Aliment majburiyatlari - Юриспруденция - Рефераты

Aliment majburiyatlari

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

118.5 KB

Aliment majburiyatlari Reja: 1. Ota-ona va bolalarning aliment majburiyatlari 2. Er-xotin va sobiq er-xotinlarning aliment majburiyatlari 3. Oilaning boshqa a’zolarining aliment majburiyatlari 4. Aliment to`lash va undirish tartibi

Ota-ona va bolalarning aliment majburiyatlari. Er-xotin va sobiq er- xotinlarning aliment majburiyatlari. Oilaning boshqa a’zolarining aliment majburiyatlari. Alimentni to`lash bo`yicha kelishuv. Aliment to`lash va undirish tartibi. Aliment to`lashdan bosh tortish. Ota-ona va bolalarning aliment majburiyatlari Aliment – ota-onaning voyaga yetmagan, muomalaga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalariga, bolalarning ota-onasiga, er-xotinning, qarindoshlar va boshqa shaxslarning bir-biriga qonunga muvofiq beradigan ta’minotidir. Oilada ota-ona va bolalar o`rtasida yuzaga keladigan munosabatlar, tabiiyki, bir-biriga yordam ko`rsatish, bir-birini qo`llab-quvvatlash, hamjihatlik hamda ixtiyoriylikka asoslangan bo`lishini taqozo etadi. Aliment majburiyatlari oila a’zolari o`rtasida sodir bo`ladi. Bu so`z lotincha “alimentum” so`zidan olingan bo`lib – “oziq- ovqat”, “nafaqa”, “ta’minot”, “boqish uchun mablag`lar” degan ma’nolarni anglatadi. Qisqa qilib aytganda, alimentlar bir shaxsning ikkinchi shaxsga majburan to`laydigan moddiy mablag`laridir. Oila kodeksining 96-moddasiga binoan, ota-ona voyaga yetmagan bolalariga to ular 18 yoshga to`lgunga qadar aliment to`lashlari shart. Ushbu modda ota- onaning faqat voyaga yetmagan bolalarga nisbatangina ta’minot berish majburiyatlariga bag`ishlangan bo`lib, o`z bolalarini moddiy jihatdan ta’minlash majburiyatini anglatadi. Bu majburiyat bolaning iste’moli uchun oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak, turli xil o`yinchoqlar, jismoniy tarbiya mashg`ulotlari bilan shug`ullanish chog`ida kerak bo`ladigan buyumlar, o`quv qurollari xarid qilish shaklida amalga oshiriladi. Voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalariga aliment to`lash ota-onaning majburiyatidir. Bunday aliment oyma-oy to`lanadi. Oila kodeksining 100-moddasida ota-onaning voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalariga nisbatan tegishli majburiyatlari belgilab qo`yilgan.

Ota-ona voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalariga ta’minot berishi shartdir. Voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bolalariga ta’minot berish ota-onaning kelishuviga binoan amalga oshiriladi. Ota-ona o`rtasida bunday kelishuvga erishilmagan taqdirda, nizo sud tartibida hal qilinadi. Oila kodeksining 108-moddasiga ko`ra, mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj voyaga yetgan bolalar ota-onasidan, agar ular yo`q bo`lsa, qarindoshlari va Oila kodeksida ko`rsatilgan boshqa shaxslardan o`z ta’minoti uchun aliment talab qilish huquqiga ega. Bunday hollarda aliment miqdori sud tomonidan aliment to`lash shart bo`lgan shaxsning moddiy va oilaviy ahvoli hisobga olinib, pul bilan to`lanadigan qat’iy summada belgilanishi mumkin. Voyaga yetgan bolalar 1 yoki 2-guruh nogironi deb topilgan bo`lsalar, so`zsiz, o`z ota-onalaridan aliment olish huquqiga ega bo`ladilar. Lekin 3-guruh nogironligini belgilashda shaxsning mehnat layoqatini anchagina yo`qotgani va bu layoqatning uzoq vaqt davomida pasayib borishi asos bo`ladi. Ammo bunday shaxsning mehnat layoqati to`liq va uzil-kesil yo`qotilmaydi. Voyaga yetgan bolalar 3-guruh nogironi bo`lsalar, aniq vaziyatlar bo`yicha sud aniqlab va o`rganib chiqargan xulosaga qarab, aliment olish huquqi vujudga kelishi mumkin. Oilaga tarbiyaga berilgan bolalar ham o`zlariga tegishli bo`lgan aliment, shuningdek, pensiya, nafaqa va boshqa ijtimoiy to`lovlarni olish huquqlarini saqlab qoladilar. Bu holat “Voyaga yetmagan bolalarni farzandlikka va bolalarni oilaga tarbiyaga olish (patronat) to`g`risida”gi Nizomda belgilangan bo`lib, bu Nizom Vazirlar Mahkamasining 1999- yil 12- apreldagi 171-son Qaroriga keltirilgan 3-ilovada o`z tasdig`ini topgan. O`zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining “Sudlar tomonidan farzandlikka olish haqidagi ishlar bo`yicha qonunchilikni qo`llash amaliyoti to`g`risida”gi 2013- yil 11- dekabr 21-son Qaroriga muvofiq, farzandlikka olingan bolaning huquqlarini muhofaza etish maqsadida, sud tartibida foydasiga ota- onasidan aliment undirilayotgan bola farzandlikka olinganda, Oila kodeksi 147- moddasining 2-qismiga asosan, ularning aliment to`lash majburiyatlari tugatiladi.

Aliment to`lash majburiyatini tugatish aliment to`lovchi shaxsning iltimosiga asosan, sudning ajrimi bilan hal etiladi. Farzandlikka olinayotgan bolaning vafot etgan otasining yoki onasining qarindoshlariga nisbatan shaxsiy nomulkiy hamda mulkiy huquq va majburiyatlari saqlanib qolingan hollarda (Oila kodeksi 165-moddasining 3-qismi) ota-onaning aliment to`lash majburiyatlari tugatilmaydi. Bunday hollarda aliment miqdorini o`zgartirish, uni to`lashdan ozod qilish masalalari manfaatdor shaxslarning arizalariga asosan hal etilishi lozim. Shuni ham ta’kidlash o`rinliki, 2013-yil 30-apreldagi “O`zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish to`g`risida”gi Qonuniga ko`ra kiritilgan qo`shimchalarga muvofiq, voyaga yetmagan bolani ota-onasidan olish va uni bolalar tarbiya muassasasiga joylashtirish to`g`risidagi hal qiluv qarorini chiqarishda sud ota va onaning har biridan mazkur bola foydasiga Oila kodeksining 99-moddasida belgilangan miqdorlarda alimentlar undiradi. Bunda undirilgan alimentlar mazkur bola nomiga ochilgan bank hisob varag`ida jamlanadi va u voyaga yetganda to`lanadi. Oila kodeksining 109-moddasiga binoan, voyaga yetgan, mehnatga layoqatli bolalar mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj o`z ota-onasiga ta’minot berishlari va ular to`g`risida g`amxo`rlik qilishlari shart. Ota-onaning mehnatga layoqatsizligi, shuningdek, oiladagi boshqa a’zoning mehnatga layoqatsizligi ularning pensiya yoshiga yetganligi (ayollar 55 yoshga va erkaklar 60 yoshga to`lganligi) yoki I va II guruh nogironlari ekanligini anglatadi. Ota-onaning III guruh nogironi bo`lganligi TMEK (tibbiy-mehnat ekspert komissiyasi) ning tegishli xulosasida tavsiya etilgan ishni topa olmaganlari taqdirda, ularga o`z bolalaridan ta’minot olish huquqini beradi. Oila kodeksining 111-moddasiga binoan, voyaga yetgan, mehnatga layoqatli bolalar ota-onasining kasalligiga va boshqa uzrli sabablarga ko`ra qilinadigan qo`shimcha xarajatlarda ishtirok etishlari shart.

Voyaga yetgan, mehnatga layoqatli bolalar tomonidan qo`shimcha xarajatlar ixtiyoriy ravishda qoplanmasa, talab qilinayotgan summa sud tartibida undirilishi mumkin. Oila kodeksining 112-moddasiga binoan, aliment undirish to`g`risidagi nizo uzil-kesil hal etilgunga qadar, sudya shu nizo bo`yicha unda belgilangan miqdorda vaqtincha aliment undirish to`g`risida ajrim chiqarishi mumkin. Agar sud nikohdan ajratishda ishning ko`rilishini keyinga qoldirib, er-xotinga yarashish uchun muddat berganda, “Sudlar tomonidan nikohdan ajratishga oid ishlar bo`yicha qonunchilikni qo`llash amaliyoti to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining 2011-yil 20-iyul 6-sonli Qaroriga ko`ra, Oila kodeksi 112-moddasiga muvofiq bolalar ta’minoti uchun aliment undirish masalasini muhokama qilishga haqlidir. Bola tug`ilmasidan avval ham uning normal rivojlanishini ta’minlash maqsadida, shuningdek, tug`ilish arafasida ham muhtoj onaga otasi ekanligi isbotlangan, ammo ixtiyoriy yordam berishdan bosh tortgan shaxsdan moddiy ta’minot undirish to`g`risida ajrim (qaror) chiqarilishi mumkin. Bunda moddiy ta’minlash miqdori, sudning ajrimi (qarori) bilan, ta’minot berish majburiyati ehtimol tutilayotgan shaxsdan ma’lum summada undirilishi mumkin. Er-xotin va sobiq er-xotinlarning aliment majburiyatlari Er-xotinning aliment yuzasidan huquq va majburiyatlari, ya’ni bir-birlariga moddiy ta’minot berish majburiyatlari mulkiy huquq va majburiyatlar turlaridan biri hisoblanadi. Bu masala bo`yicha jinsiy holat hech qanday imtiyoz belgilamaydi. Er-xotinlar va sobiq er-xotinlarning aliment majburiyatlari Oila kodeksi XV bobining 117-121-moddalari bilan tartibga solinadi. Agar er va xotin xoxlasalar, Oila kodeksining 31-moddasiga muvofiq, nikoh shartnomasida o`zaro moddiy ta’minot berish bo`yicha huquq va majburiyatlar belgilashi yoki aliment to`lash to`g`risida kelishuv tuzishlari mumkin (Oila kodeksining 130-moddasi).

Agar aliment to`lash uchun er-xotin o`rtasida kelishuv tuzilmagan bo`lsa, manfaatdor er (xotin) tegishli da’vo bilan sudga murojaat qilishi mumkin. Oila kodeksining 117-moddasida er-xotinning bir-biriga moddiy ta’minot berish majburiyatlari belgilangan. Unga muvofiq, er-xotin bir-biriga moddiy yordam berishi shart. Bunday yordam berishdan bosh tortilgan taqdirda, yordamga muhtoj, mehnatga layoqatsiz er yoki xotin, shuningdek, xotin homiladorlik davrida va o`rtada bola tug`ilgan kundan boshlab uch yil davomida, o`rtadagi nogiron bola o`n sakkiz yoshga to`lguncha yoki bolalikdan I guruh nogironi bo`lgan o`rtasidagi bolaga qaragan yordamga muhtoj er (xotin) yordam berishga qodir bo`lgan xotin (er)dan sud tartibida ta’minot (aliment) olish huquqiga ega. Erkak va ayol o`rtasidagi rasman qayd etilgan nikoh mavjud bo`lmagan paytda, bu holat (qonuniy nikoh munosabatida bo`lmaganlari sababli) ularning biriga boshqasidan tegishli moddiy yordam berishni talab qilish huquqini bermaydi. Bu qoida mutlaq tusga ega bo`lib, erkak va ayolning amalda qancha vaqt nikoh munosabatlarida bo`lganiga bog`liq bo`lmaydi. Oila kodeksining 119-moddasiga asosan, er yoki xotinga beriladigan ta’minot mablag`ining miqdori sud tomonidan ta’minot to`lovchining va oluvchining moddiy va oilaviy ahvolini hisobga olgan holda, har oyda to`lanadigan qat’iy summada belgilanadi.

Er yoki xotinning moddiy ta’minot bo`yicha nafaqa olish yoki berish majburiyati: aliment undirish uchun zarur bo`lgan sharoitlar tugashi bilan; er yoki xotinning mehnat qobiliyati tiklanishi bilan (agar mehnatga layoqatsizlik nogironlik tufayli sodir bo`lgan bo`lsa); muhtojlik tugashi (chunonchi, davlatdan pul yordami olish, pensiya, meros olish hamda boshqa manbalardan yashash uchun mablag` olish tufayli aliment olayotgan tomonning moddiy holati yaxshilanishi) bilan, shuningdek, aliment to`lovchi tomonning ta’minot berish imkoniyati bo`lmay qolishi bilan tugaydi. Aliment olayotgan shaxsning nikohdan ajralib, yangi nikohga o`tishi ham aliment to`lashning tugashiga asos bo`ladi. Chunki nikoh tuzish munosabati bilan u ikkinchi tomondan moddiy ta’minot olish imkoniga ega bo`ladi. Oila kodeksining 118-moddasiga muvofiq, yetarli mablag`ga ega bo`lgan sobiq er (xotin) dan: -sobiq xotin homiladorlik davrida va o`rtada bola tug`ilgan kundan boshlab uch yil davomida; -o`rtadagi nogiron bola o`n sakkiz yoshga to`lguncha yoki bolalikdan I guruh nogironi bo`lgan bolaga qaragan yordamga muhtoj sobiq xotin (er); -nikohdan ajralgunga qadar yoki nikohdan ajralgan paytdan boshlab bir yil davomida mehnatga layoqatsiz bo`lib qolgan yordamga muhtoj sobiq xotin (er);

-shuningdek, nikohdan ajralgan paytdan boshlab besh yil ichida pensiya yoshiga yetgan yordamga muhtoj xotin (er), agar er-xotin uzoq vaqt nikohda turishgan bo`lsa, sud tartibida aliment talab qilish huquqiga egadir. Nikohdan ajralgandan keyin sobiq er yoki xotinga to`lanadigan aliment miqdori va uni to`lash tartibi sobiq er-xotin o`rtasidagi kelishuv bilan belgilanishi mumkin. Oila kodeksining 146-moddasiga muvofiq, sud taraflardan har birining talabiga ko`ra alimentning belgilangan miqdorini o`zgartirishga yoki aliment to`lashi shart bo`lgan shaxsni aliment to`lashdan ozod qilishga haqli hisoblanadi. Er-xotin o`rtasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi qonunlar ular o`rtasidagi mulkiy munosabatlarning barqaror bo`lishiga, oilani mustahkamlashga xizmat qiladi. Er-xotin o`rtasida vujudga keladigan nizolarni to`g`ri hal qilish alohida ahamiyatga molikdir. Bu nizolar sudlar tomonidan adolatli asosda hal qilinishi lozim. Oilaning boshqa a’zolarining aliment majburiyatlari Oila qonunchiligida agar ota-onalar o`zlarining voyaga yetmagan bolalariga qonunda nazarda tutilgan sabablarga ko`ra moddiy ta’minot berishga qodir bo`lmasalar, voyaga yetmagan bolalarga, shuningdek, voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj shaxslarga ta’minot berish majburiyati sud tomonidan ularning qarindoshlari: bobo, buvi, nevara, aka-uka, opa-singil, qolaversa, o`gay ota va o`gay ona, o`gay o`g`il va o`gay qiz, doimiy tarbiyada bo`lgan shaxslar zimmasiga yuklatilishi mumkin. Oila kodeksining 123-moddasiga binoan, ota-onasi yo`q bo`lgan yoki ulardan ta’minot ololmaydigan voyaga yetmagan nevaralariga ta’minot berish majburiyati yetarli mablag`ga ega bo`lgan bobo va buvi zimmasiga yuklatilishi mumkin. Bobo va buvi nevaralari bilan ularga moddiy ta’minot to`lash to`g`risida kelishuv tuzishlari mumkin. Bunday kelishuvga Oila kodeksi XVII bobining qoidalari tatbiq etiladi. Kelishuv tuzilgan taqdirda, aliment miqdori, shartlari va to`lash tartibi belgilanadi.

Bobo va buvining aliment majburiyatlari aliment to`lovchilarning ikkinchi navbatdagi a’zolariga kirib, agar ular aliment to`lovchilarning birinchi navbatdagilaridan, yani ota-onasidan ta’minot ololmaydigan bo`lsa, ularga yuklatiladi. Bobo va buvilarning nevaralar bilan yaqin qon-qarindoshlik munosabatlarini hisobga olib, ular o`rtasidagi aliment majburiyatlari belgilanadi. Nevaralarning aliment majburiyatlari shu turdagi huquqiy munosabatlarning ikkinchi navbatiga kiradi. Bobo yoki buvi uchun aliment faqat birinchi navbatdagi aliment majburiyatidagi shaxslardan – o`zlarining voyaga yetgan bolalaridan, er-xotinlar va sobiq er-xotinlardan undirish imkoni bo`lmasa, u holda nevaralardan undiriladi. Bobo va buvi uchun undiriladigan moddiy ta’minot nevaralarning moddiy holatini pasaytirib qo`ymasligi lozim. Aliment to`lovchi nevaralardan biriga da’vo qilinganda, bu da’volar boshqa aliment to`lovchi nevaralarni, shuningdek, boshqa ikkinchi navbatdagi aliment to`lovchilarni ham hisobga olishi lozim. Bobo va buvi bilan nevaralar o`rtasida aliment to`lash to`g`risida o`zaro kelishuv bo`lmagan taqdirda, bobo va buvi foydasiga nevaralardan aliment undirish sud tartibida qonun asosida hal qilinadi. Aka-uka va opa-singillar aliment to`lash to`g`risida o`zaro kelishuv tuzishlari mumkin. Bunday kelishuvga Oila kodeksining XVII bobi qoidalari tatbiq etiladi. Kelishuvning shartlari, tartibi va alimentning miqdori shu kelishuv bilan belgilanadi. Kelishuv bo`lmasa, aliment olish huquqi voyaga yetgan mehnatga layoqatli aka-uka va opa-singillardan faqat aliment undirish huquqiga ega bo`lgan voyaga yetmagan muhtoj va voyaga yetgan mehnatga layoqatsiz muhtoj aka-ukalar va opa-singillarda saqlanadi. Oila kodeksining 126-moddasiga binoan, mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj eri yoki xotini (sobiq eri yoki xotini) yoki voyaga yetgan mehnatga layoqatli bolalari bo`lmagan yoxud ulardan ta’minot uchun mablag` ololmaydigan,

amalda ularni tarbiyalaganlarga ta’minot berish majburiyati ularning doimiy tarbiyasi va ta’minotida bo`lgan shaxslar zimmasiga yuklatilishi mumkin. Bunday majburiyat vasiylikda (homiylikda) turgan shaxslar zimmasiga yuklatilmaydi. Mehnatga layoqatli doimiy tarbiyada bo`lganlardan doimiy tarbiyaga olganlarga undiriladigan aliment tartibi va uning hajmi taraflarning yozma kelishuvi bilan belgilanadi (Oila kodeksining 130-moddasi). Sud tarbiyada bo`lganlarni, agar ular tarbiyachilarning tarbiyasi va ta’minotida besh yildan kam turgan bo`lsa, qonunda ko`rsatilgan majburiyatdan ozod qilishga haqli. Tarbiyalanuvchini aliment to`lashdan ozod qilish sudning majburiyati bo`lmay, balki huquqidir. Shuning uchun sud ishni ko`rishda hamma holatlarni hisobga olib, uni hal qiladi. Oila kodeksining 127-moddasida mustahkamlab qo`yilganidek, o`gay ota yoki o`gay onaning tarbiyasida yoki ta’minotida bo`lgan voyaga yetmagan o`gay o`g`il va o`gay qizlarning ota-onasi yo`q bo`lsa yoxud o`z ota-onasidan yetarli mablag` ololmayotgan bo`lsa, ularga ta’minot berish majburiyati o`gay ota yoki o`gay ona zimmasiga yuklatilishi mumkin. Bu aliment majburiyati qon-qarindoshlik munosabatiga asoslangan bo`lmay, o`gay ota yoki o`gay ona tomonidan o`gay bolalarni tarbiyalaganlik yoki ta’minlaganlik yuridik faktiga asosan kelib chiqadi. O`gay bolalarga o`gay ota yoki o`gay ona tomonidan tarbiya va ta’minot berilganlik yuridik fakti ularning bir oilada birga yashaganliklari bilan tasdiqlanishi mumkin. Aliment majburiyatini belgilash uchun o`gay ota yoki o`gay ona bilan o`gay bolalarning uzoq vaqt birga yashagan bo`lishlari shart emas. O`gay ota yoki o`gay ona bilan o`gay bolalar o`rtasidagi aliment majburiyati ta’minot berish uchun majbur bo`lgan boshqa qarindoshlar bo`lmagan holda vujudga keladi. Oila kodeksining 128-moddasiga binoan, mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj o`gay ota yoki o`gay onaning ota-onasi, eri yoki xotini (sobiq eri yoki

xotini) yoki voyaga yetgan mehnatga layoqatli bolalari bo`lmasa yoxud ulardan ta’minot uchun mablag` ololmasa, ularga ta’minot berish majburiyati o`gay o`g`il va o`gay qizlar zimmasiga yuklatilishi mumkin. O`gay bolalarning o`gay ota, o`gay onaga aliment berish majburiyati belgilangan bo`lib, u o`z mazmuniga ko`ra, amaldagi Oila kodeksining 127- moddasida belgilanganidek, bolalarning o`z ota-onasiga ta’minot berish majburiyatlariga o`xshashdir. O`gay bolalarda o`gay ota-onaga aliment to`lash majburiyatining kelib chiqishi uchun, birinchidan, o`gay ota yoki o`gay onaning o`z ota-onasi, eri yoki xotini (sobiq eri yoki xotini) hamda voyaga yetgan mehnatga layoqatli bolalari bo`lmasligi yoxud ulardan qandaydir sabablarga ko`ra ta’minot uchun mablag` olishlari mumkin bo`lmasligi, ikkinchidan, ta’minot talab qiluvchi o`gay ota, o`gay ona mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj bo`lishi shart. Aliment to`lovchi bolalarning o`zi voyaga yetgan mehnatga layoqatli va ta’minot berish imkoniyatiga ega bo`lishlari shart. Bu talablar ham aliment majburiyatini belgilashda zaruriy shart hisoblanadi. Quyidagi hollarda sudga o`gay o`g`il va o`gay qizni mehnatga layoqatsiz yordamga muhtoj o`gay ota yoki o`gay onaga ta’minot berish majburiyatidan ozod qilish huquqi berilgan. Bular jumlasiga o`gay o`g`il va o`gay qizning tarbiyasi va ta’minoti uncha uzoq davom etmagan (ya’ni, 5 yildan kam muddatni tashkil etgan) bo`lishi, shuningdek, o`gay ota yoki o`gay ona o`gay o`g`li va o`gay qizini tarbiyalash yoki unga ta’minot berish borasidagi o`z majburiyatlarini lozim darajada bajarmaganligi kiradi. Aliment to`lash bo`yicha kelishuv Aliment to`lash to`g`risidagi kelishuv Oila kodeksining 130-134-moddalari bilan tartibga solinadi. Oila kodeksining 130-moddasiga muvofiq, aliment to`lash to`g`risidagi kelishuv (aliment miqdori, shartlari va to`lash tartibi) aliment to`lashi shart bo`lgan shaxs bilan aliment oluvchi o`rtasida tuziladi. Agar aliment oluvchi muomalaga layoqatsiz bo`lsa, kelishuv uning qonuniy vakili bilan tuziladi.

14 yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlar hamda sud tartibida muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar nomidan kelishuv ularning qonuniy vakillari (voyaga yetmaganlarning ota-onalari, vasiylari, homiylari) tomonidan tuziladi. 14 yoshdan 18 yoshgacha bo`lgan voyaga yetmaganlar hamda muomalaga layoqati sud tartibida cheklangan shaxslar o`z qonuniy vakillarining roziligi bilan aliment to`lash to`g`risida kelishuv tuzadilar. Kelishuvni yozma ravishda tuzish, uni notarial tarzda tasdiqlash sharti belgilangan. Notarial tartibda tasdiqlanmagan aliment to`lash to`g`risidagi kelishuv haqiqiy hisoblanmaydi. Notarial tasdiqlangan kelishuv o`z ijro kuchiga ko`ra ijro varaqasiga tenglashtiriladi. Bu aliment maoshdan ushlab qolinishi uchun boshqa hujjatlarni ko`rsatish talab qilinmasligini bildiradi. Notarial tasdiqlangan kelishuvni jo`natish, hisobga olish va saqlashga nisbatan ijro varaqalarini jo`natish, hisobga olish va saqlash qoidalari qo`llaniladi. Aliment to`lash to`g`risidagi kelishuvni tuzish, ijro etish, bekor qilish va haqiqiy emas deb topish Fuqarolik kodeksi bilan tartibga solinadi. Aliment to`lash to`g`risidagi kelishuvlar Fuqarolik kodeksining 150- moddasida belgilangan da’vo qo`zg`atish muddati doirasida e’tiborsiz qoldirilishi ham, rad etilishi ham mumkin. Yuqorida qayd etilganidek, Oila kodeksining XVI bobiga ko`ra, aliment kelishuvlarini quyidagilar: ota-onalar o`zlarining voyaga yetmagan bolalarini ta’minlash to`g`risida; ota-onalar yordamga muhtoj, mehnatga layoqatsiz voyaga yetgan farzandlarini ta’minlash to`g`risida; mehnatga layoqatli farzandlar o`zlarining mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj ota-onalarini ta’minlash to`g`risida; er- xotinlar ulardan biri mehnatga layoqatsiz, muhtoj bo`lgan hollarda; sobiq er- xotinlar – nikoh mavjudligi davrida ham, ular nikohdan ajralganidan keyin ham; shunday bitim tuzishlari mumkin bo`lgan aka-ukalar va opa-singillar; bobolar va buvilar nevaralari bilan o`zlarini ta’minlash to`g`risida; kelishuv tuzish huquqiga ega nevaralar bobolari va buvilarini ta’minlash to`g`risida; voyaga yetgan amaldagi tarbiyalanuvchilar o`zlarining sobiq amaldagi tarbiyachilarini ta’minlash

to`g`risida; voyaga yetgan asrandi o`g`illar va qizlar o`gay otalari va o`gay onalarini ta’minlash to`g`risida; o`gay ota yoki o`gay onaning o`gay o`g`il va o`gay qizlariga, shuningdek, o`gay o`g`il va o`gay qizlarning o`gay ota yoki o`gay onaga ta’minot to`lash to`g`risida tuzishlari mumkin. Oila kodeksining 145-moddasida xorijiy davlatga doimiy istiqomat qilish uchun jo`nab ketayotgan shaxs bilan aliment to`lash to`g`risida kelishuv tuzish mumkinligi nazarda tutilgan. Bu kelishuvda tomonlar aliment olish huquqiga ega bo`lgan shaxslarni ta’minlashning har qanday usulini ko`zda tutishga haqlidirlar. Aliment miqdori, uni to`lash usuli va tartibi. Kelishuvga muvofiq, voyaga yetmagan bolalar uchun belgilanadigan aliment miqdori ular sud tartibida undirganda olishi mumkin bo`lgan aliment miqdoridan kam bo`lmasligi kerak. Bu miqdor Oila kodeksining 99-moddasiga asosan belgilab qo`yilgan va bir bola uchun eng kam oylik ish haqi va (yoki) boshqa daromadning ¼ qismini, ikki bola uchun 1/3 qismini va uchta hamda undan ortiq bola uchun ½ qismini tashkil qiladi. Bunda alimentlar ish haqi yoki boshqa daromadga nisbatan hissada, aytaylik, har oyda yoki har chorakda to`lanadigan qat’iy pul miqdorida va boshqa usullarda to`lanishi nazarda tutiladi. Aliment miqdorini indekslash tartibi. Indekslashning eng keng tarqalgan usuli – aliment miqdorini eng kam ish haqiga yoki chet el valutasi kursiga bog`liq qilib qo`yishda ifodalanadi. Aliment kelishuvini o`zgartirish va bekor qilish tartibi. Kelishuv, tomonlarning o`zaro kelishuviga binoan, istalgan paytda o`zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin. Shuning uchun ham kelishuv tuzilgan tartibda amalga oshirilishi kerak. Tomonlarning moddiy yoki oilaviy ahvoli jiddiy ravishda o`zgargan hamda aliment kelishuvini o`zgartirish yoki bekor qilish to`g`risida kelishuvga erishilmagan holatlarda manfaatdor tomon ushbu kelishuvni o`zgartirish yoki bekor qilish to`g`risidagi da’vo bilan sudga murojaat qilish huquqiga ega.

Aliment to`lash va undirish tartibi Oila kodeksining 135-moddasiga binoan, aliment to`lashi shart bo`lgan shaxs alimentni ixtiyoriy ravishda shaxsan yoki o`z arizasiga muvofiq ishlab turgan joyida yoxud pensiya, nafaqa, stipendiya va boshqa turdagi mablag` olayotgan joyida to`laydi. Amaldagi oila qonunchiligida aliment bo`yicha nizo bo`lmagan hollarda, uni ixtiyoriy ravishda to`lashning umumiy tartiblari belgilangan. Qonunga asosan, ixtiyoriy tartibda mablag`, bolalar bilan bir qatorda, qonun bilan belgilangan hollarda er-xotindan biriga, ota-onalarga, aka-uka, opa-singil va boshqa qarindoshlarga ham berilishi mumkin. Qonun voyaga yetmagan bolalarning manfaatlarini alohida himoya qiladi. Aliment to`lovchining arizasiga muvofiq ish joyidagi yoxud u pensiya, nafaqa, stipendiya olayotgan joydagi ma’muriyat orqali to`lanishi mumkin. Ixtiyoriy tartibda to`lanayotgan aliment nafaqat bolalar va er-xotinlarning, shuningdek, qarindoshlar va boshqa shaxslarning ham aliment majburiyatlari hisoblanadi. Alimentning ixtiyoriy ravishda to`lab turilishi aliment undiruvchini xohlagan vaqtda aliment undirish haqida ariza bilan sudga murojaat qilish huquqidan mahrum etmaydi. Alimentni sud tartibida undirish – Oila kodeksining 96-129-moddalarida belgilanganidek, oila a’zolarining va boshqa shaxslarning aliment majburiyatlari to`g`risida, aliment to`lash to`g`risida kelishuv bo`lmasa, u holda aliment to`lash to`g`risida sudga da’vo bilan murojaat etish mumkin. Oila kodeksining 136-moddasida alimentni sud tartibida undirishga oid qoidalar belgilab qo`yilgan. Aliment olish huquqiga ega bo`lgan shaxs aliment talab qilish huquqi vujudga kelganidan so`ng qancha muddat o`tganidan qat’i nazar, xohlagan vaqtda aliment undirish to`g`risidagi talab bilan sudga murojaat qilishga haqlidir. Aliment da’vo taqdim etilgan kundan boshlab undiriladi.

Aliment undirishning sud tartibi aliment talab etish huquqiga ega bo`lgan voyaga yetmagan bolalar manfaati va boshqa oila a’zolarining huquqlarini himoya qiluvchi kafolat hisoblanadi. Aliment undirish huquqi qachon vujudga kelganidan va undan keyin qancha muddat o`tgan bo`lishidan qat’i nazar, aliment olishga haqli bo`lgan shaxs yoki uning vakili xohlagan vaqtida sudga murojaat qilishga haqlidir. Aliment undirish bilan bog`liq ishlar fuqarolik sudlarida da’vo tartibida yoki sud buyrug`i chiqarish yo`li bilan ham ko`rilishi mumkin. Shunga ko`ra, alimentni sud tartibida undirib olishga oid tartib Fuqarolik- prostessual huquqida ham o`z aksini topgan, deyishimiz mumkin. Agar voyaga yetmagan bolalar uchun alimentlar undirish haqidagi otalikni belgilash bilan yoki uchinchi shaxslarni jalb etish zarurati bilan bog`liq bo`lmagan talab arz qilingan bo`lsa, sud buyrug`i chiqarilishi mumkin. Sud buyrug`i chiqarish haqidagi talab O`zbekiston Respublikasi FPKning 145-moddasida belgilangan sudlovga taalluqlilikning umumiy qoidalariga amal qilingan holda sudga beriladi. Shu bilan birga voyaga yetmagan farzandning ta’minoti uchun aliment undirish haqidagi talab undiruvchi yashayotgan joydagi sudga, ijro qilish joyi ko`rsatilgan notarial tasdiqlangan bitimga asoslangan talab ushbu talab bajarilishi lozim bo`lgan joydagi sudga taqdim qilinishi ham mumkin. Aliment sudga murojaat etilgan paytdan boshlab undiriladi. Oila qonunchiligi talabiga ko`ra, voyaga yetmagan bolalar uchun aliment undirish haqidagi talab ota-onalarning biri yoki har ikkalasidan, boshqa ota- onalar, farzandlikka oluvchi, bolaning vasiy yoki homiyi yoxud bolalarni tarbiyalash muassasasi ma’muriyati tomonidan ham berilishi mumkin. (“Buyruq tartibida ish yuritishni tartibga soluvchi qonun normalarini qo`llashning ayrim masalalari to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining 2006-yil 3-fevraldagi 4-sonli qarori). Oila kodeksining 139-moddasiga binoan, aliment qarzi aliment to`lashi shart bo`lgan shaxsning ish haqi va (yoki) boshqa daromadidan undiriladi. Ish haqi va (yoki) boshqa daromad yetarli bo`lmaganda, aliment to`lashi shart bo`lgan

shaxsning banklar va boshqa kredit tashkilotlaridagi hisob varaqalarida turgan pul mablag`idan, tijorat va notijorat tashkilotlariga shartnoma asosida o`tkazilgan pul mablag`idan undiriladi (mulk huquqining o`tishiga olib keluvchi shartnomalar bundan mustasno). Aliment qarzi aliment to`lashga majbur shaxsning hamma daromadidan undiriladi. Oila kodeksining aliment undirishga qaratilgan tartibi Fuqarolik kodeksida belgilangan tartibda hamda FPKda belgilangan tartib va navbat asosida amalga oshiriladi. Dastlab aliment xodimning asosiy ish joyida oladigan maoshidan, keyin uning bank yoki boshqa kredit muassasalaridagi mablag`laridan undiriladi. Aliment to`lash to`g`risidagi notarial tartibda tasdiqlangan kelishuv yoki ijro varaqasi asosida o`tgan davrdagi aliment qarzi ijro yoki aliment to`lash to`g`risidagi kelishuv aliment undirish uchun taqdim qilingunga qadar o`tgan uch yildan ortiq bo`lmagan muddat uchun undiriladi. Amaldagi qonun undan ortiq muddat uchun ham istisno tariqasida aliment undirilishi mumkinligini belgilaydi. Alimentlar ijro varaqasi yoki aliment to`lash to`g`risidagi notarial tartibda tasdiqlangan kelishuv bo`yicha aliment to`lashi shart bo`lgan shaxsning aybi bilan undirilmagan bo`lsa, qonunda ko`rsatilgan uch yillik muddatdan qat’i nazar, o`tgan barcha vaqt uchun undiriladi. Aliment O`zbekiston Respublikasi hududida va uning tashqarisida pul yoki natura tarzida olingan barcha turdagi daromadlardan ushlab qolinadi. Chet el valutasida olinadigan daromadlar aliment undiriladigan kunda amalda bo`lgan O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining rasmiy kursi bo`yicha so`mlarda hisoblanadi. Shuni e’tiborga olishimiz zarurki, aliment olayotgan shaxsning vasiylari yoki homiylari bo`lsa, “Vasiylik va homiylik to`g`risida”gi 2014- yil 2- yanvardagi 364- sonli Qonunga binoan, bu vasiy yoki homiy alimentlar, pensiyalar, nafaqalar

hamda qonun hujjatlariga muvofiq boshqa ijtimoiy to`lovlar to`lashni talab qilish yuzasidan zarur choralar ko`rishga majburdir. Aliment to`lashdan bosh tortish Oila kodeksining 142-moddasiga binoan, aliment to`lash to`g`risidagi kelishuvga muvofiq, aliment to`lashi shart bo`lgan shaxsning aybi bilan qarz vujudga kelgan bo`lsa, aybdor shaxs ushbu kelishuvda belgilangan tartibda javobgar bo`ladi. Aliment to`lash to`g`risidagi kelishuv tuzuvchi taraflar mustaqil ravishda alimentni tegishli ravishda bajarmaganlik uchun javobgarlik belgilashlari mumkin. Agar aliment to`lash to`g`risidagi kelishuvda tegishli ravishda bajarmaganlik uchun javobgarlik belgilanmagan bo`lsa, u holda bu amaldagi qonunlar asosida hal qilinadi. Aliment majburiyatini bajarmaganlik uchun belgilangan javobgarlik javobgarning alimentni o`z vaqtida to`lanishini ta’minlashiga va uning to`xtab qolishi bilan bog`liq holatlarning oldini olishga xizmat qiladi. Aliment majburiyatlarini o`z vaqtida bajarmaslik uchun javobgarlik Fuqarolik kodeksining XXIV bobi qoidalari bilan tartibga solinadi. Aliment to`lovchining aybli xatti-harakati keltirilgan zararni va neustoykani to`lash uchun asos hisoblanadi. Qarz paydo bo`lishida uning aybi bo`lmasa, bunday choralar qo`llanilmaydi. Oila kodeksi 142-moddasining 2-qismiga muvofiq, sudning hal qiluv qaroriga ko`ra aliment to`lashi shart bo`lgan shaxsning aybi bilan qarz vujudga kelgan bo`lsa, aybdor shaxs kechiktirilgan har bir kun uchun to`lanmay qolgan aliment summasining o`ndan bir foizi miqdorida aliment oluvchiga neustoyka to`laydi. Ayni paytda shuni ham unutmaslik joizki, aliment olishga haqli shaxs o`z huquqlari buzilmagan taqdirda ham odatdagi fuqarolik muomala sharoitida olishi mumkin bo`lgan, ammo ololmay qolgan daromadlari (boy berilgan foyda) ni talab qilishga haqlidir. Agar aliment to`lash majburiyatini buzgan shaxs shu buzish oqibatida daromad olgan bo`lsa, huquqi buzilgan shaxs boshqa zararni to`lashni talab qilish bilan bir vaqtda boy berilgan foydaning bunday daromaddan kam bo`lmagan miqdorda to`lanishini talab qilishga haqli hisoblanadi (Fuqarolik

kodeksining 14-moddasi). Oila kodeksining 141-moddasi talablaridan kelib chiqib, sud hujjatida belgilangan miqdordagi aliment qarzlarini to`lashdan to`la yoki qisman ozod etishga faqat sud tartibida yo`l qo`yiladi. Har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam ish haqining uchdan bir qismidan kam bo`lmasligi kerak. Amaldagi qonunda voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta’minlashdan bo`yin tovlaganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. O`zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi 122-moddasiga binoan, moddiy yordamga muhtoj bo`lgan voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxsni moddiy ta’minlashdan bo`yin tovlash, ya’ni ularni moddiy jihatdan ta’minlash uchun sudning hal qiluv qaroriga binoan undirilishi lozim bo`lgan mablag`ni uch oydan ortiq muddat mobaynida to`lamaslik eng kam oylik ish haqining ellik barobarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan jazolanadi. Qonunchilikka ko`ra, voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta’minlashdan bo`yin tovlash deb, shaxsning sud hujjatida belgilangan aliment miqdorini to`liq hajmda to`lamasligi holati ham tushunilishi lozimligi “Sud hujjatlarini bajarishdan bo`yin tovlash va ularning ijro etilishiga to`sqinlik qilish uchun jinoiy javobgarlikka doir qonunlarni qo`llashning ayrim masalalari to`g`risida”gi Oliy sud Plenumining 2009-yil 10-apreldagi 7-sonli qarorida, O`zbekiston Respublikasining “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to`g`risida”gi Qonunida hamda sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etishdan bo`yin tovlagan jismoniy shaxslarni O`zbekiston Respublikasi hududidan chiqish huquqlarini vaqtincha cheklash haqidagi nizom asosida tartibga solinadi.

Adabiyotlar: 1. Атаходжаев Ф.М. Развитие законодательства о браке Республики Узбекистан и проблемы его дальнейшего совершенствования: автореф. дисс. … доктора юрид. наук. - Т., 2000. - С. 52. 2. Джураева И.Б. Личные и имущественные права супругов по национальному законодательству и по международному частному праву: Автореф. дисс…канд. юрид. наук. - Т., 2006. -С. 24. 3. Имомов Н.Ф. Уй-жой ҳуқуқи. Дарслик. -Т.: ТДЮИ нашриёти, 2012. - Б.315. 4. Иномжонова Г.С. Ота-она ва болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш муаммолари. - Т.: Адолат, 2006. -Б.134. 5. Отахўжаев Ф.М. Никоҳ ва унинг ҳуқуқий тартибга солиниши. - Т.: Ўзбекистон, 1995. 6. Отахўжаев Ф.М. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва оила. -Т.: ТДЮИ, 2002. -Б.32. 7. Отахўжаев Ф.М. Эр-хотиннинг шахсий ҳуқуқлари ва мажбуриятлари //Соғлом авлод учун. 1998. 8. Отегенова Л.Ж. Брачный договор по семейному законодательству Республики Узбекистан: Автореф. дис.канд.юрид.наук. -Т.: 2012. -С. 26. 9. Раҳмонқулова Н. Ҳ. Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатлари. -Т.: “ ART FLEX ” нашриёти, 2011. -Б. 182. 10. Семейное право. Учебник. Гонглаго Б.М., Крашенинников П.В., Михеева Л.Ю., Рузакова О.А. //Под ред. П.В.Крашенинникова.- М.: Статут, 2008. 10. Семейное право. Учебник. -3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрист, 2008. 11. Топилдиев Б.Р. Оила ҳуқуқи. Ўқув-услубий қўлланма. - Т.: ТДЮИ, 2009.

Похожие

Ota-ona hamda bolalarning aliment majburiyatlari

Oilaning boshqa a`zolariga xos aliment majburiyatlari

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining majburiyatlari

Birjaning huquq va majburiyatlari

Er-xotinning mulkiy huquq va majburiyatlari