имкониятини яратади. Хуллас, Ўзбекистоннинг янги парламенти, унинг палаталари замон талабларидан келиб чиққан ҳолда, ўз фаолият йўналишларини акс эттириб номланадиган бўлди.

ХУЛОСА Давлат бошқарув шакли, хусусан парламентлик бошқарув усули, унинг бошқарувнинг бошқа усуллари билан ўзаро муносабати, ўзига хос хусусиятлари масаласи мен учун жуда қизиқ. Президентимиз И.А.Каримов айтганларидек: «Ҳар бир давлат — бетакрор ижтимоий ҳодисадир. У ҳар қайси халқ тарихий ва маънавий тараққиётининг хосиласидир» 11 . Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, парламентлик бошқарувидаги кўп давлатларда Бош вазирнинг ваколатлари парламентнинг юқори ва қуйи палаталари бошлиқлариникидан устунроқ бўлиб қолади. Ш унинг учун парламентар давлатларнинг парламенти палаталари бошли қ ларининг ваколатларини ошириш керак Ҳар бир давлат шаклида шу давлатнинг тарихи, анъанлари, менталитети ўзининг ифодасини топади. Айни пайтда ҳар бир кишилик жамияти тараққиётидаги ижтимоий — иқтисодий босқичлар ўзига хос давлат шаклларини майдонга чиқаради. Шу сабабли давлат шакллари, жумладан бошқарув шаклларининг хар бири ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, уларни ўрганиш, албатта, қизиқарли жараёндир. Маълумки, ҳозирги замон давлатларининг аксарияти республика бошқарув шаклига асосланган. Ҳозирги даврда республиканинг президентлик, парламентар, аралаш республика шакллари мавжуд бўлиб, айни пайтда улар хар бир давлатда ўзига хос тарзда намоён бўлади, шунинг учун уларни ҳам ўрганиш мақсадга мувофиқдир. 11 Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. 27

Шундай қилиб, давлат шакли, жумладан, давлат бошқарув шакли ва унинг кўриниши бўлган парламентлик республика узоқ ва мураккаб тараққиёт йўлини босиб ўтган давлат— ҳуқуқий категория, ҳодисадир. Давлат шакли, унинг конкрет кўриниши муайян давлатнинг сиёсий, тарихий ва маънавий ривожланиши хусусиятларини ўзида ифодалаши шубҳасиз. Ўзбекистоннинг давлат шакли ўзида мамлакатнинг ҳозирги даврдаги ривожланиш босқичи ва айни пайтда ўзбек халқининг давлатчилик тараққиёти хусусиятларини ифодалайди. Шуни ҳам айтмоқчиманки, бу менинг илк курс иши ёзишим бўлгани учун ҳам айрим хато ва нуқсонлардан ҳоли бўлмаслиги мумкин, бироқ мавзу бўйича тадқиқот ишларини олиб боришда бу борадаги ўз билимларимни сезиларли даражада оширишга муваффақ бўлдим, менимча. Айни вақтда мазкур йўналишда хали тадқиқотлар, изланишлар олиб бориш лозим деб, ўйлайман.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ I. Раҳбарий адабиётлар I.1. Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. I.2. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. I.3. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. I.4. Каримов И. А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Т. 11. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 320 I.5. Каримов И.А. Мамлакатимизда демократик ислохотларни янада чукурлаштириш ва фукоролик жамиятини ривожлантириш консепсияси. - Тошкент: Ўзбекистон, 2010. II. Норматив-ҳуқуқий актлар II.1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2008. II.2. «Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури» // Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг ахборотномаси.– 1997.–№ 9. II.3. «Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида»ги қонун. « Халқ сўзи », 2002 йил 4 январь . II.4. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати тўғрисида»ги Қонун. « Халқ сўзи », 283-284(3111-3112)- сон , 2002 йил 28 декабрь . 29

II.5. «Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси тўғрисида»ги Қонун. « Халқ сўзи », 281-283(3109-3110)- сон , 2002 йил 2 7 декабрь. III. Асосий адабиётлар 3.1 . Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Масъул муҳаррирлар Ҳ.Б.Бобоев, Ҳ.Т.Одилқориев -Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 2000. 3.2. Davlat va huquq nazariyasi. Mas’ul muharrirlar: H.B.Boboyev, H.T.Odilqoriyev. – T.: TDYI, 2005. 3.3. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. I-жилд. Давлат назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –336 б. 3.4. Саидов А., Тожихонов У. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. II-жилд. Ҳуқуқ назарияси. -Т.: Адолат, 2001. –560 б. 3.5. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги.Т.:ТДЮИ,2005. –187 б. 3.6. Исломов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиёт сари. – Т.: “Ўзбекистон” 2005. 262б. 3.7. Исломов З.М. Фуқаролик жамияти: кеча, бугун, эртага. –Т.: ТДЮИ, 2002, -87 б. 3.8. Исламов З.М. Проблемы власти: ее понимание, назначение, социальная ценность.-Т.: ТГЮИ, 2003. –244 с 3.9. Одилқориев Х. Конституция ва фуқаролик жамияти. –Т.: Шарқ, 2002.-320 б. 3.10. Григонис Э.П. Теория государства и права: Курс лекций.-СПб.: Питер, 2002. -320 с.

IV. Қўшимча адабиётлар IV.1. Юридик энциклопедия //Таджиханов У. тахрири остида, Тошкент, «Шарқ» нашриёт-матбаа акциядорлик компанияси бош тахририяти, 2001. IV.2. Чиркин В.Е. «Конституционное право зарубежн ы х стран». Москва, «Юрист», 1994. V. WEB ресурслар V.1. http://lex.uz V.2. http://gov.uz V.3. http://pravo/uz 31

Похожие

Ўзбекистон Республикаси Прокуратураси

Ўзбекистон республикаси прокуратураси 2

Узбекистон Республикаси Конституциясининг яратилиши

Узбекистон Республикаси бюджет тузилиши

Ўзбекистон Республикаси прокуратура органларининг тизими