Ota-ona va voyaga yetmagan bolalarning huquq hamda majburiyatlari - Юриспруденция - Рефераты

Ota-ona va voyaga yetmagan bolalarning huquq hamda majburiyatlari

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

103 KB

Ota-ona va voyaga yetmagan bolalarning huquq hamda majburiyatlari Reja: 1. Bolaning nasl-nasabini belgilash 2. Voyaga yetmagan bolalarning huquqlari 3. Ota-onalarning huquq va majburiyatlari. Ota-onalik huquqidan mahrum qilish 4. Ota-onalik huquqidan mahrum qilish

Bolaning nasl-nasabini belgilash. Voyaga yetmagan bolalarning huquqlari. Ota-onalarning huquq va majburiyatlari. Ota-onalik huquqidan mahrum qilish. Bolaning nasl-nasabini belgilash Oilaviy huquqiy munosabatlar, xususan, bolalar va ota-onalar o`rtasidagi mulkiy va nomulkiy shaxsiy huquqiy munosabatlar umumiy huquqiy ta’limotga muvofiq, yuridik faktlarning yuz berishi natijasida vujudga keladi. Bolalar va ota- onalar o`rtasidagi shaxsiy nomulkiy munosabatlarning vujudga kelishi uchun bolaning muayyan shaxslardan dunyoga kelishi asos hisoblanadi. O`z navbatida, bolaning nasl-nasabini belgilash bola huquqlariga rioya etilishining va ota-ona tomonidan uning tarbiyasi borasidagi majburiyatlar bajarilishining qonun bilan kafolatlangan obyektiv omillarini yaratadi. Xalqaro huquqiy hujjatlarda, xususan, “Bola huquqlari to`g`risida”gi Konvensiyaning 7-moddasida: “Bola tug`ilgan zahoti ro`yxatga olinadi va tug`ilgan daqiqasidan boshlab ism bilan atalish va fuqarolikka ega bo`lish, shuningdek, iloji boricha, o`z ota-onasini bilish va ularning g`amxo`rliklaridan bahramand bo`lish huquqini olishga haqli hisoblanadi”, -deb belgilangan. Oila kodeksining 60-moddasida bolaning shu onadan tug`ilganligi (onalik) Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish organi tomonidan tibbiy muassasaning hujjatlariga ko`ra, bola tibbiy muassasada tug`ilmagan holda esa, boshqa dalillarga asosan belgilanadi. Ayolning nikoh tuzilgandan keyin erining o`limi, nikohdan ajratilganligi yoki nikoh haqiqiy emas deb topilganligi tufayli nikoh tugaganidan so`ng uch yuz kun ichida tug`ilgan bolasi nikohda tug`ilgan bola hisoblanadi. Bolaning tug`ilishi tibbiy muassasada sodir bo`lmagan va u tug`ilayotganda tibbiy yordam ko`rsatilmagan bo`lsa, tug`ilish guvohlarning ko`rsatmalariga asoslangan holda qayd etilishiga yo`l qo`yiladi. Bolaning muayyan ota-onadan tug`ilganligini tasdiqlashda asoslaniladigan dalillar qatoriga irsiy (genetik) daktiloskopiya yo`li bilan olinadigan natijalarni ham kiritish mumkin.

Bola bilan uning onasi o`rtasida huquqiy munosabat onaning qonuniy nikohda bo`lgan yoki bo`lmasligidan qat’i nazar tug`ilish faktiga asoslanadi. Agar bola qayd etilgan nikohda tug`ilgan bo`lsa, onasi bilan nikohda bo`lgan shaxs uning otasi degan ehtimolga asoslaniladi. Bu shaxsning otaligi ehtimollikka asoslanib, ushbu faktni isbotlash shart emas. FHDYO organi tomonidan berilgan bolaning tug`ilganligi to`g`risidagi guvohnoma bolaning unda ko`rsatilgan ota-onadan paydo bo`lganligini isbotlovchi hujjat hisoblanadi. Bolaning otasi otalikni o`z xohishi bilan tan olishi mumkin, agar u buni inkor etsa, u holda otalik sud tartibida belgilanadi. Otalikni tan olish fakti alohida sud tartibida belgilanadi. Manfaatdor shaxs otalikni tan olish maqsadida ariza bilan sudga murojaat etishi mumkin. Manfaatdor shaxslar bolaning onasi, uning vasiysi (homiysi), voyaga yetgandan so`ng bolaning o`zi hamda prokuror hisoblanadi. Ariza boshqa manfaatdor shaxslar tomonidan ham berilishi mumkin. Otalikni tan olish faktini belgilash to`g`risidagi ishda muayyan faktni belgilash qanday maqsadlar uchun zarur ekanligi arizada ko`rsatilishi lozim. Qoida bo`yicha, otalikni tan olish fakti boquvchisini yo`qotgan vaqtda unga pensiya tayinlash, meros olish, ya’ni mulkiy huquqlarni amalga oshirish maqsadida belgilanadi. Sudning otalikni tan olish to`g`risidagi ajrimiga asosan, bolaning tug`ilganligi to`g`risidagi dalolatnoma yozuviga ota to`g`risidagi ma’lumot yozilib, bolaga tug`ilganlik to`g`risida guvohnoma beriladi. Ota-onaning arizasi bo`yicha bolaning nasl-nasabini belgilash. Amaldagi qonunchilikka asosan, ota-onalar o`zaro yuridik jihatdan rasmiylashtirilgan nikohda bo`lmasalar, u holda qonun bilan belgilangan tartibda o`z huquq va majburiyatlarini ixtiyoriy ravishda bajara olishlari mumkin. Oila kodeksi 61-moddasining 1-qismiga muvofiq bolaning onasi bilan nikohda bo`lmagan shaxsning otaligi o`zini bolaning otasi deb tan olgan shaxs va

onaning Fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organiga birgalikda topshirgan arizasiga binoan belgilanadi. Otalikni tan olish bolaning onasi bilan nikoh tuzish vaqtida ham bo`lishi mumkin. Bunday holatda, otalikni qayd etishga faqat uning roziligi bo`lgandagina yo`l qo`yiladi. Bolaning ota-onasining boshqa shaxslar bilan nikohda bo`lishi otalikni ixtiyoriy tan olish uchun to`siq bo`lmaydi. Nikohdan tashqari tug`ilgan bolaga nisbatan faqatgina muomala layoqatiga ega bo`lgan fuqaro tomonidan emas, voyaga yetmagan shaxs tomonidan ham otalik tan olinishi mumkin. Agar voyaga yetmagan ota bola undan dunyoga kelganini ixtiyoriy ravishda tan olsa va bu haqida ariza bilan Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd qilish organiga murojaat qilgan bo`lsa, ushbu organ voyaga yetmagan ota arizasi haqida uning ota-onasini xabardor qilishlari zarur. Chunki bunday ixtiyoriy ravishda tan olishlik faqat voyaga yetmagan ota uchun emas, balki uning ota-onasi uchun ham ma’lum huquqiy oqibatlar keltirib chiqaradi. Qonun oldiga qo`yilgan maqsad voyaga yetmaganlarning otaligi va onaligini belgilab, favqulodda hollarda ularga nikoh tuzish uchun yo`l qo`yib, alohida holatlarda ularga nikoh yoshini kamaytirish uchun imkon yaratishdan iboratdir. Otalikni tan olish qat’iy hisoblanadi. U to`g`risida nizolashishga faqat sud tartibida yo`l qo`yiladi. Otalikni ixtiyoriy tan olishda faqat otaning roziligi yetarli emas. Odatda, buning uchun ona ham o`z roziligini bildirsa, ota va bola o`rtasida huquqiy munosabat vujudga keladi. Oila kodeksi 61-moddasining 3-qismiga asosan, bolaning otasi sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan bo`lsa, vasiylik va homiylik organining ruxsati bilan, otalikni belgilash to`g`risidagi arizani uning nomidan vasiysi berishi mumkin. Otalikni belgilash to`g`risidagi ariza bolaning tug`ilganligini qayd etish vaqtida, shuningdek, bola tug`ilganligi qayd etilgandan keyin ham berilishi mumkin.

Otalikni belgilash rad etilganda, o`zini bolaning otasi deb tan olgan shaxs sudga shikoyat qilishi mumkin. Otalikni sud tartibida belgilash . Otalik hamma vaqt ham ixtiyoriy ravishda belgilanavermaydi. Nikohsiz tug`ilgan bolaning otasi undan voz kechib, otalikni qayd etishni inkor etadigan hollar ham bo`ladi. Bunday holatda bolalar manfaatini himoya qilib, sud tartibida otalikni belgilashga yo`l qo`yiladi. Oila kodeksining 62- moddasiga binoan otalikni sud tartibida belgilash ota-onadan birining yoki bolaning vasiysi (homiysi)ning yoxud bola kimning qaramog`ida bo`lsa, shu shaxsning arizasiga, shuningdek, bola voyaga yetganidan keyin uning o`zi bergan arizasiga muvofiq amalga oshiriladi. Otalikni belgilayotganda sud quyidagilarni e’tiborga oladi: Bolaning onasi bola tug ’ ilishiga qadar javobgar bilan birga yashaganligi va umumiy ro ` zg ’ or yuritganligini ; Bolaning onasi bilan javobgar birgalikda bolani tarbiyalaganliklarini; Bolaning onasi bilan javobgar birgalikda bolani ta’minlab turganliklarini; Javobgarning otalikni tan olganligini aniq tasdiqlovchi boshqa dalillar. Otalikni belgilash bilan bog`liq masalalar da’vo ishini yuritish tartibida ko`riladi. Sud otalikni belgilash vaqtida javobgarning bolaning otasi ekanligini aniq tasdiqlovchi dalillarga asoslanadi. Otalikni belgilashda sudlar tomonidan amaldagi qonunlar bilan birga, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudining 2011- yil 25- noyabrdagi “Sudlar tomonidan otalikni belgilashga oid ishlarni ko`rishda qonunchilikning qo`llanilishi to`g`risida” gi Plenum qarori ham hisobga olinmog`i lozim. Qarorda ko`rsatilishicha, “Otalikni belgilash, otalik fakti va otalikni tan olganlik fakti tushunchalarini sud amaliyotida farqlay olish zarur. Otalikni sud tartibida belgilash deganda – 1968- yilning 1- oktabridan keyin tug`ilgan bolalarga nisbatan otasi deb taxmin qilinayotgan shaxs hayot bo`lgandagina yo`l qo`yilishi tushuniladi va bunday talablar da’vo yuritish tartibida hal etiladi.

Otalik faktini belgilash deganda, - 1968- yilning 1-oktabridan keyin tug`ilgan bolalarga nisbatan bolaning otasi deb taxmin qilinadigan shaxs vafot etgan taqdirda manfaatdor shaxsning arizasi bilan qo`zg`atilgan ish tushuniladi va bunday talab alohida ish yurituv tartibida ko`riladi. Mazkur faktni belgilash jarayonida manfaatdor shaxslar o`rtasida nizo (meros, boquvchisini yo`qotganlik hollarida) kelib chiqsa, u holda ariza sudda ko`rilmasdan qoldiriladi va manfaatdor shaxslarga umumiy asoslarda da’vo qo`zg`atish huquqlari tushuntiriladi. Bunday fakt aniq ish holatlarini inobatga olgan holda bolaning onasi homilador bo`lgan davrda o`zini tug`ilajak farzandining otasi deb tan olgan shaxs vafotidan so`ng tug`ilgan bolaga nisbatan ham belgilanishi mumkin. Otalikni tan olganlik fakti deganda – 1968- yilning 1- oktabrigacha tug`ilgan bolalarga nisbatan bolaning otasi deb taxmin qilinadigan shaxs vafot etgan taqdirdagina, manfaatdor shaxsning arizasiga binoan qo`zg`atilgan ish tushuniladi va bunday ariza alohida ish yuritish tartibida ko`riladi. Bunday bolalarga nisbatan otalik sud tartibida belgilashga yo`l qo`yilmaydi. Oila kodeksining 62-moddasiga muvofiq, bunday dalillarga quyidagilar kiradi: bolaning onasi bola tug`ilishiga qadar javobgar bilan birga yashaganligi va umumiy ro`zg`or yuritganligi, ular bolani birgalikda tarbiyalaganliklari yoki ta’minlab turganliklari, shuningdek, javobgarning otalikni tan olganligini aniq tasdiqlovchi boshqa dalillar. Shuni ta’kidlab o`tish kerakki, otalikni belgilashda sanab o`tilgan barcha holatlarning birgalikda bo`lishi talab etilmaydi, balki ulardan faqat birortasi bo`lsa ham kifoya qiladi. Quyida otalikni belgilashga asos bo`luvchi holatlarga alohida -alohida to`htalib o`tamiz. A) bolaning onasi bola tug`ilishiga qadar javobgar bilan birga yashaganligi va umumiy ro`zg`or yuritganligi. Ushbu holatda bolaning ota-onasi doimo birga turganligi e’tiborga olinib, qoida bo`yicha, onaning homiladorlik davrida umumiy ro`zg`or ishlarini birgalikda olib borganliklari nazarda tutilib, birgalikdagi

daromadlar va xarajatlar, uy-ro`zg`or buyumlarini olish, turmushda o`zaro yordam va boshqalar tushuniladi (ba’zi vaqtda ular bir turarjoyda yashamasliklari ham mumkin). Masalan, talabalar yoki yosh xodimlar har xil yotoqxonalarda yoki xonalarda yashasalar-da, katta bo`lmagan umumiy “uy xo`jaligiga” ega bo`lishlari mumkin. Muhimi shundaki, bolaning onasi va javobgar o`rtasidagi oilaviy-maishiy aloqalar bola tug`ilganiga qadar, aniqrog`i, ona homilador bo`lishi davrida bo`lishi lozim. Agar bu aloqalar bola paydo bo`lguniga qadar tugagan bo`lsa, ular otalikni o`rnatish uchun asos bo`la olmaydi. B) ular bolani birgalikda tarbiyalaganliklari yoxud ta’minlab turganliklari. Agar birinchi shart ikki zarur fakt - birga yashash va umumiy ro`zg`or yuritishning qo`shilishidan tarkib topgan bo`lsa, ikkinchi shart esa faqat bolani birgalikda tarbiyalaganlik yoxud ta’minlab turganlik holatlarini o`z ichiga oladi. Bolani tarbiyalash uni ta’minlash bilan birga bo`lmasligi ham mumkin. Bu faqat otasi tomonidan bo`lmasdan (masalan, u oliy o`quv yurtida o`qiydi), onasi tomonidan ham bo`lishi mumkin, masalan, agar onani va uning bolasini ota-onasi ta’minlab turgan bo`lsa (buva va buvi). Otalikni belgilash nizosini ko`rishda sud uchun otaning bolani tarbiyalashda ishtirok etganligi yetarlidir. Teng asosda faqat ta’minotni berishlik (tarbiyalashda ishtirok etmasa ham) otalikni belgilash uchun yetarlidir. Biroq bolaning onasi uchun berilgan har qanday moddiy yordam ham otalikni isbotlash uchun tegishli asos bo`la olmaydi (moddiy yordam bolaning onasi bilan samimiy munosabatda bo`lgan do`stining xotirasi uchun berilgan yordam ham bo`lishi mumkin). Moddiy jihatdan ta’minlab yurgan shaxs bola o`ziniki ekanligini bilishi va bolaning otasi sifatida harakat qilishi lozim. Ta’minot berayotgan shaxs bola o`z farzandi va u ota sifatida harakat qilayotganligini bilishi lozim. Qoida bo`yicha, ta’minot deganda, bolaning doimiy ta’minoti uchun vaqti- vaqti bilan berib turilgan moddiy yordam tushuniladi. Otalikni sud tartibida belgilash uchun sudga murojaat qilishda da’vo muddati qo`llanilmaydi. D) javobgarning otalikni tan olganligini aniq tasdiqlovchi boshqa dalillarni e’tiborga olish.

Bu asosning oldingilaridan farqi shundan iboratki, javobgar otalikni rad etsa ham, otalikni tasdiqlovchi obyektiv faktlar mavjud bo`ladi. Javobgar tomonidan otalikni tan olishlik subyektiv holat bo`lib, ma’lum harakatlarda ifodalanadi: so`zlab berish, xatlar va hujjatlarda (bunda taxmin qilinayotgan ota o`z bolasi ekanligini tan oladi). Bunday tan olishlik onaning homiladorlik davrida, shuningdek, bola tug`ilgandan keyin ham bo`lishi mumkin. Uning qarindosh- urug`lar, do`stlar, qo`ni-qo`shnilar, birga ishlovchilar va mansabdor shaxslar bilan bo`lgan suhbatlarda bolaning otasi ekanligini tan olishi javobgar tomonidan otalikni tan oluvchi dalil hisoblanadi. Otalikni belgilash ishlari da’vo ishini yurgizish va alohida tartibda ko`riladi. Ishda ishtirok etish uchun ariza beruvchi, bolaning onasi yoki uning vasiysi, manfaatdor fuqarolar hamda tashkilotlar jalb etilishi mumkin. Vafot etgan shaxsning xotini va qarindosh-urug`lari manfaatdor shaxslar hisoblanadi. O`zaro nikohda bo`lmagan shaxslardan tug`ilgan bolalarning huquq va majburiyatlari. Amaldagi oila kodeksining 61 va 62-moddalarida nazarda tutilgan tartibda otalik belgilanganda, bolalar ota-onasi va ularning qarindoshlariga nisbatan o`zaro nikohda bo`lgan shaxslardan tug`ilgan bolalar bilan teng huquq va majburiyatlarga ega bo`ladi. Nikohsiz tug`ilgan bolalarning huquqlari bilan nikohda tug`ilgan bolalarning huquqlarini tenglashtirishga intilish qonunchilik siyosatining eng to`g`ri va demokratik yo`nalishidir. Biroq ijtimoiy taraqqiyot sharoitidagi tabiiy sabablar oqibatida bunday bolalarning barcha huquq va majburiyatlarining to`la tengligini ta’minlash imkoniyati cheklangan. Otalikni sud tartibida belgilashning moddiy-huquqiy oqibatlari bo`lsa ham, ammo bu uch turkumdagi ishlarning har qaysisi o`ziga xos protsessual va moddiy- huquqiy mazmunga egadir. Ularning sudda ko`rilishida har xil faktik holatlar belgilanadi va shu bilan birga, sudga murojaat qilish uchun bo`lgan huquq asoslari, isbotlash predmeti, sud qarori har xil bo`ladi. Maxsus huquqiy adabiyotlarda ta’kidlab o`tilganidek, yolg`iz onadan tug`ilgan bolalarning huquqiy holati birgina alohida xususiyatga ega: bunday

bolalar faqat onaning qarindoshlari sirasiga kiradilar, biologik ota va uning qarindoshlari esa ularning noma’lumligi yoxud huquqiy bog`lanish rasmiylashtirilmaganligi sababli, hech qanday huquq va majburiyatlarga ega bo`lmaydilar. Nikohda bo`lgan va sun’iy homila hosil qilish yoki embrionni ko`chirishga yozma rozilik bergan shaxslarda shu usullarni qo`llash natijasida bola tug`ilsa, tug`ilish to`g`risidagi yozuvlar daftariga ular shu bolaning ota-onasi deb yozilganda bir qator muammolar yuzaga keladi. Ushbu masalalar qonunlarda batafsil tartibga solinmagan. Voyaga yetmagan bolalarning huquqlari Voyaga yetmagan bolalar deyilganda, o`n sakkiz yoshga to`lmagan bolalar tushuniladi. Amaldagi qonunchilikka ko`ra, bolalar huquqlari ularning tug`ilishi bilan vujudga keladi. Fuqaroning o`z harakatlari bilan fuqarolik huquqlariga ega bo`lish va ularni amalga oshirish, o`zi uchun fuqarolik burchlarini vujudga keltirish va ularni bajarish layoqati (muomala layoqati) u voyaga yetgach, ya’ni o`n sakkiz yoshga to`lgach to`la hajmda vujudga keladi. Bolalar huquqi deyilganda Oila kodeksi, Birlashgan Millatlar Tashkilotining “Bola huquqlari to`g`risida”gi Konvensiyasida ifodalangan qoidalar tushuniladi. Voyaga yetmaganlarning shaxsiy huquqlari birinchi darajadagi va mustaqil quyidagi shaxsiy huquqlarga bo`lish mumkin: oilada yashash va tarbiyalanish huquqi; ota-onasi va boshqa qarindoshlari bilan ko`rishish huquqi; o`zini himoya qilishga bo`lgan huquqi; o`z fikrini erkin ifoda etish huquqi; ism, ota ismi va familiya olish huquqi. Sanab o`tilgan huquqlar Oila kodeksining XI-bobida belgilangan bo`lib, davlat o`z navbatida, birinchidan, ularning ahamiyatini ko`rsatadi, ikkinchidan, ularning amalga oshirilishini kafolatlaydi. Ammo, voyaga yetmaganlarning har qanday shaxsiy huquqlari o`z mazmuniga ega bo`lib, Oila kodeksining tegishli moddalarida aniq ifodalangan.

Oila kodeksining 65-moddasida belgilangan bolaning yashash va tarbiyalanish huquqi, avvalo, bola o`z ota-onasi bilan birga yashashi imkoniyatini anglatadi. Fuqarolik kodeksining 21-moddasiga binoan, o`n to`rt yoshga to`lmagan voyaga yetmaganlarning (kichik yoshdagi bolalarning) yoki vasiylikda bo`lgan fuqarolarning qonuniy vakillari – ota-onalari, farzandlikka oluvchilari yoki vasiylari yashaydigan joy voyaga yetmaganlar yoki vasiylikda bo`lgan fuqarolarning yashash joyi hisoblanadi. Oila kodeksi 66-moddasi birinchi qismiga binoan, bola otasi, onasi, bobosi, buvisi, aka-ukalari, opa-singillari va boshqa qarindoshlari bilan ko`rishish huquqiga ega. Ota-onasining nikohdan ajralishi, nikohning haqiqiy emas deb topilishi yoki ota-onaning alohida-alohida yashashi bunga ta’sir etmaydi. Ota va ona alohida yashayotgan bo`lsalar u holda bola ularning har biri bilan ko`rishish huquqiga ega. Ota-ona turli davlatlarda yashayotgan bo`lsalar ham, bola ular bilan ko`rishish huquqiga ega. Oila kodeksi 66-moddasi 3-qismida favqulodda vaziyatlarga tushib qolgan bolaning o`z ota-onasi va boshqa qarindoshlari bilan uchrashish huquqini amalga oshirish muammosi masalasiga alohida to`xtalib o`tilgan. Oila kodeksi bolalarga qarab turish, qamoqqa olish, hibsga olish, davlat mussasasida bo`lish va boshqa hollarni nazarda tutadi. Bu sanab o`tilgan hollar mutlaq hisoblanmaydi. Har qanday holatda ham, bu favqulodda ho-latlar voyaga yetmaganni tashqi dunyodan, oiladan, ota-onadan, yaqin qa-rindoshlardan ajratilganligi bilan bog`liqdir. Ular bilan uchrashish huquqi nafaqat o`z mazmuni bo`yicha insonparvarlik, shu bilan birga, tarbiyalashga, zarur hollarda esa, qayta tarbiyalashga xizmat qiladi. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat-ijroiya kodeksining 37-moddasi voyaga yetmagan mahkumlarga yaqin qarindoshlari bilan har oyda bir marta muddati uch soatgacha bo`lgan qisqa muddatli uchrashuv imkoniyatini beradi. Oila kodeksining 67-moddasiga binoan, bola o`z huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish huquqiga ega.

Bolaning huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish uning ota-onasi (ularning o`rnini bosuvchi shaxslar), amaldagi qonunchilikda nazarda tutilgan hollarda esa, vasiylik va homiylik organi, prokuror va sud tomonidan amalga oshiriladi. Voyaga yetmagan bola qonunga muvofiq, to`la muomala layoqatiga ega deb e’tirof etilsa, u o`z huquqi va majburiyatlarini, shu jumladan, himoyaga bo`lgan huquqini mustaqil amalga oshirishga haqlidir. Endilikda voyaga yetmagan bola ota-ona (ularning o`rnini bosuvchi shaxslar) tomonidan qilinadigan suiiste’molliklardan himoyalanish huquqiga ega bo`ladi. Ma’lumki, har bir fuqaroning huquqi, shu bilan birga, voyaga yetmagan bolalarning huquqi, sud tartibida himoya qilinadi. Oila kodeksining 68-moddasi bolaning o`z fikrini ifoda etish huquqini belgilaydi, bu huquqning harakat doirasini aniqlaydi, qanday holatlarda voyaga yetmaganlarning fikri hisobga olinishini belgilab beradi. Oila kodeksining 69-moddasiga binoan, bola ism, ota ismi va familiya olish huquqiga ega. Bolaga ism ota-onaning kelishuviga binoan, ota ismi esa otasining ismiga ko`ra beriladi. Bolaning familiyasi ota-onaning familiyasiga qarab belgilanadi. Ota-ona turli familiyalarda bo`lsalar, ota-onaning kelishuviga binoan, bolaga otasining yoki onasining familiyasi beriladi. Ota-onaning xohishiga ko`ra, bolaga ota yoki ona tomonidan, milliy an’analarga binoan, boboning ismi bo`yicha familiya berilishi mumkin. Ota-ona o`rtasida bolaning ismi va (yoki) familiyasi bo`yicha kelishuv bo`lmaganda, kelib chiqqan nizo vasiylik va homiylik organi tomonidan hal etiladi. Voyaga yetmagan bolalarning mulkiy huquqlari. Voyaga yetmagan bolalarning mulkiy huquqlari ilgari amalda bo`lgan qonunlarda o`z ifodasini topmagan edi. Endilikda ular Oila kodeksining 90-moddasida o`z aksini topdi. Bu holat yana bir bor bolaning huquq subyekti sifatida keng huquqlarga ega bo`la olishining isbotidir.

Amaldagi qonunchilik voyaga yetmagan bolalarning mulkiy huquqlarini majmua xarakteriga ega ekanligini inobatga olib, ularning har biriga alohida e’tibor beradi. Oila kodeksining 90-moddasiga binoan, voyaga yetmagan bolalar o`z ota- onasidan va boshqa shaxslardan qonunda nazarda tutilgan miqdorda va tartibda ta’minot olish huquqiga egalar. Voyaga yetmagan bolalar ta’minoti uchun olingan mablag`, pensiya, aliment uning otasi yoki onasi tasarrufida bo`lib, bolaning ta’minoti, tarbiyasi va ta’lim olishi uchun sarflanishi kerak. Voyaga yetmagan bolalarning mol-mulkini tasarruf etishga doir vakolatlar amalga oshirilayotganda, fuqarolik qonun hujjatlarida belgilangan qoidalar qo`llaniladi. Bulardan tashqari, bolalar: 1) Sovg`a (hadya) olish natijasida vujudga keladigan mulkiy huquqlarga ega. Bu an’anaviy va juda ko`p tarqalgan mol-mulk olish usuli hisoblanadi. Bunday mol-mulk nafaqat qa-rindoshlardan, shuningdek, boshqa jismoniy shaxslar, hatto, yuridik shaxslardan ham olingan mol-mulk bo`lishi mumkin. 2) Fuqarolik kodeksi tomonidan belgilangan meros tartibida (meros qonun yoki vasiyatnoma tartibida olinishidan qat’i nazar), shuningdek, mol-mulk olishga bo`lgan huquqlar. Fuqarolik kodeksining 29-moddasiga binoan, o`n to`rt yoshga to`lmagan voyaga yetmaganlar (kichik yoshdagi bolalar) uchun bitimlarni, ushbu moddaning ikkinchi qismida ko`rsatilganlardan tashqari, ularning nomidan faqat ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki vasiylari tuzishlari mumkin. Olti yoshdan o`n to`rt yoshgacha bo`lgan kichik yoshdagi bolalar quyidagilarni mustaqil ravishda amalga oshirishga haqlidirlar: mayda maishiy bitimlar; tekin manfaat ko`rishga qaratilgan, notarial tasdiqlanishi yoki davlat ro`yxatidan o`tkazishni talab qilmaydigan bitimlar; qonuniy vakil yoki uning roziligi bilan uchinchi shaxs tomonidan muayyan maqsad yoki erkin tasarruf etish uchun berilgan mablag`larni tasarruf etish borasidagi bitimlar.

Kichik yoshdagi bolaning bitimlari bo`yicha, shu jumladan, o`zi mustaqil tuzgan bitimlar bo`yicha uning ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki vasiysi, agar ular majburiyatning buzilishida o`zlarining ayblari yo`qligini isbotlay olmasalar, mulkiy javobgar bo`ladilar. Ushbu shaxslar qonunga muvofiq kichik yoshdagi bolalar yetkazgan zarar uchun ham javobgar bo`ladilar. Voyaga yetmagan bolalarning huquqlarini himoya qilish. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 45-moddasiga binoan, voyaga yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va yolg`iz keksalarning huquqlari davlat himoyasidadir. Voyaga yetmagan bolalar o`zlarining jismoniy, ruhiy va ijtimoiy rivojlanishiga ko`ra hamma vaqt ham u yoki bu boshqa hayotiy vaziyatni to`g`ri baholay olmasliklari mumkin. Shuning uchun Oila kodeksi 67-moddasining 2-qismiga binoan, bolaning huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilishni uning ota-onasi (ularning o`rnini bosuvchi shaxslar) amalga oshiradilar. Bolaning buzilgan huquqlarini himoya etishga doir qonunda nazarda tutilgan choralarni ko`rish yoki bunday choralarga murojaat qilmaslik to`g`risidagi masalani hal etishda ota-ona bolaning manfaatlaridan kelib chiqib ish tutishi, agar bola o`n yoshga to`lgan bo`lsa, albatta, uning fikrini inobatga olgan holda harakat qilishi lozim. Agar bolaning subyektiv huquqlari uning qonuniy vakillari, shu jumladan, ota-onasi tomonidan buzilayotgan bo`lsa, masalan, ular bolaning tarbiyasi va ta’limi borasidagi o`z majburiyatlarini bajarmayotgan yoki ota-onalik huquqini suiiste’mol qilayotgan bo`lsa, bola o`z huquq va qonuniy manfaatlarining himoya qilinishini so`rab, vasiylik va homiylik organiga, o`n to`rt yoshga to`lgan bo`lsa, mustaqil ravishda sudga murojaat qilishi mumkin. Qonunda oilaviy huquqiy munosabat ishtirokchilarining buzilgan huquqlari va qonuniy manfaatlarini vasiylik va homiylik organlari himoya qilishi mumkin bo`lgan hollar ham nazarda tutilgan. Bolalar to`liq davlat ta’minotida bo`ladigan muassasalardagi tarbiya, davolash, aholini ijtimoiy muhofaza qilish

muassasalaridagi bolalarning huquq va manfaatlarini himoya qilish ham vasiylik va homiylik organlari zimmasiga yuklatiladi (Oila kodeksi 148-moddasi). Ota-onalarning huquq va majburiyatlari. Ota-onalik huquqidan mahrum qilish Ota-ona bilan bolalar o`rtasida yuzaga keluvchi huquqiy munosabatlar tarkibida shaxsiy nomulkiy huquqiy munosabatlar ajralib turadi. Bola tarbiyasi ota- onaning shaxsiy huquqiy munosabatlarining asosiy obyektlaridan biri hisoblanadi. Ota-ona huquqining mohiyatiga va vazifalariga yaxlit majmua sifatida qaraydigan bo`lsak, unda bola tarbiyasiga bo`lgan huquq va burch ustuvor o`rin egallaydi. O`zbekiston Respublikasi Oila kodeksi ota-onalik huquqlarini voyaga yetmagan ota-onalarga ham berilishini belgilaydi. Ular ham ota-ona huquqiy maqomiga ega bo`lib o`z bolalariga nisbatan huquq va majburiyatlarga egadirlar. Har bir ota-ona o`z farzandlariga ism berish, ularni tarbiyalash, ularga ta’lim- tarbiya berish, shuningdek, ularning shaxsiy hamda mulkiy huquqlarini himoya qilishda teng huquq va majburiyatlarga egadirlar. Voyaga yetmagan ota-ona o`z bolasi bilan birga yashash va uning tarbiyasida ishtirok etish huquqiga ega. O`zaro nikohda bo`lmagan voyaga yetmagan ota-ona ulardan bola tug`ilganda hamda ularning onaligi va (yoki) otaligi belgilanganda, o`n olti yoshga to`lishlari bilan ota-onalik huquqlarini mustaqil ravishda amalga oshirishga haqlidirlar. Voyaga yetmagan ota-ona bilan birgalikda tarbiyalash uchun bolaga vasiy tayinlanishi mumkin. Bolaning vasiysi bilan voyaga yetmagan ota-ona o`rtasida kelib chiqadigan kelishmovchiliklar vasiylik va homiylik organi tomonidan hal etiladi. Voyaga yetmagan ota-ona o`z otaligi va onaligini umumiy asoslarda e’tirof etish yoki unga e’tiroz bildirish huquqiga ega. Ota-onaning asosiy vazifalaridan biri farzandini tarbiyalash bo`lib, bu haqida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiysianing 64-moddasida shunday deyiladi: “Ota-onalar o`z farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga

majburdirlar. Davlat va jamiyat yetim bolalarni va ota-onalarining vasiyligidan mahrum bo`lgan bolalarni boqish, tarbiyalash va o`qitishni ta’minlaydi, bolalarga bag`ishlangan xayriya faoliyatlarini rag`batlantiradi”. Shundan kelib chiqib, Oila kodeksining 73-moddasida mazkur Konstitutsiyaviy qoida yanada mustahkamlandi. Unda ota-onalarning o`z bolalarini tarbiyalash huquqlari, shu bilan birga, ota-onalarning o`z bolalarini tarbiyalash majburiyati ham belgilangan. Shunday qilib, ota-onalik huquqlari bir yo`la bolalarni tarbiyalash majburiyati ham hisoblanadi. Ota-ona o`z bolalarini tarbiyalash huquqiga ega va tarbiyalashi shart. Ota- ona o`z bolalarining tarbiyasi va kamoloti uchun javobgardir. Ular o`z bolalarining sog`lig`i, jismoniy, ruhiy, ma’naviy va axloqiy kamoloti haqida g`amxo`rlik qilishlari lozim. Ota-ona o`z bolalarini tarbiyalashda boshqa barcha shaxslarga nisbatan ustunlik huquqiga egadirlar. Ota-ona bolalarining qonun hujjatlarida belgilangan zarur darajada ta’lim olishini ta’minlashi kerak. Bolalarning huquq va manfaatlarini himoya qilish bo`yicha ota-onaning huquq va majburiyatlari. Oila kodeksining 74-moddasi ota-onalar zimmasiga bolalarning huquq va manfaatlarini himoya qilish majburiyatini yuklaydi. Ota-onalar o`z bolalarining qonuniy vakillaridir. Ularning har biri shunday huquqdan foydalanadi. Ota-ona o`z bolalarining vakillari bo`lganligi uchun har qanday jismoniy va yuridik shaxslar bilan bo`lgan munosabatlarda, shu jumladan, sudda alohida vakolatsiz ularning huquq va manfaatlarini himoya qiladilar. Voyaga yetmagan bolalarning fuqarolik va boshqa huquqlarini, qolaversa, qonuniy manfaatlarini har qanday suiiste’molliklardan saqlash vazifasi qonun yo`li bilan bolalarning ota- onasi zimmasiga yuklatilgan, bu majburiyatni bajarish uchun ulardan alohida vakolatnoma talab qilinmaydi. Buning uchun bolaning tug`ilganligi to`g`risidagi guvohnoma yoki pasportini ko`rsatishi yetarli, chunki bundan bolaning haqiqiy otasi yoki onasi ekanligi bilinib turadi.

Nikohsiz tug`ilgan bolaning huquqini himoya qilish, qoidaga ko`ra, ona tomonidan amalga oshiriladi. Bunday bolaning huquqini himoya qilish amaldagi otaga agar ota o`z otaligini o`z xohishi bilan tan olsa yoki otalik sud tartibida belgilangan bo`lsa yuklatiladi. Bolaning yoshi kattalashib borgan sari fuqarolik muomala layoqati ham kengayib boradi. Masalan, Fuqarolik kodeksining 27-29-moddalarida o`n to`rt yoshdan o`n sakkiz yoshgacha bo`lgan, shuningdek, o`n to`rt yoshga to`lmagan voyaga yetmaganlar (kichik yoshdagi bolalar) ning muomala layoqatini aniq belgilab beradi. Bularni hisobga olib o`n to`rt yoshga to`lmagan voyaga yetmaganlar uchun fuqarolik-huquqiy bitimlarni (Fuqarolik kodeksining 28-moddasi 2-qismida ko`rsatilgan hollardan tashqari ular nomidan faqat ularning ota-onalari, ya’ni o`z bolalarining qonuniy vakili sifatida tuzadilar. O`n to`rt yoshga to`lmagan voyaga yetmaganlarning fuqarolik huquq va majburiyatlarini belgilash, o`zgartirish yoki bekor qilishga qaratilgan harakatlari haqiqiy emas deb topiladi. Biroq agar bitim kichik yoshdagi bolalar manfaatini ko`zlab tuzilgan bo`lsa, uning ota-onasi, farzandlikka oluvchilari yoki vasiyning talabi bo`yicha u sud yo`li bilan haqiqiy deb topiladi. 14 yoshga to`lgan bolalar uchun fuqarolik-huquqiy munosabatlarda ota-onalar o`z bolalarining homiylari sifatida qatnashadilar (Fuqarolik kodeksining 32- moddasiga qarang). Voyaga yetmagan bolaning o`n sakkiz yoshga to`lishi yoki uning nikoh tuzishi va boshqa hollarda voyaga yetganning to`la muomalaga ega bo`lishi alohida qarorsiz voyaga yetmagan ustidan bo`lgan homiylikni tugatadi. Ota-onalik huquqini amalga oshirish. O`z bolalariga nisbatan (Oila kodeksining 75-78-moddalariga qarang) ota-onalarga davlat keng huquqlar berib, umumiy qoida bo`yicha ularni amalga oshirish jarayoniga aralashmaydi. Biroq bunda davlat o`z shartlarini qo`yadi. Shunga alohida e’tibor qilish lozimki, ota- onalik huquqi bolalar manfaatlariga zid tarzda amalga oshirilishi mumkin emas (Oila kodeksini 75-moddasining 1-bandi).

Amaldagi qonunchilikka asosan, ota-onalik huquqini amalga oshirishda ota- ona bolalarning jismoniy va ruhiy sog`ligiga, axloqiy kamolotiga zarar yetkazmasliklari lozim. Bolalarni tarbiyalash usullarini mensimaslik, shafqatsizlik, qo`pollik, insoniy qadr-qimmatini kamsituvchi harakatlardan bolalarni haqoratlash yoki ularga tazyiq o`tkazishdan holi bo`lishlari belgilangan. Agar ota-onalar o`zlarining ota-onalik huquqlarini bolalarning huquq va manfaatlariga qarshi qaratib amalga oshirsalar, buning uchun ularning javobgarligi qonun tomonidan belgilangan tartibda vujudga keladi. Javobgarlik fuqarolik- huquqiy, jinoiy, ma’muriy bo`lishi mumkin. Bunda javobgarlik turini belgilash ota-onaning o`z bolasiga nisbatan qanday huquqni buzganligiga bog`liq bo`ladi. Ota yoki ona tomonidan voyaga yetmagan bolani tilamchilikka, spirtli ichimliklar iste’mol qilishga, giyohvandlik yoki psixotrop hisoblanmagan, lekin kishining aql-idrokiga ta’sir qiladigan vosita va moddalarni iste’mol etishga jalb qilish, shunday harakatlar uchun ma’muriy jazo qo`llanilganidan keyin yana sodir etilgan bo`lsa, jinoiy oqibatni keltirib chiqaradi (Jinoyat kodeksi 127-moddasining 1-bandi). Ota-onalarning javobgarligi oila qonunchiligi normalari asosida ham vujudga kelishi mumkin. Ma’lum shartlarning mavjud bo`lishi ota-onani ota-onalik huquqidan mahrum etish uchun asos bo`lishi mumkin (Oila kodeksini 79- moddasiga qarang). Oila kodeksining 75-moddasi 4-qismiga muvofiq, bolalarning ta’lim- tarbiyasiga taalluqli barcha masalalar bolalar manfaatidan kelib chiqadi va ularning fikrini hisobga olgan holda ota-ona tomonidan o`zaro kelishuv asosida hal etiladi. Agar ota-ona o`rtasida kelishmovchiliklar mavjud bo`lsa, ular (ulardan biri) bu kelishmovchiliklarni hal qilish uchun vasiylik va homiylik organiga yoki sudga murojaat qilishga haqlidir. Ota-onalik huquqlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun bolalar o`zlarining ota-onalari yoki ulardan biri bilan yashashlari maqsadga muvofiq hisoblanadi. Agar ota-onalar alohida yashasalar, bolaning yashash joyi ota- onalarning kelishuvi bilan hal qilinadi. Agar ota-onalar o`rtasida kelishuv

bo`lmasa, u holda nizo bolalar manfaatlaridan kelib chiqib, ularning fikrini hisobga olgan holda hal etiladi. Bunda sud bolaning ota-onadan, aka-uka, opa-singillaridan qaysi biriga bog`lanib qolganligini, bolaning yoshini, ota-onasining axloqiy va boshqa shaxsiy fazilatlarini, ota-onaning har biri bilan bola o`rtasidagi munosabatlarni, bolani tarbiyalash va uning kamoloti uchun shart-sharoitlar (ota- onasining mashg`ulot turi, ish tartibi, moddiy hamda oilaviy ahvoli va boshqalar) yaratish imkoniyatini hisobga oladi. Boladan alohida yashayotgan ota (ona)ning ota-onalik huquqini amalga oshirishi. Oila kodeksining 76-moddasida boladan alohida yashayotgan ota (ona)ning ota-onalik huquqini amalga oshirishning asosiy tamoyillari mustahkamlangan. Boladan alohida yashayotgan ota (ona) bola bilan ko`rishishi, uning tarbiyasida ishtirok etish va ta’lim olish masalasini hal etishda qatnashish huquqiga ega. Bunda bola bilan yashayotgan ota(ona) bolaning ona (ota)si bilan ko`rishishga, agar bunday ko`rishish bolaning jismoniy va ruhiy holatiga, axloqiy kamolotiga zarar keltirmasa, qarshilik qilmasligi kerak. Ota-ona boladan alohida yashaydigan ota (ona)ning ota-onalik huquqlarini amalga oshirish tartibi to`g`risida yozma ravishda kelishuv tuzishga haqlidir. Agar ota-ona kelisha olmasalar, nizo ota-ona (yoki ulardan biri) ning talabiga binoan, sud tomonidan vasiylik va homiylik organi ishtirokida hal qilinadi. Sudning hal qiluv qarori bajarilmaganda aybdor ota-onaga nisbatan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan choralar qo`llaniladi. Sudning hal qiluv qarori qasddan bajarilmagan taqdirda, sud boladan alohida yashayotgan ota(ona)ning talabiga binoan bola manfaatlarini va uning fikrini hisobga olgan holda, bolani unga berish to`g`risida hal qiluv qarori chiqarishi mumkin. Ota (ona) bilan ko`rishish tartibi muddatlari, vaqti va boshqalar har xil bo`lishi mumkin. Biroq har qanday holatda ham bolaning huquq va manfaatlari ishonchli himoya qilinishi lozim. Alohida yashayotgan bola bilan ko`rishish bolaga salbiy ta’sir etishi ham mumkin.

Boladan alohida yashayotgan ota (ona) tarbiya, davolash, aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassasalaridan va boshqa shunga o`xshash muassasalardan o`z bolasi to`g`risida axborot olish huquqiga ega bo`ladi. Bunday axborot berish rad etilishi uchun faqat asosli sabab bo`lishi shart, ya’ni ota (ona) tomonidan bolaning hayoti va sog`lig`i uchun xavf-xatar bo`lgandagina, bunday axborot berish rad etilishi mumkin. Axborot berishning rad etilishi ustidan manfaatdor ota yoki ona tegishli tartibda sudga shikoyat bilan murojaat qilishga haqlidir. Oila kodeksining 77-moddasiga binoan, bola bilan ko`rishib turish huquqi bobo, buvi, aka-uka, opa-singil va boshqa yaqin qarindoshlarga ham beriladi. Ota- ona yoki ulardan biri yaqin qarindoshlarning bola bilan ko`rishishiga imkon bermasa, bunday qilishdan bosh tortsa, vasiylik va homiylik organi ota-onaga (ulardan biriga) bunday ko`rishish va muloqotga monelik qilmaslik vazifasini yuklashi mumkin. Basharti, ota-ona (ulardan biri) vasiylik va homiylik organining qarorini bajarmasa, bolaning yaqin qarindoshlari yoki vasiylik va homiylik organi bola bilan ko`rishib turishga to`sqinlik qilish hollarini bartaraf etish haqidagi da’vo bilan sudga murojaat qilishga haqli bo`ladi. Sud bolaning manfaatlaridan kelib chiqib va uning fikrini hisobga olgan holda nizoni hal qiladi. Ota-onalik huquqidan mahrum qilish Oila kodeksining 79-moddasiga binoan, ota-ona o`zlarining ota-onalik majburiyatlarini bajarmasalar, ular ota-onalik huquqidan mahrum etiladilar. Ota- onalik huquqidan mahrum etish so`nggi chora bo`lib hisoblanadi. Ota-onalik huquqidan mahrum qilish ularga ta’sir qiladigan hamma chora-tadbirlar tegishli natija bermaganidan so`ng qo`llaniladi. Oila kodeksining 79-moddasida ota-onalik huquqidan mahrum qilish asoslari doirasi sanab o`tilgan. Ota-ona (ulardan biri) quyidagi hollarda: ota-onalik majburiyatlarini bajarishdan bosh tortsa, shu jumladan, aliment to`lashdan bo`yin tovlasa; uzrsiz sabablarga ko`ra o`z bolasini tug`ruqxona yoki boshqa davolash muassasasi va

shunga o`xshash boshqa muassasalardan olishdan bosh tortsa; ota-onalik huquqini suiiste’mol qilsa, bolalarga nisbatan shafqatsiz muomalada bo`lsa, jumladan, jismoniy kuch ishlatsa yoki ruhiy ta’sir ko`rsatsa; muttasil ichkilikbozlik yoki giyohvandlikka mubtalo bo`lgan bo`lsa, o`z bolalarining hayoti va sog`lig`iga yoxud eri (xotini)ning hayoti yoki sog`lig`iga qarshi qasddan jinoyat sodir qilgan bo`lsa, ota-onalik huquqidan mahrum qilinishi mumkin. Amaldagi Oila kodeksining 80-moddasi ota-onalik huquqidan mahrum qilish tartibini belgilaydi. Ota-onalik huquqidan mahrum qilish sud tartibida amalga oshiriladi. Ota-onalik huquqidan mahrum qilish to`g`risidagi ishlar ota (ona)ning (ularning o`rnini bosuvchi shaxslarning) prokurorning, shuningdek, voyaga yetmagan bolalarning huquqlarini himoya qilish majburiyati yuklatilgan organ yoki muassasalarning (vasiylik va homiylik organi, voyaga yetmaganlar ishlari bilan shug`ullanuvchi komissiyalar, yetim bolalar va ota-ona qaramog`idan mahrum bo`lgan bolalar muassasalari hamda boshqa muassasalarining) da’vosiga binoan ko`riladi. Ota-onalik huquqidan mahrum qilish to`g`risidagi ishlarni ko`rib chiqishda bolaning ta’minoti uchun ota-onalik huquqidan mahrum qilingan ota-onadan (ularning biridan) aliment undirish masalasi hal qilinadi. Agar sud ota-onalik huquqidan mahrum qilish haqidagi ishlarni ko`rishda ota-ona (ulardan biri) ning harakatida jinoyat alomatlari mavjudligini aniqlasa, bu haqida prokurorga xabar berishi lozim. Sud ota-onalik huquqidan mahrum qilish haqidagi sudning hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgandan keyin uch kun ichida ushbu qarorning ko`chirmasini bolaning tug`ilganligi davlat tomonidan ro`yxatga olingan fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organiga yuborishi shart. Sudning qaroriga asosan ota-onalik huquqidan mahrum bo`lgan ota-ona qaysi bolaga (bolalariga) nisbatan ota-onalik huquqidan mahrum qilingan bo`lsa, shu bolaga (bolalariga) nisbatan bo`lgan qarindoshlik faktiga asoslangan barcha huquqlar va imtiyozlardan, jumladan, bolasini (bolalarini) shaxsan tarbiyalashdan,

ko`rishib turishdan, kelajakda bolasi (bolalari) voyaga yetganda undan (ulardan) ta’minot olish huquqidan, bolasi (bolalari) vafot etgan taqdirda, meros qoldiruvchining merosxo`ri sifatida qonun bo`yicha meros olish huquqidan, dam olish kunlari mehnatga jalb qilinish cheklanishi imtiyozidan, bola 14 yoshga to`lgunga qadar belgilangan tartibda to`liqsiz ish kuni yoki to`liqsiz ish haftasidan foydalanish huquqidan va boshqalardan mahrum bo`ladi. Sud bolaning manfaatlarini hisobga olgan, holda ota-onani ota-onalik huquqidan mahrum qilmay turib, bolani ota-onadan (ularning biridan) olish to`g`risida hal qiluv qarori chiqarishi (ota-onalik huquqini cheklashi) mumkin. Bolani ota-ona (ulardan biri) bilan qoldirish ota-onaga (ulardan biriga) bog`liq bo`lmagan sabablarga ko`ra (ruhiyatning buzilishi yoki boshqa surunkali kasallik, og`ir holatlarni boshdan kechirish va boshqalar) bola uchun xavfli bo`lsa, ota-onalik huquqini cheklashga yo`l qo`yiladi. Agar bolani ota-ona (ulardan biri) bilan qoldirish oqibatida ota-onaning xulq-atvori bola uchun xavf tug`dirsa, ota-onani (ulardan birini) ota-onalik huquqidan mahrum qilish uchun esa yetarli asoslar aniqlanmagan taqdirda ham ota-onalik huquqini cheklashga yo`l qo`yiladi. Agar ota-ona (ulardan biri) o`z xulq-atvorini o`zgartirmasa, vasiylik va homiylik organi sud tomonidan ota-onalik huquqini cheklash to`g`risidagi hal qiluv qarori chiqarilgandan keyin olti oy o`tgach ota-onalik huquqidan mahrum qilish to`g`risida da’vo taqdim etishi shart. Vasiylik va homiylik organi bolaning manfaatlarini e’tiborga olib, ota-onani (ulardan birini) bu muddat o`tmasdan turib, ota-onalik huquqidan mahrum qilish haqida da’vo taqdim etishga haqli. Ota-onalik huquqini cheklash to`g`risidagi da’vo bolaning yaqin qarindoshlari, voyaga yetmagan bolalar huquqlarini himoya qilish majburiyati qonun bilan zimmasiga yuklatilgan organlar va muassasalar, maktabgacha ta’lim muassasalari, umumta’lim muassasalari va boshqa muassasalar, shuningdek, prokuror tomonidan taqdim etilishi mumkin. Ota-onalik huquqini cheklash to`g`risidagi ishlar prokuror hamda vasiylik va homiylik organi ishtirokida ko`riladi.

Ota-onalik huquqini cheklash to`g`risidagi ishlarni ko`rishda sud ota-onadan (ularning biridan) bolaning ta’minoti uchun aliment undirish masalasini hal qiladi.

Adabiyotlar: 1. Атаходжаев Ф.М. Развитие законодательства о браке Республики Узбекистан и проблемы его дальнейшего совершенствования: автореф. дисс. … доктора юрид. наук. - Т., 2000. - С. 52. 2. Джураева И.Б. Личные и имущественные права супругов по национальному законодательству и по международному частному праву: Автореф. дисс…канд. юрид. наук. - Т., 2006. -С. 24. 3. Имомов Н.Ф. Уй-жой ҳуқуқи. Дарслик. -Т.: ТДЮИ нашриёти, 2012. - Б.315. 4. Иномжонова Г.С. Ота-она ва болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш муаммолари. - Т.: Адолат, 2006. -Б.134. 5. Отахўжаев Ф.М. Никоҳ ва унинг ҳуқуқий тартибга солиниши. - Т.: Ўзбекистон, 1995. 6. Отахўжаев Ф.М. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва оила. -Т.: ТДЮИ, 2002. -Б.32. 7. Отахўжаев Ф.М. Эр-хотиннинг шахсий ҳуқуқлари ва мажбуриятлари //Соғлом авлод учун. 1998. 8. Отегенова Л.Ж. Брачный договор по семейному законодательству Республики Узбекистан: Автореф. дис.канд.юрид.наук. -Т.: 2012. -С. 26. 9. Раҳмонқулова Н. Ҳ. Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатлари. -Т.: “ ART FLEX ” нашриёти, 2011. -Б. 182. 10. Семейное право. Учебник. Гонглаго Б.М., Крашенинников П.В., Михеева Л.Ю., Рузакова О.А. //Под ред. П.В.Крашенинникова.- М.: Статут, 2008. 10. Семейное право. Учебник. -3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрист, 2008. 11. Топилдиев Б.Р. Оила ҳуқуқи. Ўқув-услубий қўлланма. - Т.: ТДЮИ, 2009.

Похожие

Ota –ona hamda voyaga yetmagan bolalarning shaxsiy huquq va majburiyatlari

Ota-ona hamda bolalarning aliment majburiyatlari

Birjaning huquq va majburiyatlari

Aliment majburiyatlari

Voyaga yetmagan shaxslar jinoyatchiligi va ularning oldini olish