Олий мажлис қонунчилик палатаси ва сенати фаолиятида парламент назорати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

112.5 KB

Скачать

Олий мажлис қонунчилик палатаси ва сенати фаолиятида парламент назорати Режа: 1.Парламент назорат фаолиятининг тушунчаси ва унинг аҳамияти. 2. Парламент назоратининг асосий йўналишлари . 3. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенати н инг парламент назорат и га оид ваколатлари. 4. Давлат бюджети ижроси устидан парламент назорати ва уни амалга оширишда қўмиталарнинг тутган ўрни

1 . Парламент назорат фаолиятининг тушунчаси ва унинг аҳамияти Парламент назорати нафақат қонунларнинг сифати ва самарадорлигини оширишда, балки ҳокимиятлар ўртасидаги “бир-бирини тийиб туриш ва мувозанат сақлаш” тизимининг барқарор ишлашини таъминлашда ва фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқлари, эркинликлари ва манфаатларини муҳофаза қилишда ҳам муҳим ўрин тутади. Парламент назоратининг мазмун-моҳияти давлатнинг бошқарув шаклига қараб фарқланади. Жумладан, парламентлик бошқарув шаклига асосланган давлатларда парламент назорати президентлик республикалардагига нисбатан ўзининг кўлами ва таъсири жиҳатидан салмоқлироқ ҳисобланади. Бу албатта, табиий ҳол. Чунки парламентлик бошқарув шаклига асосланган республикаларда ҳукумат бевосита парламент томонидан шакллантирилади. Президентлик республикаларида эса, парламент назорати асосан қонунлар ижроси, шунингдек парламент ваколатларига киритилган бошқа йўналишларни назорат қилишдан иборат бўлади. Бундай республикаларда ҳукумат парламент билан бир қаторда, кўпроқ Президент олдида ҳисобдордир. Ҳуқуқий адабиётларда парламент назоратининг тушунчаси ва мазмун-моҳиятига турлича тавсифлар берилган бўлиб, парламент назорати жараёнининг илмий асосларини ривожлантиришга хизмат қилади. Фикримизча, парламент назоратининг тушунчасини ифодалашдан олдин «назорат» тушунчасига ойдинлик киритиш мақсадга мувофиқ. Назорат деганда асосан маълум воқеа-ҳодиса ёки ижтимоий муносабатлар жараёнини ўрганиш ва текшириш мақсадида олиб бориладиган махсус фаолият тушунилади. И жтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш тизимида турли назорат турлари олиб борилади, яъни, давлат назорати, парламент назорати, прокурор назорати, экология назорати, санитария назорати, тоғ-кон ва саноат назорати, молия назорати ва бошқалар. Ушбу назорат турлари мазмун-моҳияти жиҳатидан бир-биридан фарқ қилади. Шунинг учун ҳам назорат тушунчасининг доирасини аниқ белгилаш лозим. Кўпгина хорижий тилларда, хусусан, рус тилида “надзор” ва “контроль” атамалари ҳуқуқ назарияси ва амалиётида кенг қўлланилиб, муҳим аҳамият касб этади. Ушбу атамаларининг мақсади ва вазифаларида ўзаро умумийлик мавжуд, лекин, фаолият объекти, субъекти, шакл ва усуллари жиҳатидан бир-биридан фарқ қилади. “Надзор” (назорат) атамаси асосан прокурор назорати шаклига қўлланилса, “контроль”(назорат)

атамаси эса давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари томонидан амалга ошириладиган фаолият шакли ҳисобланади. Шунинг учун ҳам ўзбек тилида ушбу атамаларнинг луғавий маъносини аниқ ифодаланиши давлат органларининг мураккаб назорат фаолияти хусусиятларини белгилашга ёрдам беради. Парламентнинг назорат (контроль) фаолияти давлат тизимида амалга ошириладиган назорат турларидан мазмун-моҳияти жиҳатидан фарқ қилади. Парламент назорати (контроль)-қонун ижодкорлик фаолиятини амалга ошираётган субъектларнинг ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш даражасини ўрганиш, қонун ҳужжатлари қоида-талабларини ижро ҳокимияти органлари ва бошқа юридик ва мансабдор шахслар томонидан ҳаётга тадбиқ этиш ҳолатини кузатиш, қонунларни ижро этиш жараёнида мавжуд тўсиқ, камчиликларни аниқлаш, уларни бартараф этиш ҳамда қонун ҳужжатларини такомиллаштиришга оид тегишли тавсиялар бериш билан боғлиқ ташкилий-ҳуқуқий фаолиятидир. Парламент назоратининг илмий-услубий асосларини янада ривожлантириш, ўз навбатида ушбу жараённинг самарадорлигини ошишига хизмат қилади. Парламент назорати функциясининг аҳамияти шундаки, биринчидан, қабул қилинган қонунларнинг ижро этилиши даражасини ўрганиш, иккинчидан, қонунларнинг амалиётда қўлланилишига салбий таъсир этувчи объектив ва субъектив омилларни аниқлаш, учинчидан, мавжуд камчиликларни бартараф этишга қаратилган чора- тадбирларни белгилаш, тўртинчидан, тегишли қонунларга назорат-таҳлил натижаларига асосан қўшимча ва ўзгартиришлар киритиш, бешинчидан, давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, мансабдор шахслар ҳамда фуқароларнинг қонун ҳужжатлари қоида- талабларига сўзсиз амал қилиш маъсулияти ва мажбуриятини оширишга хизмат қилади. 2. Парламент назоратининг асосий йўналишлари Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, конституциявий қонунлари ва қонунларига асосан Ўзбекистонда парламент назоратининг қуйидаги асосий йўналишларини кўрсатиб ўтиш мақсадга мувофиқ: - Ўзбекистон Республикаси қонунлари, Олий Мажлис палаталари қарорлари ижроси юзасидан назорат; - инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига риоя қилиниши бўйича назорат; - мудофаа ва хавфсизлик соҳасидаги назорат;

- Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг ижросини назорат этиш; - давлат бошқаруви, давлат ҳокимияти органларини шакллантириш соҳасидаги назорат; - ташқи сиёсий фаолият бўйича назорат. 1. Ўзбекистон Республикаси қонунлари ва Олий Мажлис палаталари қарорлари юзасидан назорат парламентнинг муҳим фаолият йўналишларидан бўлиб, қонунларнинг амалиётда қўлланилиш даражасини ўрганиш, қонунларнинг ижросига таъсир этувчи субъектив ҳамда объектив омилларни аниқлаш ҳамда энг муҳими, қонунларнинг амалиётда қўлланилиш механизмини такомиллаштиришга қаратилган илмий-амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишда ифодаланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 87-моддасида Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенатининг Ўзбекистон Республикаси қонунлари ҳамда ўз қарорлари ижросини назорат қилиши ва шу мақсадда депутат ва сенаторлар орасидан қўмиталарни сайлаш ваколати белгиланган. Бу қоида парламент фаолиятини ҳуқуқий тартибга солувчи бошқа қонун ҳужжатларида ҳам ўз аксини топган. Ўзбекистон Республикаси қонунлари ва парламент палаталари қарорлари ижроси юзасидан парламент назорати тегишлича Олий Мажлис Қонунчилик палатаси Спикери ва Сенати Раиси томонидан ташкил этилади ва қўмиталарнинг бу борадаги фаолияти мувофиқлаштирилади. Қонунлар ва палаталар қарорлари ижроси юзасидан парламентнинг назорат фаолияти Қонунчилик палатаси ва Сенат қўмиталарининг режаларига асосан ўтказилади. Режалар қўмиталар йиғилишларида тасдиқланиб, палаталарнинг ялпи мажлисларида маьқулланади. Қонунлар ижроси юзасидан парламент назорати муайян бир қонун ёки бир неча қонунларнинг ижросини маълум бир ҳудуд ёки соҳа, тармоқ, вазирлик ёки аниқ бир корхона миқёсида қамраб олиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталари қўмиталари назорат таҳлил фаолиятини амалга ошириш жараёнига тегишли мутахассисларни жалб қилиш, давлат органлари, жамоат ташкилотлари ва мансабдор шахслардан тегишли ҳужжатлар, эксперт хулосалари, статистик маълумотлар ва бошқа материалларни талаб қилиб олиш, шунингдек давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари раҳбарларининг қонунлар, бошқа қонун ҳужжатлари ҳамда қўмиталар қарорларининг ижроси ҳақидаги ахборотларини эшитиш ваколатларига эга.

Қўмиталарнинг назорат фаолияти натижасида маълумотнома тузилади ва қарор қабул қилинади. Маълумотномада текширилган ҳолат ва мавжуд муаммолар батафсил ёритилади. Қарорда эса қўмитанинг хулоса ва тавсиялари ўз ифодасини топади. Қўмиталарнинг давлат органларига юборилаётган қарорлари улар томонидан кўриб чиқилиши шарт, натижалари тўғрисида узоғи билан бир ойдан кечиктирмай хабар қилиниши керак. 2. Инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига риоя қилиниши юзасидан назорат олиб бориш парламент фаолиятининг муҳим йўналишларидан бири бўлиб, ушбу соҳада миллий қонунчилик ҳужжатлари қоида талаблари, халқаро ҳуқуқнинг умум эътироф этилган тамойил ва стандартларининг амалиётда қўлланилиш даражасини ўрганиш, аниқлаш ва тегишли чора-тадбирларни белгилаш билан боғлиқ фаолиятни ифодалайди. Бу йўналишда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Инсон ҳуқуқлари бўйича вакилининг (Омбудсман) фаолияти муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Инсон ҳуқуқлари бўйича вакилини ҳамда ўринбосарини сайлаш ва унинг ҳисоботларини эшитиш Қонунчилик палатаси ва Сенатнинг биргаликдаги ваколатлари жумласига киради. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили (Омбудсман) тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг 2004 йил 24 августдаги янги таҳрирдаги қонунининг 1-моддасига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили мансабдор шахс бўлиб, у давлат органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва мансабдор шахслар томонидан инсон ҳуқуқлари ҳамда эркинликлари тўғрисидаги қонун ҳужжатларига риоя этилиши юзасидан парламент назоратини таъминлайди. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг ҳамда Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг ўз ҳуқуқлари, эркинликлари ҳамда қонуний манфаатларини бузаётган ташкилотлар ёки мансабдор шахсларнинг ҳаракатлари ёхуд ҳаракатсизлиги устидан берган шикоятларини, шунингдек нодавлат нотижорат ташкилотларининг муайян бир киши ёки бир гуруҳ шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги юзасидан берган шикоятларини башарти уларнинг бунга розилиги бўлса, кўриб чиқади ва ўз текширувини ўтказиш ҳуқуқидан фойдаланади. Вакил фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги ҳолларини ўз ташаббуси билан текшириш ҳуқуқига ҳам эга.

Шикоятларни кўриб чиқиш чоғида Вакил аниқланиши лозим бўлган ҳолатларни текширишда кўмаклашишни сўраб ташкилотлар ва мансабдор шахсларга мурожаат қилиш, уларни таклиф этиш, ташкилотлар ва мансабдор шахслар ҳузурига монеликсиз кириш, ташкилотлар ва мутахассисларга хулосалар тайёрлашни топшириш, ташкилотлар ва мансабдор шахслардан ҳужжатлар, материаллар ва бошқа маълумотларни олиш, мансабдор шахслардан тушунтиришлар олиш, инсон ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларига дахлдор масалалар юзасидан ташкилотлар ҳамда мансабдор шахслар томонидан ўтказилаётган текширишларда иштирок этиш, ушлаб турилган ёки қамоқда сақланаётган шахс билан учрашув ва суҳбатлар ўтказиш, ҳаракатларида инсон ҳуқуқлари ва эркинликлари бузилганлиги аниқланган шахсларни жавобгарликка тортиш тўғрисида тегишли органларга илтимоснома билан кириш каби кенг ҳуқуқлардан фойдаланади. Инсон ҳуқуқлари соҳасидаги парламент назоратига Олий Мажлис Сенати томонидан Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан амнистия тўғрисидаги ҳужжатларни қабул қилиш ваколатининг амалга оширилишини ҳам киритишимиз мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакили текширув натижасида хулоса тузади, унда ҳаракатлари ёки ҳаракатсизлигида фуқароларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатлари бузилганлиги аниқланган ташкилот ёки мансабдор шахсга бузилган ҳуқуқларни тиклаш юзасидан тавсиялар ифодаланади. Хулоса тегишли ташкилот ёки мансабдор шахсга юборилади. Вакилнинг хулосасини олган ташкилот ёки мансабдор шахс уни кўриб чиқиши ва бир ойдан кечиктирмай асослантирилган жавоб юбориши шарт. 3 . Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг мудофаа ва хавфсизлик соҳасидаги парламент назорати Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикасига ҳужум қилинганда ёки тажовуздан бир-бирини мудофаа қилиш юзасидан тузилган шартнома мажбуриятларини бажариш зарурияти туғилганда уруш ҳолати эълон қилиш тўғрисидаги фармонини ҳамда умумий ёки қисман сафарбарлик эълон қилиш, фавқулодда ҳолат жорий этиш, унинг амал қилишини узайтириш ёки тугатиш тўғрисидаги фармонларини кўриб чиқиш ва тасдиқлашда кўпроқ намоён бўлади. Қонунчилик палатаси ва Сенатнинг кўриб чиқиши ва тасдиғига киритилган Ўзбекистон Республикаси Президентининг уруш ҳолати эълон қилиш тўғрисидаги фармони, ушбу фармон келиб тушган пайтдан эътиборан 48 соатдан кечиктирмай, Ўзбекистон Республикаси Президентининг умумий ёки қисман сафарбарлик эълон қилиш тўғрисидаги, фавқулодда ҳолат жорий этиш, унинг амал қилишини узайтириш ва тугатиш

тўғрисидаги фармонлари эса улар келиб тушган пайтдан эътиборан 72 соатдан кечиктирмай уларнинг мажлисларида кўриб чиқилади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг уруш ҳолати, умумий ёки қисман сафарбарлик эълон қилиш тўғрисидаги, фавқулодда ҳолат жорий этиш, унинг амал қилишини узайтириш ва тугатиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш ҳақидаги масала Қонунчилик палатаси ва Сенат қўмиталарида дастлабки тарзда муҳокама қилинмасдан кўриб чиқилади. Қонунчилик палатаси ва Сенатнинг Ўзбекистон Республикаси Президентининг уруш ҳолати, умумий ёки қисман сафарбарлик эълон қилиш тўғрисидаги, фавқулодда ҳолат жорий этиш, унинг амал қилишини узайтириш ва тугатиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш масаласи юзасидан қарорлари дарҳол Ўзбекистон Республикаси Президентига юборилади. 4. Ўзбекистон Республикасининг муҳим молиявий ҳужжати – Давлат бюджетининг ижросини назорат этиш парламент фаолиятида алоҳида аҳамият касб этади. Парламентимизнинг бу борадаги назорат ваколати конституция ва бошқа қонунларда мустаҳкамлаб қўйилган бўлиб, қуйидагиларда ўз ифодасини топади: - Навбатдаги молиявий йил учун Давлат бюджети лойиҳасининг Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенати томонидан кўриб чиқилиши ва қабул қилиниши, унга ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш; - Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси томонидан Давлат бюджетининг чораклик, ярим йиллик ва йиллик ижроси якунлари ҳақидаги Вазирлар Маҳкамаси ҳисоботларининг кўриб чиқилиши ва тегишли қарорлар қабул қилиниши; - Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенати томонидан Ҳисоб палатасининг ҳисоботини эшитилиши, муҳокама қилиниши ва тегишли қарор қабул қилиниши. 5. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталарининг давлат бошқаруви ҳамда давлат ҳокимияти органларини шакллантириш соҳасидаги парламент назорати, давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг мансабдор шахсларига уларнинг ваколатларига кирадиган масалалар юзасидан асослантирилган тушунтириш бериш ёки нуқтаи назарини баён қилиш талаби билан парламент сўрови юбориш, Ўзбекистон Республикаси Президентининг давлат органларини тузиш ва тугатиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш, мансабдор шахсларни сайлаш, тайинлаш ёки тасдиқлаш ҳамда тегишли давлат органлари раҳбарлари ҳисоботларини эшитишда ифодаланади.

Қонунчилик палатаси, Сенат, шунингдек Қонунчилик палатаси депутати ва Сенат аъзоси давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг мансабдор шахсларига уларнинг ваколатларига кирадиган масалалар юзасидан асослантирилган тушунтириш бериш ёки нуқтаи назарини баён қилиш талаби билан парламент сўрови юборишга ҳақли. Парламент сўровига давлат ҳокимияти ва бошқаруви органларининг мансабдор шахслари сўров олинган кундан эътиборан ўн кундан кечиктирмай Қонунчилик палатаси ёки Сенат мажлисларида жавоб берадилар. Парламент сўровлари бўйича ахборот Қонунчилик палатаси ёки Сенат мажлисида муҳокама қилиниши мумкин. Муҳокама якунлари бўйича қарор қабул қилинади. Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссиясини тузиш, Ўзбекистон Республикаси Президентининг вазирликлар, давлат қўмиталари ва давлат бошқарувининг бошқа органларини тузиш ҳамда тутатиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш, Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Бош вазири номзодини кўриб чиқиш ва тасдиқлаш Олий Мажлис палаталари томонидан биргаликда амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси аъзолигига номзодлар тўғрисидаги таклифларни Қонунчилик палатаси кўриб чиқиши учун Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси, халқ депутатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар Кенгашлари томонидан киритилади. Қонунчилик палатасининг Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси аъзоларини сайлаш масаласи юзасидан қарори мазкур қарор қабул қилинган кундан эътиборан уч кун ичида Сенатга юборилади. Қонунчилик палатасининг Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси аъзоларини сайлаш тўғрисидаги қарори Сенатга келиб тушганидан кейин Сенат ўз мажлисида Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси аъзоларини сайлаш ҳақидаги масалани кўриб чиқади. Сенатнинг Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси аъзоларини сайлаш масаласи юзасидан қарори мазкур қарор қабул қилинган кундан эътиборан уч кун ичида Қонунчилик палатасига юборилади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Бош вазири номзодини тасдиқлаш тўғрисидаги тақдимномаси Қонунчилик палатаси томонидан тақдимнома киритилган кундан эътиборан етти кун ичида кўриб чиқилади. Қонунчилик палатасининг Ўзбекистон Республикасининг Бош вазири номзодини тасдиқлаш масаласи юзасидан қарори мазкур қарор қабул қилинган кундан эътиборан уч кун ичида Ўзбекистон Республикаси Президентига юборилади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Бош вазири номзодини тасдиқлаш

тўғрисидаги тақдимномаси Сенат томонидан Сенатнинг яқин орадаги мажлисида кўриб чиқилади. Сенатнинг Ўзбекистон Республикаси Бош вазири номзодини тасдиқлаш масаласи юзасидан қарори ҳам мазкур қарор қабул қилинган кундан эътиборан уч кун ичида Ўзбекистон Республикаси Президентига юборилади. Қонунчилик палатаси ва Сенат Ўзбекистон Республикаси Президентининг вазирликлар, давлат қўмиталарини ва давлат бошқарувининг бошқа органларини тузиш ҳамда тугатиш тўғрисидаги ўз тасдиқларига киритилган фармонлари юзасидан қарорлар қабул қиладилар. Мазкур қарорлар уч кун ичида Ўзбекистон Республикаси Президентига юборилади, шунингдек худди шу муддат ичида Қонунчилик палатасининг қарори Сенатга, Сенат қарори эса Қонунчилик палатасига юборилади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Олий суди ва Олий хўжалик судини сайлаш, Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг раисини ва Марказий банки бошқарувининг раисини тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан озод этиш, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унинг ўринбосарларини тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан озод этиш, Миллий хавфсизлик хизмати раисини тайинлаш ва уни лавозимидан озод этиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш Олий Мажлис Сенатининг мутлақ ваколати бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Олий суди ва Олий хўжалик суди раислари, раис ўринбосарлари ва судьялари лавозимларига сайлаш учун номзодлар Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан Сенатга тақдим этилганидан сўнг, номзодлар масъул қўмита томонидан ўрганиб чиқилади. қўмита ўрганишлари натижасида номзодларни сайлаш ёки сайламаслик ҳақида асослантирилган хулоса тузади. Қўмита хулосаси тайёрлангач, Сенат Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Олий суди ва Олий хўжалик суди раислари, раис ўринбосарлари ва судьяларини сайлаш тўғрисидаги масалани ўзининг навбатдаги мажлисида кўриб чиқади. Бу масалалар юзасидан қарорлар Сенат аъзолари умумий сонининг кўпчилик овози билан қабул қилинади. Сенатнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Олий суди ва Олий хўжалик суди раислари, раис ўринбосарлари ва судьяларини сайлаш масаласи юзасидан қарорлари мазкур қарорлар қабул қилинган кундан эътиборан уч кун ичида Ўзбекистон Республикаси Президентига юборилади. Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг раисини ва Марказий банки бошқарувининг раисини тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан озод этиш ҳақидаги масала ҳам шу тартибда кўриб чиқилади.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ва унинг ўринбосарларини, Ўзбекистон Республикаси Миллий хавфсизлик хизмати раисини тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан озод этиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш ҳақидаги масалалар ҳам Сенатнинг навбатдаги мажлисида кўриб чиқилади. Масала юзасидан Сенат қарори қабул қилинади ва қабул қилинган кундан эътиборан уч кун ичида Ўзбекистон Республикаси Президентига юборилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенати Ҳисоб палатасининг ҳисоботини, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Инсон ҳуқуқлари бўйича вакилининг ҳисоботларини кўриб чиқади. Қонунчилик палатаси, шунингдек Давлат бюджети ижросининг бориши ҳақидаги Вазирлар Маҳкамасининг ҳисоботларини кўриб чиқади ва тасдиқлайди. Сенат эса ўзи лавозимга тайинланишини тасдиқлаган идоралар ва мансабдор шахснинг фаолиятини назорат қилиш тартибида Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг, Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси раисининг, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошқаруви раисининг ҳисоботларини эшитади. 6. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталари ташқи сиёсий фаолият соҳасида ҳам парламент назоратини амалга оширади. Парламентимизнинг бу борадаги назорати қуйидагилар билан белгиланади: - Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсатининг асосий йўналишларини белгилаш; - Халқаро шартномаларни ратификация ва денонсация қилиш; - Олий Мажлис Сенатининг Ўзбекистон Республикаси Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа вакилларини тайинлаши ҳамда уларни лавозимидан озод этиши. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси палаталари томонидан барча йўналишларда парламент назоратининг самарали амалга оширилиши ўз навбатида давлат ҳокимиятининг қонунчилик, ижро ва суд тармоқлари ўртасида янада мутаносиб ва барқарор мувозанат қарор топишига хизмат қилади. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва Сенати н инг парламент назоратига оид ваколатлари

Миллий қонунчиликнинг ривожланиши – фуқаролик жамияти ва инсон ҳуқуқларини кафолатловчи ҳуқуқий тизимни таъминлашга қаратилган шарт- шароитларнинг мавжудлиги ҳамда қонунларга барча, аниқ ва бир хилда амал қилиши каби демократик омиллар билан чамбарчас боғлиқдир. Ушбу вазифаларни амалга оширишда д авлатнинг назорат фаолияти ва шу жумладан парламент назорати муҳим ўрин тутади . 2003 йил 24 апрелдаги Конституцияга кирган тузатишлар натижасида бу масала бошқачароқ ечим топди. Амалдаги Конституциянинг 98-моддасида Вазирлар Маҳкамаси таркиби Президент томонидан шакллантирилиши белгиланган, Бош вазир номзоди эса, ҳар иккала палата томонидан кўриб чиқилиб, тасдиқланиши лозим. Вазирлар Маҳкамаси аъзолари Бош вазир тақдимига биноан Президент томонидан тасдиқланади. Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги ҳамда Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати тўғрисида”ги тўғрисидаги Конституциявий қонунларда палаталар Президент тақдимига биноан Бош вазирнинг биринчи ўринбосари ва ўринбосарлари номзодларини кўриб чиқиб тасдиқлашлари мустаҳкамлаб қўйилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида парламентнинг бир қатор давлат органларини шакллантиришдаги иштироки ваколатлари доирасини мустаҳкамлаган . Хусусан, Конституцияда : а) Президентнинг вазирликлар, давлат қўмиталари ва давлат бошқарувининг бошқа органларини ташкил этишга алоқадор фармон ва қарорларни тасдиқлаш; б) Марказий сайлов комиссиясини шакллантириш; Инсон ҳуқу қ лари бўйича вакил ва унинг ўринбосарини сайлаш каби масалалар ёритиб берилди. Шунингдек, муҳим аҳамият касб этувчи масала – давлатнинг қонун чиқарувчи, ижро ва суд ҳокимияти органларининг тизими ва ваколатларини белгилашдир. Мазкур ваколат ҳам Конституцияга мувофиқ парламентга тегишлидир. Олий Мажлис Сенатининг давлат бошқаруви органларининг шаклланишидаги ўрни ҳам муҳим аҳамият касб этади. Конституциянинг 80-моддасида Сенатнинг мутлақ ваколатлари белгилаб қўйилган: Унга кўра: Сенат Раисини ва унинг ўринбосарларини, қўмиталарнинг раислари ва уларнинг ўринбосарларини сайлаш; Президентнинг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди, Олий суди ва Олий хўжалик суди раислари, уларнинг ўринбосарларива судьяларини сайлаш; Президентининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитасининг раисини, Бош прокурори ва унинг ўринбосарларини, Миллий хавфсизлик хизмати раисини, Ўзбекистон Республикасининг чет давлатлардаги дипломатик ва бошқа вакилларини, Марказий банк бошқаруви раисини тайинлаш ҳамда уларни лавозимидан озод этиш тўғрисидаги фармонларини тасдиқлаш; Президент тақдимига биноан амнистия

тўғрисидаги ҳужжатларни қабул қилиш; Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг аъзосини дахлсизлик ҳуқуқидан маҳрум этиш тўғрисидаги масалаларни ҳал этиш; Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг, Ўзбекистон Республикаси Табиатни муҳофаза қилиш давлат қўмитаси раисининг, Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошқаруви раисининг ҳисоботларини эшитиш; ўз фаолиятини ташкил этиш ва палатанинг ички тартиб-қоидалари билан боғлиқ масалалар юзасидан қарорлар қабул қилиш; сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ҳаёт соҳасидаги у ёки бу масалалар юзасидан, шунингдек давлат ички ва ташқи сиёсати масалалари юзасидан қарорлар қабул қилиш каби ваколатларга эга. Парламент ижро этувчи ҳокимият фаолиятига етарли даражада таъсир кўрсатувчи ваколатларга эга. Чунончи, парламент давлатнинг ички ва ташқи, бюджет сиёсати йўналишларини белгилайди, стратегик давлат дастурларини қабул қилади. Парламент ўз назорат функциясини амалга оширишнинг бир неча шакллари мавжуд. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Ҳисоб палатасининг ҳисоботларини тинглайди, палата қўмиталари томонидан давлат органлари раҳбарларининг у ёки бу қонун ижроси бўйича ҳисоботларини тинглайди, муайян топшириқларни ижро этиш ёки назорат функциясини таъминлаш мақсадида махсус комиссиялар тузади, депутатлар (сенаторлар) тегишли давлат идоралари ва мансабдор шахсларга сўровнома ва саволлар билан мурожаат қилади ва ҳоказо. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги Конституциявий қонунга мувофиқ, фракциялар ва депутатлар гуруҳлари ҳукумат аъзоларидан фаолиятларига доир масалалар юзасидан палата йиғилишларида уларнинг ҳисоботларини эшитиш масаласини қўйишга хақлидир. Олий Мажлис ҳузуридаги инсон ҳуқуқлари бўйича вакил (омбудсман), Ўзбекистон Республикасида инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги амалда бўлган қонунларга давлат идоралари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари ва мансабдор шахслар томонидан риоя қилинишининг самарадорлиги устидан парламент назоратини таъминлаш ваколатига эга бўлган шахс ҳисобланади. 4 Давлат бюджети ижроси устидан парламент назорати ва уни амалга оширишда қўмиталарнинг тутган ўрни

Парламент давлатнинг олий вакиллик органи сифатида нафақат қонунлар, балки мамлакат ҳаётида муҳим аҳамиятга эга бўлган бошқа ҳужжатларни қабул қилиш ҳамда улар ижросини назорат қилиш ваколатларига ҳам эга. Аксарият мамлакатларда парламент томонидан қабул қилинадиган ва ижроси назорат қилинадиган ҳужжатлар орасида Давлат бюджети муҳим ўрин тутади. Зеро, Давлат бюджети фуқаролар меҳнати эвазига шакллантирилади ва мамлакатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожини белгилашда ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ, Вазирлар Маҳкамасининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетини қабул қилиш ва унинг ижросини назорат қилиш Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатининг биргаликдаги ваколатлари ҳисобланади. Мазкур конституциявий қоида Ўзбекистон Республикасининг “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати тўғрисида”ги Конституциявий қонунларда ҳам мустаҳкамлаб қўйилган. Шу билан бир қаторда, Ўзбекистон Республикасининг “Бюджет тизими тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг Регламенти тўғрисида”ги қонунларида ва ҳар икки палатанинг регламентларида ҳам Давлат бюджети ижросини парламент томонидан назорат қилинишига оид нормалар белгиланган. Мазкур қонунлардан келиб чиқиб, мамлакатимизда Давлат бюджети ижроси устидан парламент назоратини амалга оширишнинг қуйидаги уч шакли ҳақида фикр юритиш мумкин: - дастлабки назорат – навбатдаги молиявий йил учун Давлат бюджетини муҳокама қилиш ва қабул қилиш, унга қўшимча ва ўзгартиришлар киритиш; - жорий назорат – Давлат бюджетининг муайян вақт мобайнидаги ёки унинг маълум қисми ижросини тақдим этилган ҳисоботлар асосида, шунингдек парламент сўрови муносабати билан муҳокама қилиш; - якуний назорат – Давлат бюджетининг молиявий йил мобайнидаги ижроси ҳақидаги ҳисоботни кўриб чиқиш ва тасдиқлаш. Давлат бюджети ижросини дастлабки, жорий ва якуний назорат қилишда парламент палаталарининг қўмиталари муҳим ўрин тутади. Улар Давлат бюджети лойиҳасини дастлабки тарзда кўриб чиқиш ва тайёрлаш ҳамда Давлат бюджети ижросини бевосита назорат қилиш ишларини амалга оширади.

Давлат бюджети ижроси устидан дастлабки парламент назорати Давлат бюджети лойиҳасини кўриб чиқиш ва қабул қилиш, унга қўшимча ва ўзгартиришлар киритишда намоён бўлади. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида”ги, “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг Регламенти тўғрисида”ги қонунларга асосан, навбатдаги молия йили учун Давлат бюджети лойиҳаси Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан жорий йилнинг 15 октябридан кечиктирмай Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва Сенатига киритилади. Давлат бюджети лойиҳаси ва у билан бирга тақдим этилган бошқа ҳужжатлар Қонунчилик палатаси Кенгаши белгилаган масъул қўмита томонидан дастлабки тарзда кўриб чиқилади. Қоида тариқасида, масъул қўмита сифатида Бюджет ва иқтисодий ислоҳотлар масалалари қўмитаси белгиланади. Давлат бюджети лойиҳасини дастлабки тарзда кўриб чиқиш ва муҳокама қилишда Қонунчилик палатасининг бошқа барча қўмиталари ҳам қатнашади. Муҳокамалар одатда Молия вазирлигининг масъул шахси маърузасидан бошланади. Қўмита аъзолари масъул шахсга Давлат бюджети лойиҳаси юзасидан саволлар билан мурожаат қилинади, таклиф ва мулоҳазаларини билдиради. Муҳокама якунига кўра барча қўмиталар ўз хулосаларини тайёрлайди. Сўнгра Давлат бюджети лойиҳаси Қонунчилик палатасининг мажлисида муҳокама қилинади. Муҳокама Ўзбекистон Республикаси Молия вазирининг ёки унинг вазифасини бажарувчи шахснинг маърузаси билан бошланади. Муҳокамада шунингдек, масъул қўмитанинг хулосаси эшитилади. Башарти, давлат бюджети лойиҳаси бўйича Қонунчилик палатасининг мулоҳазалари ва таклифлари бўлса, улар уч кунлик муддатда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига юборилади. Вазирлар Маҳкамаси ўн тўрт кун ичида Қонунчилик палатасининг мулоҳазалари ва таклифларини инобатга олган ҳолда Давлат бюджети лойиҳасини маромига етказиши ва маромига етказилган лойиҳани Қонунчилик палатасига юбориши лозим. Давлат бюджетининг лойиҳаси Қонунчилик палатаси томонидан жорий йилнинг 15 ноябридан кечиктирмай кўриб чиқилади ва қабул қилинган кундан эътиборан беш кун ичида кўриб чиқиш учун Сенатга юборилади. Қонунчилик палатаси томонидан қабул қилиниб Сенатга юборилган Давлат бюджети Сенатнинг масъул қўмитаси, қоида тариқасида Бюджет ва иқтисодий ислоҳотлар масалалари қўмитаси томонидан дастлабки тарзда кўриб чиқилади ва хулоса тайёрланади.

Давлат бюджетининг Сенат мажлисидаги муҳокамаси ҳам Ўзбекистон Республикаси Молия вазирининг ёки унинг вазифасини бажарувчи шахснинг маърузаси билан бошланади. Давлат бюджети бўйича қарор Сенат томонидан жорий йилнинг 15 декабридан кечиктирмай қабул қилинади. Давлат бюджети ижроси устидан жорий ва якуний парламент назоратини Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатаси ва Сенати амалга оширади. Бироқ, таъкидлаш керакки, амалдаги қонунларимизда Олий Мажлис Сенатининг Давлат бюджети ижроси юзасидан жорий назоратни амалга ошириш, яъни Давлат бюджетининг чораклик ва йиллик ижроси ҳақидаги Вазирлар Маҳкамаси ҳисоботини кўриб чиқиши назарда тутилмаган. Фикримизча, Сенат Давлат бюджети ижросининг жорий ва якуний назорат қилишда парламент сўрови ҳамда Ҳисоб палатасининг ҳисоботини эшитиш орқали иштирок этиши мумкин. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги Конституциявий қонуннинг 31-моддасига мувофиқ, Қонунчилик палатаси Давлат бюджетининг ижроси юзасидан жорий назоратни амалга оширади. Шунга мувофиқ, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги йилнинг ҳар чорагида Қонунчилик палатасига Давлат бюджети ижросининг бориши тўғрисидаги ахборотни ва зарур материалларни юборади. Қонунчилик палатаси Давлат бюджетининг йилнинг ҳар чорагидаги ижросининг боришини кўриб чиқиш вақтида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ҳисоботини, масъул қўмитанинг хулосасини эшитади, муҳокамадан ўтказади ва тегишли қарор қабул қилади. Давлат бюджетининг ижроси тўғрисидаги ҳисобот Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан кўриб чиқилади ва тасдиқланади. Хорижий мамлакатларда давлат бюджети ижроси устидан парламент назорати одатда махсус молия-назорат органи – Ҳисоб палатаси (Россия Федерацияси, Австрия, Германия, Испания, Франция), бош ҳисобот бошқармаси (АҚШ), бош аудит идораси (Канада, Швеция), давлат ҳисобот қўмитаси (Буюк Британия), ҳисобот суди (Бразилия, Руминия, Португалия, Туркия) ва бошқалар томонидан амалга оширилади. Махсус молия-назорат органлари қонун ҳужжатларини молиявий экспертизадан ўтказиш (Австрия), текширувлар жараёнида юзага келадиган ҳар қандай низоларни кўриб чиқиш (Греция), давлат миқёсида молиявий ҳисоботлар шаклини белгилаш, молиявий маълумотлар базасини шакллантириш, бюджетга солиқ тушумлари ва ҳукуматнинг жорий

$харажатларига оид беш йиллик прогнозни ишлаб чиқиш (АҚШ) каби вазифаларни ҳам бажаради. Асосий адабиётлар 1. Конституционное (государственное) право зарубежннх стран. Учебник. В 4-х томах. Тома 1-2. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1995. - 778 с. 2. Конституционное (государственное) право зарубежн ы х стран. Учебник. В 4-х томах. Том 3. Отв. ред. Б.А.Страшун. -М.: Бек. 1997. - 764 с. 3. Конституционное право зарубежных стран. /В.Е. Чиркин Москва: Изд-во "Юристь", 2002. - 622 с. 4. Хамедов И.А. , Хакимов М,М. Парламентское право : Учебное пособие \ Под редакцией М.Х. Рахманкулова. – Ташкент 2003 г. 5. Конституционное Государственное право зарубежных стран. /М.Ф. Чудаков. - Минск: Издательство "Харвест", 1998. - 783 с 6. Парламентское право России: Учебные пособие / Под ред. И.М. Степанова, Т.Я. Хабриевой. М.: Юристъ, 1999. 224 с. 7. Булаков О.Н. Парламентское право Российской Федерации: Учебное пособие. Ростов н/Д: Феникс, 2000. 8. Конституционное право зарубежных стран в схемах.А. Щ.Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с. 9. Конституционное право зарубежных стран в схемах. А . Щ . Якушев. - Москва: Издательство "Приор", 1999. - 334 с.$

Олий мажлис қонунчилик палатаси ва сенати фаолиятида парламент назорати

20.09.2019

0

112.5 KB

Похожие