Парламентаризм институтининг жамият сиёсий тизими ривожидаги роли - Юриспруденция - Рефераты

Парламентаризм институтининг жамият сиёсий тизими ривожидаги роли

Загружено в:

03.09.2023

Скачано:

0

Размер:

24.51953125 KB

Парламентаризм институтининг жамият сиёсий тизими ривожидаги роли Режа: 1. “Парламентаризм” тушунчаси. 2. “Парламент” тушунчаси, турлари ва унинг функциялари. 3. Ўзбекистон парламентаризмининг пайдо бўлиши ва ривожланиши.

Тушунча ва таянч иборалар: парламентаризм, парламент, қонунчилик институти, қонун чиқарувчи, ижро этувчи, суд ҳокимияти, давлат механизми, давлат аппарати, юникамерал, бикамерал. “Парламентлар - эркинликнинг ҳақиқий қўрииқчилари ва улар юзага келишининг асосий боиси ҳам айнан шундадир” (Лорд Болингброк). Парламентаризм - давлат тузилмалари тизими сифатида намоён бўлиб, унда қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятларнинг функциялари парламентнинг имтиёзли позицияси билан аниқ чегараланган бўлади. “Парламент” французча “рагlег” сўзидан келиб чиққан бўлиб, сўзма- сўз ўгирганда “гапирмоқ”, “гапириладиган жой” деган маъноларни англатади. Ушбу атама вакиллик органини ифодаловчи тушунча сифатида даставвал Англияда қўлланилган. Инсоният тарихида инглиз парламентидан анча олдинроқ шаклланган ва парламент дея номланмаган бўлса-да у ёки бу маънода вакиллик органи вазифасини бажарган идоралар ҳам мавжуд бўлган. Булар қаторига Қадимги Юнонистонда ҳукмдорлик қилган Солон давридаги “буле - тўрт юзлар кенгаши” ва Клисфен вақтидаги “беш юзлар кенгаши”ни, шунингдек Қадимги Римдаги халқ мажлислари, сенат ва магистратураларни киритишимиз мумкин. Давлат ҳокимияти тизимида парламентнинг тутган ўрни ва ролини англашда муҳим аҳамиятга эга икки тушунча яъни, хокимиятнинг бўлиниши принципи ва парламентаризмнинг моҳиятини ёритиш алоҳида аҳамият касб этади. Чунки, давлат ҳокимиятининг тизими тсўп жиҳатдан унинг қандай асосларда амалга оширилиши билан бевосита боғликдир. Маълумки, давлат ҳокимияти давлат механизми орқали амал қилади. Қайд этиш керакки, юридик адабиётларда давлат “механизми” ва “аппарати” тушунчалари баъзан фарқланади ва баъзан айнанлаштирилади. Юридик адабиётларда давлат механизми ва аппарати тушунчаларини ўзаро фарқлаш ёки айнанлаштиришни танқид қилишга қаратилган фикрлар қам билдирилмоқда. Хусусан, Э.П.Григонис “аппарат” ва “механизм” тушунчаларининг луғавий маъносидан келиб чиқиб, қуйидагича хулосага

келади: “давлат механизми” ва “давлат аппарати” турли текисликда бўлиб, улардан бири давлат органлари тизимини ифодаласа, иккинчиси ушбу тизимнинг ҳаракатини англатади. Э.П.Григонис давлат механизмини давлат органларининг фаолияти, ҳаракати дея тавсифлайди. Ушбу қарашлар таҳлили давлат механизми ва аппарати тушунчаси борасида муайян фикр билдириш имконини беради. Биз давлат механизмини давлат аппаратига нисбатан кенг тушунча деб ҳисоблаймиз. Фикримизча, давлат аппарати - бу давлат органлари тизими бўлса, давлат механизми қонунда белгиланган тартибда давлат функцияларини амалга оширадиган органлар, муассаса, ташкилотлар ва мансабдор шахслар тизими ҳамда ушбу тизимнинг ҳаракати, фаолиятидир. Демократик давлатларда давлат механизми ҳокимиятнинг бўлиниши принципи асосида қурилади. Бу принципга кўра, давлат ҳокимияти бир- биридан мустақил бўлмиш қонун чиқарувчи , ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлинган ҳолда амалга оширилади. Шу билан бир қаторда, ҳокимиятнинг бирдан-бир манбаи суверен халқ эканлигидан келиб чиқиб, давлат ҳокимиятининг бирлиги ҳам эътироф этилади. Мазкур принципнинг мазмуни ва моҳиятини қуйидагича ифодалашимиз мумкин: биринчидан , - давлат ҳокимияти бир-биридан мустақил бўлган қонун чиқарувчи (бир ёки икки палатали парламент), ижро этувчи (давлат бошлиғи - президент, монарх ва бошқалар, ҳукумат, вазирликлар, маҳаллий давлат ҳокимияти ижро этувчи органлари ва бошқа органлар) ва суд ҳокимиятига (конституциявий, умумий юрисдикция судлари, хўжаалик ва бошқа судлар) бўлинади; иккинчидан , давлат ҳокимияти бўлиниши ҳокимият тармоқларининг бир-биридан мутлақо ажралиши ва ўзаро қарама-қарши туришини англатмайди, балки уларнинг ягона манба - халқ ҳокимиятчилигига асосланишини, ўзаро ҳамжиҳатлигини, конституция ва қонунлар доирасида бир-бирини тийиб туриши ҳамда ҳокимият тизимида мутаносиблик ва мувозанат сақлашини ифодалайди;

учинчидан , ижро этувчи ҳокимиятнинг фаолияти қонун ости тусида бўлади, яъни унинг фаолияти ва қарорлари қонунга асосланади, унииг ижросини таъминлашга йўналтирилади ва қонунга зид бўлиши мумкин эмас; тўртинчидан , суд ҳокимияти фақат конституция ва қонунга бўйсунади, уни ижро этувчи ҳокимият қарорларига бўйсундириш ярамайди ва фақат суд ҳокимиятигина ҳуқуқ ҳақидаги низоларни ҳал этиб, одил судловни амалга оширади; бешинчидан , бир шахс бир неча ҳокимият органида ишлаши мумкин эмас (парламентлик бошқарув шаклига асосланган давлатлар бундан мустасно). Ушбу принцип ҳали мамлакатимиз ўзининг Конституциясини қабул қилмасидан олдиноқ асосий принцип сифатида 1991 йил 31 августдаги “Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги асослари туғрисида”ги Қонуннинг 5-моддасида мустахкамланган эди. Кейинчалик Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 11-моддасида ҳам ўз ифодасини топди. Унга кўра, Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимиятининг тизими - ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши принципига асосланади. Давлат ҳокимиятининг бўлиниши парламентаризмнинг қарор топиши билан чамбарчас боғлиқ бўлган принципдир. Чунки, давлат институти сифатида парламентнинг юзага келиши бир шахс яъни, монарх қўлида тўпланган ҳокимиятнинг чегараланиши ва бўлинишини тақозо этган. Ўз навбатада, парламентаризмнинг ривожи давлат ҳокимиятининг бўлиниши принципи нечоғлик реал амалга ошганлиги билан белгиланади. Юридик луғат ва энциоклопедияларда парламентаризмга қуйидагича таърифлар берилган: Парламентаризм – давлат фаолиятини ташкил этишнинг хусусиятларидан бири бўлиб, аҳоли томонидан сайланадиган ва доимий ишлайдиган парламентнинг мавжудлигини, унинг обрў-эътибори ва давлат ишларига, жамиятнинг сиёсий турмушига таъсирини, ўзига хос иш

шаклларини, шунингдек парламент аъзолари билан сайловчиларнинг муносабатларини тавсифлайди; парламентаризм ––бу қонун чиқарувчи вакиллик органи бўлмиш парламентнинг бошқа давлат органларига нисбатан расман устуворлиги шароитида қонун чиқарувчи ва ижро этувчи функцияларнинг аниқ тақсимланиши билан тавсифланувчи давлат қурилиши тизими бўлиб, бунда, хукумат парламент томонидан шакллантирилади ва унинг олдида масъул ҳисобланади. Парламенгаризмнинг мазмун-моҳияти бўйича билдирилган ва илгари сурилаёгган ғоялар, фикр-мулоҳазалар таҳлилидан келиб чиқиб, ушбу тушунчанинг қуйидагича талқинларини ажратишимиз мумкин: Биринчи, парламентаризм – бу давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг шундай бир шаклики, бунда, давлат ҳокимиятининг бўлиниши принципи амал қилади ва ҳокимиятнинг бошқа тармоқларига нисбатан парламентнинг устуворлиги тан олинади, парламент ҳукуматни шакллантиради ва унинг фаолиятини назорат қилади. Бу талқинга кўра, парламентаризм фақат парламентлик бошқарув шаклига асосланган давлатлардагина мавжуддир. Иккинчи, парламентаризм давлат ҳокимиятини ташкил этишда ҳокимиятнинг бўлиниши принципига амал қилиш, ҳокимият тармоқларининг муслақил фаолият юритиши, парламентнинг давлат ва жамият ҳаётида муҳим ўрин тутиши, ҳокимият тармокларининг ўзаро бир-бирини назорат қилиши, тийиб туриши ва мувозанат сақлашини ифодалайди. Мазкур ёндашувга мувофик, парламентаризм нафақат парламентлик, балки ҳар қандай том маънодаги демократик бошқарув шаклига асосланган давлатларда ҳам амал қилади. Учинчи, парламентаризм аҳоли томонидан сайланадиган ва умумжамият миқёсида муҳим қарорлар қабул қиладиган вакиллик органининг мавжудлигини ифодаловчи ғоядир. Ушбу талқинга кўра давлат институти сифатида олий вакиллик органи мавжудлигининг ўзи парламентаризмдан дарак беради.

Тўртинчи, парламентаризм фуқароларнинг жамият ва давлат ишларини бошқаришда иштирок этиш хуқуқига эга бўлиш ҳамда якка хукмронлик ва ўзбошимчаликни чеклаш йўлидаги курашлари, сайи- ҳаракатларини ифодаловчи ғоявий концепциядир. Парламентаризм давлат ҳокимиятини демократик ҳуқуқий тарзда ташкил этишнинг шакли бўлиб, давлат ҳокимиятининг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд тармоқларига бўлинган ҳолда амалга оширилишини, ҳокимият тармоқларининг мустақиллиги ва ҳамжиҳатлигини, уларнинг конституция ва қонунлар доирасида фаолият юритишини, ўзаро бир-бирини тийиб туриши ва мувозанат сақлашини ҳамда давлат ҳокимияти ва бошқарув тизимида парламентнинг муҳим ўрин тутиши ва етакчи мавқега эгалигини ифодалайди. Парламентаризм ни шунингдек, фуқароларнинг жамият ва давлат ишларини бошқаришда иштирок этиш хуқуқига эга бўлиш ҳамда якка ҳукмронликни чеклаш йўлидаги курашлари, саъй- ҳаракатларини акс эттирувчи, парламент ва унинг функциялари заруратини илмий асослашга хизмат қилувчи ғоявий-назарий концепция сифатида ҳам эътироф этиш даркор. • Эркин ва роқобатли сайловлар • Парламент фаолиятининг эркинлиги • Ҳокиятнинг бошқа институтлари томонидан босим ўтказишнинг йўқлиги • Таркиб миқдорининг оптималлиги • Озчилик ҳуқуқлари ҳимояланганлигининг процессуал кафолатлари Шу ўринда ҳокимият тизимида парламент нинг етакчи мавқега эга бўлиши масаласига алоҳида тўхталиш жоиз. Парламент нинг етакчилиги, энг аввало, парламент томонидан бошқа ҳокимият тармоқлари ваколатларининг белгилаб берилишини, давлат ва жамият ҳаёти учун муҳим аҳамиятга эга стратегик қарорлар фақат парламент томонидан қабул қилинишини англатади.

Аксарият олимлар қайд этганидек, бугунги замонавий парламентнинг шаклланиш илдизлари ўрта асрларга бориб тақалади. Чунки, айнан ўрта асрларда Европада кенг аҳоли қатламлари вакиллик идораси орқали давлат бошқарувида қатнашиш ҳуқуқига эга бўлган. П.А.Федосовнинг фикрича? дастлабки табақавий парламентлар Пиреней ярим оролида – Леон ва Арагонда шаклланган ва кортеслар деб номланган. Шу каби қирол ҳузурида тузилган табақавий вакиллик органлари Францияда - Генерал штатлар , олмон давлатларида - рейхстаг ва ландтаглар , Польшада - сейм номи билан юритилган. Англияда парламент фуқаролар уруши даврида зиддиятларни тинч, муросаю-мадора йўли билан ҳал этиш воситаси сифатида 1265 йилда таъсис этилган. Бу парламент лордлар, дунёвий ва руҳоний феодаллар, рицарлар ва шаҳарликлар вакилларидан ташкил топган ҳамда мунтазам йиғилиб турган. Дастлаб инглиз парламенти бир палатали бўлган, кейинчалик 1343 йилдан бошлаб эса икки палатага - лордлар ва умум палатага ажралади. Бунда, рицарлар ва шаҳарликлар умум палатада, магнатлар ва руҳонийлар лордлар палатасидан ўрин эгаллаган Парламентлар ўз тузилиши жиҳатидан бир (юникамерал) ёки икки палатали (бикамерал) бўлиши мумкин. Узоқ тарихда палаталарга бўлишнинг асосий мезони сифатида аҳоли қуйи ва юқори табақалари манфаатларининг ранг-баранглиги майдонга чиққан. Асрлар ўтиб парламент тобора умумманфаатни ифодаловчи идорага айлангани сари бундай мезон ўрнини ҳудудлар манфаати, уларнинг вакиллиги эгаллай бошлаган. Давлат ҳокимияти тизимида парламентнинг тутган ўрни ва роли унинг функциялари билан белгиланади. “Функция” лотинча “ functus ” сўзидан келиб чиққан бўлиб, “ижро этмоқ, бажармоқ” деган маъноларни англатади. “Парламент ф у нкцияси”га қуйидагича таъриф бериш мақсадга мувофиқ: парламент функцияси – бу парламентнинг моҳият- хусусиятларини ифодаловчи фаолиятининг мазмуни ва шаклидир. Мазкур таърифдан келиб чиқиб, парламентнинг учта функциясини кўрсатиш

мумкин, булар: вакиллик, қонунчилик ва назорат функциялари. Айрим олимлар томонидан парламентнинг функциялари сифатида эътироф этилган давлат аппаратини шакллантиришда иштирок этиш, ташкилий, таъсис этиш, кўмаклашиш кабилар эса парламентнинг алоҳида функциялари эмас, балки вакиллик, қонунчилик ёки назорат функцияларидан келиб чиқадиган ваколатларидир. Парламентнинг давлат ҳокимияти тизимида тутган ўрни ва роли унинг функциялари билан ҳамда ушбу функциялариинг қай даражада амалга оширилаётганлиги билан белгиланади. Парламент функцияларининг самарали амалга оширилиши эса нафақат тегишли ҳуқуқий ва ташкилий механизмларнинг мавжудлиги, балки парламент аъзоларининг сиёсий- ҳуқуқий маданияти ва фаоллигига, парламентдаги сиёсий партиялар фракцияларининг тутган ўрни ва ролига, конструктив мухолифат фаолияти маромида ташкил этилганлиги билан чамбарчас боғлиқдир.

Адабиётлар: 1. Парламентаризм сиёсий ҳокимият легитимлигининг омили сифатида 2. Парламентаризм институтининг моҳияти, замонавий жамиятда давлат ҳокимиятининг вакиллик органини шакллантириш, у томонидан қонунийлик вазифасини бажариш билан боғлиқ муносабатларни тартибга солишдаги роли. 3. Парламентаризм институти фаолияти: асосий ҳуқуқий нормалар - муайян давлатнинг барча фуқаролари учун мажбурий бўлган қонунларни шакллантириш; мамлакатда жамиятнинг турли гуруҳлари манфаатларини ифодалаш. 4. Парламентаризм институтини меъёрий тартибга солиш масалалари: парламент ваколати, уни шакллантириш тартиби, депутатлик ваколатлари, уларнинг сайловчилар ва умуман аҳоли билан ўзаро муносабати характери. 5. Ўзбекистонда парламент шаклланиши ва ривожланиши.

Похожие

Парламент ҳуқуқи юридик фан ва ҳуқуқининг мустақил тармоғи сифатида

Мурожаат этиш институтининг конституциявий қонунчилик асослари

Узбекистон Республикаси Конституциявий хукук фани

Конституциявий ҳуқуқ фани

Хорижий мамлакатларда парламент