Қонунларга риоя этиш прокурор назоратининг предмети сифатида - Юриспруденция - Рефераты

Қонунларга риоя этиш прокурор назоратининг предмети сифатида

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

138 KB

Қонунларга риоя этиш прокурор назоратининг предмети сифатида Режа: 1. Прокурор назоратининг предмети. 2. Прокурор назоратининг объекти 3. Прокурор назоратининг субъекти 4. Ўзбекистон Республикасининг “Прокуратура тўғрисида” ги Қонуни (янги таҳрири)

Қонунларга риоя этиш прокурор назоратининг предмети сифатида Прокуратура деярли барча давлатларда мавжуд бўлиб, ҳуқуқни ҳимоя қилувчи нуфузли орган ҳисобланади. Унинг фао лияти давлатнинг эрки, тузуми, мафкурасини ўзида ифода этувчи қонунлар моҳияти билан белгиланиб келинган. Ўзбекистон Рес публикаси Конституциясида, "Прокуратура тўғрисида"ги Қонун да кўрсатилганидек, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонун ларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни Ўзбе кистон Республикасининг Бош прокурори ва унга бўйсунувчи прокурорлар амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 118-модда сига асосоан «Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни Ўзбекистон Республикасининг Бош прокурори ва унга бўйсунувчи прокурор лар амалга оширади». Қомусимизнинг 119 ва 120-моддаларида эса прокуратура органлари ўз ваколатларини Республика Бош прокурори бошчилигида ягона марказлаштирилган тизим сифати да, ҳар қандай давлат органлари, жамоат бирлашмалари ва ман сабдор шахслардан мустақил ҳолда, фақат қонунга бўйсуниб амалга оширишлари ўз аксини топган. Мамлакатимизда қонун устуворлигининг ҳукмронлик қили ши қонунлар талабларини оғишмай ижро этиш натижасидагина мустаҳкам, ўз мустақиллигини ҳимоя қила оладиган, фуқаролар нинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлай оладиган давлат қури лишини таъминлайди. Ҳар қандай давлат ўз тузумидан келиб чиққан ҳолда қонун ларнинг ижросини таъминловчи кафолатлар тизимини тузади. Прокурорлик назорати бизнинг давлатимиздаги бу тизимнинг асосий бўғинларидан биридир. Прокурорлик назорати прокуратура ташкил этилиши муноса бати билан ҳосил бўлмайди, аксинча давлатда қонунчилик бор экан бир-бири билан узвий боғлиқ бўлган қонунийликнинг бир-хиллиги ва уни таъминлашга қаратилган назорат функциясини ташкил этиш зарурати ҳосил бўлади.

Давлат бошқарувининг олий органлари, суд, ҳуқуқни муҳо фаза қилувчи ва бошқа идоралар фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркин ликларини, халқ ҳокимиятини, ҳуқуқ-тартиботни таъминлашга ваколатли бўлсаларда, Конституцияга риоя этилиши, қонунлар нинг устуворлигини, бир хилда бажарилишини, қонунийликнинг мустаҳкамланишини таъминлаш учун уларнинг ижроси устидан назорат давлат томонидан фақат ягона прокуратура органларига юклатилган. Прокурор назорати ҳуқуқий муносабатлари давлатнинг қай си идораси, қайси давлат органи ҳуқуқбузарликни белгилаши, қонун билан ғайриқонуний ҳаракат ёки ҳаракатсизликни ифода лашидан қатъи назар вужудга келади. Прокуратура идораларининг бирламчи вазифалари қонун нинг ягоналигини таъминлаш, бузилган ҳуқуқ ва эркинликларни тиклаш ва қонун бузилишини бартараф этиш чораларини кўриш дир. Давлатимизнинг суд ҳуқуқ сиёсатидаги муҳим, кенг қамров ли ўзгаришларни амалга ошириш борасидаги сиёсати ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар фаолиятини ҳам қайта кўриб чиқиш ни тақазо этди. Қабул қилинган қатор қонунлар, хусусан, «Фуқа роларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган ҳатти-ҳара катлар ва қарорлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида»ги, «Адвокатура тўғрисида»ги, «Адвокатлар фаолиятининг кафолат лари ва ваколатларининг ижтимоий ҳимояси тўғрисида»ги қо нунлар, янги таҳрирдаги «Судлар тўғрисида»ги қонуннинг қабул қилиниши, прокуратуранинг қонунлар бажарилишини назорат қилиш бўлинмаларининг иши ўзининг ижобий ва яратувчанлик ролини йўқотиб, кўпинча жазолаш хусусиятларини касб этиб қо лаётганлиги, прокуратуранинг айрим ходимлари ўз ваколатлари ни нотўғри талқин эта бошлаганлари «Прокуратура тўғрисида»ги Қонунга замон талабларига жавоб берадиган ўзгартиришлар ки ритилишини талаб этди.

Прокурор назоратининг предмети. Ўзбекистон Республи касининг «Прокуратура тўғрисида»ги Қонунининг 4-моддасида кўрсатилган прокуратура фаолиятининг асосий йўналишларида белгиланган ҳуқуқий муносабатлар - прокурор назоратининг предмети бўлиб, ҳар бир асосий йўналиш ўз мазмунига кўра, жисмоний ва юридик шахслар томонидан қонунларнинг ижро этилиши уларнинг эгаллаган лавозими ва мавқеига қараб турли чадир. Қонунлар ижроси устидан назорат бўйича прокурор назора ти предмети - Вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, фуқа роларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ҳамда вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларининг ҳарбий қисмлари, ҳарбий тузилма лари, ҳокимлар ва бошқа мансабдор шахслар томонидан қонун ларнинг ижро этилиши, шунингдек улар томонидан қабул қили наётган ҳужжатларнинг Ўзбекистон Республикасининг Консти туцияси ва қонунларига мувофиқлиги ҳисобланади. (Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғрисида»ги Қонунини 20-моддаси). Қонунлар ижроси устидан назорат предмети Қонуннинг 20-моддасида белгиланган бўлиб, Прокуратура фаолиятининг мақ сади ҳамда вазифалари тубдан ўзгарди. Юртбошимиз таъбири билан айтганда, "прокуратура халқнинг устидан назорат қилмас лиги, аксинча унга хизмат қилмоғи даркор". Шунинг учун ҳам тоталитар режимдан қолган асоратдан, яъни фуқаролар устидан назорат қилиш ваколатидан воз кечилди. Эндиликда прокуратура ходимларининг бош мақсади ҳар бир ваколатни амалга ошириш да фуқароларнинг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қи лиш ҳисобланади. Қонуннинг 4 -моддасида фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинлик ларини таъминлашга қаратилган қонунлар ижроси устидан назорат олиб бориш прокуратура фаолиятининг мустақил йўналиши дара жасида белгиланиши , шунингдек “фуқаронинг ҳуқуқлари ҳамда эркинликларига риоя этилиши устидан назорат” қилишни янги таҳрирдаги қонунга алоҳида боб сифатида киритилиши асосий қонунимизда белгиланган фуқаро нинг ҳ уқуқ ва

эркинликларини таъминлашга қаратилган нормани амалда қўллашда прокуратура ролининг кучайганлигини тасдиқлайди. Фуқароларнинг ҳуқуқлари ҳамда эркинликларига риоя этили ши устидан назорат бўйича прокурор назорати предмети вазирлик лар, давлат қўмиталари, идоралар, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқа риш органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар ташкилотлар ҳамда вазирликлар, давлат қўмиталари ва идоралари нинг ҳарбий қисмлари, ҳарбий тузилмалари, ҳокимлар ва бошқа мансабдор шахслар томонидан фуқаронинг ҳуқуқлари ҳамда эр кинликларига риоя этилиши ҳисобланади (Ўзбекистон Республи касининг «Прокуратура тўғрисида»ги Қонунини 20-моддаси). Жиноятчиликка қарши курашни амалга оширадиган орган лар томонидан қонунларнинг ижро этилиши устидан назорат бўйича прокурор назорати предмети Жиноятлар тўғрисидаги ари залар ва хабарларни кўриб чиқиш ҳамда ҳал қилиш ва тергов олиб боришнинг қонун ҳужжатларида белгиланган процессуал тартиби, шунингдек жиноятчиликка қарши курашни амалга оши радиган органлар томонидан қабул қилинаётган қарорларнинг қонунийлиги, жиноятчиликка қарши курашни амалга оширадиган органларнинг қонунларни ижро этишлари устидан назорат ҳи собланади (Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғри сида»ги Қонунининг 20- моддаси). 2001 йил 29 август куни янги таҳрирда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғрисида»ги Қо нунида «умумий назорат» термини фойдаланилмаган. Вазирлик лар, давлат қўмиталари, идоралар, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муас сасалар, ташкилотлар ҳамда вазирликлар, давлат қўмиталари ва идораларининг ҳарбий қисмлари, ҳарбий тузилмалари, ҳокимлар ва бошқа мансабдор шахслар томонидан қонунларнинг ижро эти - лиши, шунингдек улар томонидан қабул қилинаётган ҳужжат ларнинг Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонун ларига мувофиқлиги

назорат предмети ҳисобланади (Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғрисида»ги Қонунининг 20-моддаси). Қонунлар ижросини текшириш қонунларнинг бузилаётган лиги тўғрисидаги аризалар ва бошқа маълумотлар асосида, шу нингдек қонунийлик прокурор томонидан чоралар кўрилишини талаб қиладиган ҳолатда эканлигидан келиб чиққан ҳолда қонун да белгиланган тартибда ўтказилади. Хўжалик фаолиятига ва бошқа фаолиятга прокурорнинг бевосита аралашишига, шунинг дек идоравий бошқарув ва текширув органларининг вазифалари ни бажаришига йўл қўйилмайди (Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғрисида»ги Қонунининг 23-моддаси). Прокурор лик назоратининг ушбу тармоғида прокурорлар ўзларига юкла тилган вазифаларни муваффаққиятли амалга оширишлари учун уларга зарур бўлган ваколатлар берилган. Прокурорга у ўзи ноқонуний ва асослантирилмаган деб ҳи соблаган қарорни тўғридан-тўғри бекор қилиш ёхуд ўзгартириш ҳуқуқи берилмаган. Прокурорга берилган ваколатлар қонунбузи лиш ҳолларини ўз вақтида аниқлаш, аниқланган қонунбузилиш ҳолларига нисбатан ушбу қонунбузилиш ҳолатини бартараф этиш ҳуқуқига эга бўлган шахсларнинг эътиборини жалб этиш, ҳуқуқбузарларни қонун билан белгиланган тартибда жавобгар ликка тортиш ва ҳуқуқбузарликларни келтириб чиқарган сабаб ва шарт-шароитларни бартараф этиш чораларини кўриш имконини беради. Ушбу соҳадаги прокурорнинг ваколатлари асосан Ўзбе кистон Республикаси «Прокуратура тўғрисида»ги Қонуннинг 22-моддасида шакллантирилган. Прокуратура қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимия тига кирмайди. Прокуратура - давлат органи. У айнан мустақил давлат органи сифатида прокурорлик назоратини амалга ошира ди. Хўш, прокурор назорати дейилганда нима тушунилади? Юқо ридагилардан келиб чиқиб, шуни айтиш керакки, прокурор назо рати - бу Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунла рида ўрнатилган ҳолатга риоя қилиш, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида амалдаги қонунчиликка мувофиқ бузилган қонуний ликни бартараф

этиш чораларини, ўрнатилган қонунларга муво фиқ айбдор шахсларни жавобгарликка тортиш чораларини, про куратуранинг ва унинг қонунда белгиланган ҳуқуқий таъсир чо раларини қонун билан ўрнатилган тартибда бажариш ваколатини амалга ошириш учун давлат ҳокимиятининг махсус ваколатли органи фаолияти туридир. Демак, Конституцияда белгиланганидек , Ўзбекистон Респуб ликаси ҳудудида қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назоратни фақат махсус давлат органи, яъни Ўзбекистон Республикаси Бош Прокурори ва унга бўйсунувчи прокурорлар амалга оширади. Бу фаолият эса прокурор назорати деб аталади. Прокурор назорати ўзининг объект ва субъектига эга. Прокурор назоратининг объекти прокуратуранинг вакола ти ёйилган, яъни қонунлар ижроси устидан прокурор назорати фаолияти қаратилган ҳокимият органлари, корхона, муассаса ва ташкилотлар, хўжалик юритувчи субъектлар, юридик ва жисмо ний шахслар йиғиндисидан иборат бўлади. Бу ерда ваколати ёй илган дейилган , жумладан муайян прокуратура органининг ваколат доираси тушунилади. Масалан, туман прокуратураси ўз ҳудуди даги объектларни текшириши, назорат қилиши керак . Умумий асосда прокурор назоратининг объекти вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралар, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш ор ганлари, жамоат бирлашмалари, корхоналар, муассасалар, таш килотлар ҳамда вазирликлар, давлат қўмиталари ва идоралари нинг ҳарбий қисмлари, ҳарбий тузилмалари, ҳокимлар ва мансаб дор шахсларнинг йиғиндиси билан белгиланади. Прокурор, про курор назоратининг объектларини ҳуқуқий татбиқ қилиши, яъни қонунларга риоя этиши ёки ижро этиши, шунингдек улар томо нидан чиқарилган ҳуқуқий актларнинг қонунга мувофиқлиги устидан назоратни амалга оширади. Прокурор назоратининг субъекти - бу прокурор назорат фаолиятини амалга оширувчи мансабдор шахс – прокурор (про курор назоратини амалга ошираётган прокуратуранинг мансаб дор шахси) ҳисобланади. Прокурор

назоратининг субъекти - бу қонунда ўрнатилган тартиб ва асосда, ўзининг ваколати доираси да назорат ваколатлари ва ўзига юклатилган вазифани амалга оширувчи прокуратура органининг мансабдор шахсидир. Бунда бир қатор ҳолларда процессуал муносабатларга киришиш учун у ёки бу шахснинг шу прокуратура органида қандай аниқ мансабни эгаллаганлиги аҳамиятга эга бўлмайди. Прокуратуранинг бирлик ва марказлашганлик принципига асосан прокурор ўзининг ваколати доирасида ўзининг назорат ваколатига тегишли функцияларини бажариш учун қонунда кўр сатилган , шахсан ўзи бажариши керак бўлган ҳоллардан ташқари , вакил жўнатиши мумкин. Айнан шунинг учун Ўзбекистон Рес публикаси Жиноят - процессуал кодексининг 33- моддасида жи ноят-процессуал фаолият мақсадлари учун прокурор дейилганда Бош прокурор, унга бўйсунувчи прокурорлар, унинг ёрдамчи ва ўринбосарлари, ўзларининг ваколати доирасида фаолият юрита диган бўлим ва бошқарма прокурорлари тушунилади. Фақатгина у ёки бу назорат процессуал ҳаракатларни ёки қа рорларни амалга ошириш аниқ белгиланган прокурорга юклатил ган бўлсагина, ўшанда аниқ мансабдор шахс назарда тутилади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Жиноят - процессуал кодек сининг 480-моддаси “Жиноят ишининг юқори суд томонидан кўрилишида прокурорнинг иштироки” деб номланиб, унда кўрсатилишича , “жиноят ишининг апелляция, кассация ёки назо рат тартибида кўрилишида прокурор қатнашади. Ишнинг кўрилишида: 1) Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Қорақалпоғистон Республикаси жиноят ишлари бўйича Олий суди, жиноят ишлари бўйича вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари, Ўзбекистон Рес публикаси Ҳарбий суди ҳайъатларида - тегишинча Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар прокурорлари, Ўзбекистон Республи каси Ҳарбий прокурори томонидан ваколат берилган прокурор;

2) Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Қорақалпоғистон Республикаси жиноят ишлари бўйича Олий суди, жиноят ишлари бўйича вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари, Ўзбекистон Рес публикаси Ҳарбий суди раёсатларида - тегишинча Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ёки унинг ўринбосари, Қорақал поғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар прокурорла ри, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий прокурори; 3) Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумида – Ўзбе кистон Республикаси Бош прокурори қатнашади” дейилган. Кўриниб турибдики, жиноят процессининг айнан шу жараёнида қатнашиши мумкин бўлган, прокурор сифатида иштирок этиши мумкин бўлган субъект ким бўлиши мумкинлиги қайд этилган. Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 38З- моддасида кўп воқеали жиноят ишлари бўйича прокурор нинг ваколатлари белгиланган бўлиб, унда кўрсатилишича, “прокурор ёки унинг ўринбосари қўп воқеали жиноят ишлари бўйича айбловнинг айрим воқеалари юзасидан муайян шахсга нисбатан тўпланган далилларни айблов хулосаси тузиш учун етарли деб эътироф этса, шу воқеалар бўйича терговни тамомлаш ва ишни судга юбориш ҳақида ёзма кўрсатма беришга ҳақли”. Кўриниб турибдики, “прокурор ёки унинг ўринбосари”га тегиш ли процессуал ваколат қайд этилган. Худди шунингдек Жиноят-процессуал кодексининг 384- моддасида “айблов хулосаси би лан келган жиноят иши юзасидан прокурор ҳал этиши лозим бўлган масалалар” қайд этилган бўлиб, прокурор ёки унинг ўринбосари терговчидан айблов хулосаси билан келган жиноят ишини ўрганиб чиқиши ва қатор процессуал қонунчилик талаб ларига жиноят қонунчилигига риоя қилинганлигини текшириши ва назорат қилиши белгиланган. Шунингдек, Жиноят-процессуал кодексининг 385-модда сида, “айблов хулосаси билан келган жиноят иши юзасидан прокурорнинг қарори” деб номланиб, Прокурор ёки унинг ўринбосари айблов хулосаси билан келган

жиноят ишини кўпи билан беш суткада кўриб чиқиши ва тегишли қарор қабул қили ши белгиланган. Жиноят-процессуал кодексининг 388-моддасида прокурор ёки унинг ўринбосари айблов хулосасини тасдиқлаб, жиноят ишини тегишли судга юборади , деб белгиланган. Кўриниб туриб дики, бу ваколатлар ҳам прокурор ва унинг ўринбосарининг ва колатига тааллуқлидир. Айблов ҳулосаси билан келган жиноят ишини назорат тартибида текшириш ва процессуал қарорлардан бирини қабул қилиш ваколати айнан прокурор ва унинг ўрин - босарига тегишли эканлигини кўрамиз. Бу ваколатларнинг субъ екти прокурор ва унинг ўринбосаридир. Жиноят иши юзасидан ғайриқонуний, асослантирилмаган ва адолатсиз суд қарорига нисбатан протест киритиш ваколати ҳам айнан прокурор ва унинг ўринбосарларига тегишли эканлиги қайд этилган. Масалан Жиноят- процессуал кодексининг 479-моддаси суд қарорлари устидан шикоят бериш ва протест билдириш ҳуқуқи ҳамда унинг таъминланиши деб номланиб, унда кўрсатилишича, “ушбу Кодекснинг 497-2, 498 ва 516-мод - даларида назарда тутилган процесс иштирокчилари биринчи ин с - танция судининг ҳукми ва ажрими устидан белгиланган тартиб да апелляция ёки кассация тартибида шикоят бериш ёки протест билдиришга, шунингдек суд қарорларини назорат тартибида қай та кўриб чиқишни илтимос қилишга ҳақлидир. Бу ҳолда улар ўз важларини тасдиқловчи қўшимча материаллар тақдим этишлари мумкин”лиги, 497-2-моддасида ҳукм устидан апелляция тар тибида шикоят бериш ва протест билдириш ҳуқуқига эга бўлган шахслар қайд этилган бўлиб, “маҳкум, унинг ҳимоячи си, қонуний вакили, шунингдек жабрланувчи, унинг вакили суд нинг қонуний кучга кирмаган ҳукми устидан шикоят беришга, прокурор ва унинг ўринбосари эса, протест билдиришга ҳақли дир” , дейилган. Шунинг учун прокурор назоратининг субъекти бўлиб, қо нунларни ижро этиши ва риоя қилишини прокурордан ҳамда прокуратурадан ташқари юридик ва жисмоний (мансабдор) шахс лар бўлишлари мумкин эмас.

Юқоридагиларга асосланиб проку рор назоратининг мазмунини қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назорат ташкил этишини билиш мумкин. Бутун фаолияти жамиятда қонун устунворлигини таъмин лашга йўналтирилган, қонунбузилишларни тезкор равишда бар тараф этадиган, қонунчилик ва ҳуқуқ-тартиботни мустаҳкамлаш борасидаги жамият талаблари қондирилишига жавоб берадиган прокуратура органлари давлатимиз ва жамиятимизга керак экан лиги яна бир бор исботланди. Ушбулар қонуннинг 1- ва 2-мод даларида ўз ифодасини топди. Прокуратуранинг ҳуқуқни ҳимоя қилиш функциялари ку чайтирилди. Шу мақсадда қонунга махсус боб киритилиб, унда инсон ва фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини бевосита ҳимоя қилиш ҳамда бу борада қонунларга риоя этилиши устидан назо рат қилиш ваколатлари ўз ифодасини топган. Таъкидлаш лозимки, прокурорнинг ҳуқуқни ҳимоя қилиш функциялари, шу жумладан, судга даъво аризаси тақдим этиш ваколати авваламбор, алоҳида ижтимоий ҳимояга муҳтож бўлган шахслар, яъни вояга етмаганлар, қариялар, касаллар, ногиронлар ва бошқа сабабларга кўра ўз ҳуқуқини шахсан ҳимоя қилиш им кониятига эга бўлмаган шахсларга нисбатан қўлланилади. Ин сонпарварлик нуқтаи назаридан бу янгиликлар ўта муҳим аҳами ятга моликдир. Прокурорнинг назорат ва процессуал ваколатла рини, унинг имкониятларини инсон ва фуқаронинг ҳуқуқлари ҳимоясига йўналтириб, давлатимиз инсон ҳуқуқлари ҳимояси ка фолатларини қатъиян таъминланишидан манфаатдор эканлигини яна бир бор намойиш этди. Бу эса ўз навбатида прокуратура ор ганларига катта маъсулият юклайди ва улардан бошқарув, назо рат ҳамда бошқа органлар томонидан фуқароларнинг ҳуқуқлари камситилиши ҳолатларига йўл қўймасликларини, бузилган ҳуқуқ - ларни эса тегишли ваколатлардан самарали фойдаланиб, қатъият лилик билан ҳимоя қилишни талаб этади.

Прокурорнинг ваколатлари дейилганида, унинг қонун билан белгиланган тартибда мансаб-лавозимини, фаолият доира сини ҳисобга олган ҳолда ҳуқуқ ва мажбуриятларининг мажмуаси тушунилади. Прокурор назоратининг ҳуқуқий воситалари – одатда, бир хил тушунчани англатади. Прокурор назоратининг ҳуқуқий воситаси сифатида прокурор назорати ҳужжатлари ҳисобланган – протест, тақдимнома, қ арор, ариза, огоҳлантирувни тушунила ди. Протест - қонунлар ижроси устидан назорат фаолиятини амалга оширишда фойдаланиладиган ҳуқуқий ҳужжат бўлиб , ғай риқонуний, асослантирилмаган ва адолатсиз суд қарорларига нисбатан киритилади. Хусусий протест ҳуқуқий восита сифатида жиноят ишлари бўйича суднинг жиноят ишини қўшимча терговга юбориш ҳақидаги ажримига нисбатан киритилади. Тақдимнома - аниқланган қонун бузилишини зудлик билан бартараф этиш зарур бўлган ҳолда ҳамда текширишда аниқлан ган қонунбузилаш ҳолларининг келиб чиқиш шарт-шароитларини бартараф этиш, келгусида шу каби қонун бузилиш ҳолларига йўл қўймаслик учун тегишли чора-тадбирлар белгилаш учун кирити ладиган ҳуқуқий ҳужжатдир. Қарор - интизомий жавобгарликка тортиш бўйича, маъмурий жавобгарликка тортиш бўйича ҳамда жиноий жавобгарликка тор тиш юзасидан қабул қилинадиган прокурорнинг ҳуқуқий ҳужжа ти ҳисобланади. Ариза - прокурор томонидан судга прокурорнинг киритган протести бўйича протест кўриб чиқилмаганида ёки рад этилган ҳолларда ғайриқонуний ҳужжатни қонунга мувофиқлаштиришни сўраб мурожаат қилишда фойдаланиладиган прокурорнинг ҳуқу қий ҳужжатидир. Масалан, маълум бир туман ҳокимининг ғай риқонуний ҳужжатини бекор қилиш учун туман ҳокими номига прокурор шу ҳужжатни бекор қилишни кўрсатиб, ўзининг про тестини киритади. Туман ҳокими шу протестни кўриб чиқмаса ёки кўриб чиқиб, протестни рад этса, унда прокурорнинг ўзи ғайриқо нуний деб ҳисоблаган ҳужжатни суд томонидан бекор қилиниши ёки

ўзгартирилишини талаб қилиб, фуқаролик судига ариза билан мурожаат қилади. Огоҳлантирув – прокурор фуқароларнинг қонун билан қў риқланадиган манфаатларига, ҳуқуқ ва эркинликларига, жамият ҳамда давлат манфаатларига зарар етказиши мумкин бўлган ғай риқонуний ҳ атти- ҳаракатлар тайёрланаётганлиги хусусида ишончли шахслар ва фуқароларни қонуннинг бузилишига йўл қўймаслик ҳақида ёзма равишда огоҳлантириш учун қўлланади ган прокурор назорати ҳужжатидир. Ушбу ҳужжатни қўллаш би лан прокурор огоҳлантирилувчига ҳуқуқбузарлик содир этганлик учун жавобгарликни тушунтиради. Ўзбекистон Республикасининг “Прокуратура тўғрисида”ги Қонуни (янги таҳрири) 2001 йилнинг 29 август куни мазкур қонун янги таҳрирда қабул қилинди, яъни, Ўзбекистон Республикасининг «Проку ратура тўғрисида»ги Қонуни (янги таҳрири) қабул қилинди ва 2001 йил 27 октбяр куни матбуотда эълон қилиниб, кучга кирди. Қонундаги қатор асосий ўзгаришларни қайд этиб ўтиш прокура туранинг ҳозирги вазифалари тўғрисида тўлиқроқ тушунчага эга бўлишга имконият беради. Биринчидан , фуқаролар прокуратуранинг назорат объекти дан чиқарилди, қонунга махсус боб киритилиб, унда прокуратурага фуқарорлар ҳуқуқ ва эркинликларини бевосита ҳимоя қилиш ваколати юкла тилди. Иккинчидан , жиноятчиликка қарши кураш борасидаги фаолиятини мувофиқлаштириш бўйича прокуратура идоралари нинг ваколатлари ҳуқуқий асослари ва механизми берилди. Қо нун талабига кўра, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унга бўйсунувчи прокурорлар жиноятчиликка қарши кураш са марадорлигини таъминлаш мақсадида тезкор- қидирув фаолиятни, суриштирув ва дастлабки терговни амалга оширадиган тегишли органларнинг фаолиятини мувофиқлаштиради. Бунинг учун му - вофиқлаштирувчи кенгаш чақиради, ишчи гуруҳлар ташкил эта ди, зарур

ахборот, шу жумладан, статистика маълумотларини та лаб қилиб олади, қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ваколат ларни амалга оширади. Учинчидан , Ўзбекистон Республикаси «Судлар тўғриси да»ги қонуни талабларидан келиб чиққан ҳолда судда прокурор иштирокининг туб моҳияти ва бош мақсади аниқ қилиб белги ланди. Унга кўра, фуқароларнинг, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатлари суд йўли билан самарали ҳимоя қилинишини таъминлаш мақсадида барча инстанция судларида ишлар кўрилаётганда прокурор қо - нунда белгиланган тартибда иштирок этади. Тўртинчидан , прокурорлик текширишлари ўтказилиши асослари конкретлаштириб белгиланди, яъни 1. Қонун талаблари бузилганлиги ҳақидаги аризалар ёки бошқа маълумотлар; 2. Прокурорлик чоралари кўрилишини талаб қиладиган қонунийлик аҳволи. Бешинчидан, прокурорлик таъсир чораларидан бири бўлган «амрнома» прокурор назорати ҳужжатлари таркибидан чиқарил ди. Унинг ўрнига «тақдимнома» деб номланувчи прокурор назо рати ҳужжатидан фойдаланиш белгиланди. Қонун талабига кўра, тақдимнома дарҳол кўриб чиқилиши ва кўрилган чора-тадбирлар тўғрисида бир ойлик муддат ичида прокурорга ёзма равишда маълум қилиниши лозим. Прокурор томонидан киритиладиган қонун бузилиши, унинг келиб чиқиш сабаблари ва бунга имконият яра тиб бераётган шарт-шароитларни бартараф этиш тўғрисидаги тақдимнома қонун бузилишини бартараф этиш ваколатларига эга бўлган органга ёки мансабдор шахс номига киритилади. «Ариза» деб номланувчи прокурор назорати ҳужжати жорий қилинди. Прокурорнинг «протести» вақтида кўриб чиқилмагани да ёинки, рад қилинганида, прокурор томонидан ғайриқонуний деб ҳисобланган ҳужжатни суд томонидан ғайриқонуний деб то пиш учун судга «ариза» билан прокурорнинг мурожаат қилиш тартиби белгиланди.

Қонун талабига кўра, прокурор фуқаролар, юридик шахслар ва давлатнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш учун судга ариза билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Прокурорнинг аризаси суд томонидан қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда кўриб чиқилади. Прокурор аризасидан давлат божи олинмайди. Олтинчидан , Бош прокурор қабул қилган, индивидуал ху сусиятга эга бўлмаган буйруқлар ва бошқа ҳужжатларнинг қону нийлигини текшириш ваколати Ўзбекистон Республикаси Кон ституциявий судига берилди. Конституциявий суд Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг қабул қилган буйруқлари, ни зом ва кўрсатмалари, йўриқномаси Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунларига зид равишда бўладиган бўлса, уни бекор қилиш ҳақида қарор қабул қилиши мумкин. Ле кин, индивидуал xусусиятга эга бўлган буйруқлар бундан мус таснодир. Еттинчидан , қ онундан «умумий назорат» ибораси чиқари либ, у « қ онунлар ижроси устидан назорат» жумласи билан ал маштирилди. Саккизинчидан , Республика Бош прокурорининг Ўзбе кистон Республикаси Президенти ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати олдида ҳисобдорлиги белгиланди. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори Ўзбекистон Рес публикаси Президентига: қонунийлик ҳамда жиноятчиликка қарши курашнинг ҳолати тўғрисида мунтазам равишда; ўта оғир жиноятлар ва фавқулодда ҳодисалар тўғрисида-зудлик билан; прокуратура органлари амалга оширган ишлар тўғрисида ҳар олти ойда ахборот тақдим этади. Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори Ўзбекистон Рес публикаси Олий Мажлисининг Сенатига ўз фаолияти ҳақида мунтазам равишда ҳисобот беради.

Тўққизинчидан , ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш проку рор асосий вазифаларининг бири сифатида қонунда белгиланди ва у қонунийликни таъминлашда фуқароларнинг ҳуқуқий билим ва ташаббускорлигини ошириш масаласига боғланди. Ўнинчидан , солиқ интизомини мустаҳкамлашга, солиқ соҳасидаги жиноятлар ва ҳуқуқбузарликларга қарши курашга, шунингдек давлатга етказилган иқтисодий зарарнинг ўрнини қоп лашга қаратилган қонунларнинг бажарилиши устидан назорат қилиш вазифалари юклатилди. Қонунга 2-боб тариқасида янги боб киритилди. Бу бобнинг номи «фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига риоя этилиши устидан прокурор назорати» деб аталиб, прокурор назоратининг предмети ва объекти бевосита фуқароларимизнинг ҳуқуқ ва эр кинликларига вазирликлар, давлат қўмиталари, идоралари, фуқа роларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, ҳокимлар ва бошқа мансабдор шахс - лар томонидан риоя қилиниши ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва «Прокуратура тўғрисида”ги Қонун, бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар ҳамда Республи ка Бош прокурорининг буйруқ ва кўрсатмалари талабларидан ке либ чиққан ҳолда прокуратура идоралари зиммасига қуйидаги асосий вазифаларни амалга ошириш юклатилган :  қ онун устуворлигини таъминлаш;  қ онунийликни мустаҳкамлаш;  фуқороларнинг ҳуқуқ ҳамда эркинликларини, жамият ва давлат манфаатларини, Ўзбекистон Республикаси конститу циявий тузумини ҳимоя қилиш;  ҳ уқуқбузарликларнинг олдини олиш ва профилактикани амалга ошириш. Қонунда ўз аксини топган ушбу вазифалар прокуратура ор ганларининг назорат соҳалари ва асосий йўналишларидаги фао лиятини тўлиқ қамраб олади.

Яъни, Прокуратура органларининг фаолияти қонун устунли гини ҳар томонлама қарор топтиришга, ҳуқуқ тартиботни мус таҳкамлашга, Конституцияда мустаҳкамланган инсон ва фуқаро ларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини, шунингдек давлат мустақил лигини , ижтимоий давлат тузуми, миллий гуруҳлар ва ҳудудий тузилмаларни ғайриқонуний тажовузлардан муҳофаза қилишни таъминлашга қаратилган. Қонунда, Қорақалпоғистон Республикаси прокурорининг, шунингдек вилоятлар, Тошкент шаҳар, туманлар, шаҳарлар про курорларининг ҳамда юқори турувчи прокурорлар томонидан уларнинг ваколат муддати давомида камида икки марта комплекс ўрганиб чиқилиши, прокурорлар фаолиятини баҳолашнинг асосий мезонлари қонунийликнинг ҳолати ва фуқароларнинг ҳуқуқлари ҳамда эркинликлари, жамият ва давлатнинг қо нуний манфаатларини ҳимоя қилишнинг таъминланиши ҳи - собланиши, ўз фаолияти даврида тегишли ҳудудда қонунлар ижроси устидан лозим даражада назорат ўрнатилишини таъминлаб бера олмаган шахслар прокурор лавозимига так роран кўрсатилишига йўл қўйилмаслиги белгилаб қўйилди. Ўзбекистон Республикаси прокуратура органларини ташкил этиш, уларнинг ваколатлари ва фаолият кўрсатиш тартиби Ўзбе кистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 2001 йил 2 9-ав густда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг “Прокура тура тўғрисида”ги Қонунида очиқ, атрофлича белгилаб қўйилган. Мазкур Қонунда: прокурор назоратининг мақсади ва вазифалари; прокуратура фаолиятининг асосий йўналишлари; прокуратура нинг ташкилий фаолият принциплари; прокурорларнинг назорат ни амалга ошириш ва қонун бузилишларига прокурорлик таъсир кўрсатиш ҳуқуқий воситалари аниқ белгилаб берилган.

Адабиётлар рўйхати: 1.Басков В.И. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида) М.,”Бек” нашриёти, 1998. 2.Давлетов А. Дж. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида). Нукус. Билим.1999. 3.Россия Федерациясида прокурор назорати. (дарслик, рус тилида/ А.А. Чувилёвнинг умумий таҳрири остида/ М., 2000. 4. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (умумий қисм, дарслик, ўзбек тилида) Т.: 2002 й., «Янги аср авлоди». 5. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (махсус қисм, дарслик, ўзбек тилида) –Т.: ТДЮИ.2003 й. 6. Уголовный процесс. Учебник. Под редакцией Никифоро вой Е.Н. (Учебник, на русском языке.) Т.: 2002 й. 7.Ковалёв М.А. Жиноятларни тергов қилишда шахснинг ҳуқуқларига риоя қилиниши устидан прокурор назорати. (моно графия) М., 1981.

Похожие

Жиноий жазоларни қонунларга риоя қилиниши устидан прокурор назорати

Фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқ ва эркинликларига риоя этилиши устидан прокурор назоратининг ўзига хос хусусиятлари

Вояга етмаганлар тўғрисидаги қонунлар ижроси устидан прокурор назорати

Прокуратура органлари функциялари

Прокуратура органлари фаолияти