O`zbekiston Respublikasida Prezident saylovi - Юриспруденция - Рефераты

O`zbekiston Respublikasida Prezident saylovi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

68 KB

O`zbekiston Respublikasida Prezident saylovi Reja: 1 . Prezidentlik boshqaruv usuli - o`zbek milliy davlatchiligi o`zagi 2. O`zbekistonda prezidentlik saylovining konstitutsiyaviy asoslari 3. Prezidentlik saylovi to`g`risidagi qonunchilik 4. Prezidentlik saylovlarida aktiv va passiv saylov huquqi 5. Prezidentlik saylovining asosiy tashkiliy-huquqiy mexanizmlari va prinsiplari 6. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ko`rsatish 7. Prezidentlik saylovlarini o`tkazish va ovoz berish

1-. Prezidentlik boshqaruv usuli - o`zbek milliy davlatchiligi o`zagi O`zbekiston sobiq ittifoqdagi respublikalardan birinchi bo`lib, prezidentlik boshqaruvini joriy etgan, hamda keng miqyosdagi iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va madaniy-ma`naviy islohotlarni amalga oshirish, jamiyatni tubdan o`zgartirish va yangilash yo`liga o`tgan suveren davlatdir. Darhaqiqat, yurtboshimiz ta`kidlaganidek , «O`zbekiston tarixida ilk marta joriy etilgan Respublika Prezidenti lavozimi yangi O`zbekiston davlat hokimiyati organlari tizimida markaziy o`rinni egalladi. U siyosiy tizimning o`zagi bo`lib qoldi». Prezidentlik boshqaruvida Prezidentning davlat boshlig`i va ijro hokimiyati boshlig`i sifatidagi vakolatlari mujassamlashgan. Prezidentlik hokimiyati jamiyatdagi siyosiy barqarorlik va millatlararo totuvlikning va O`zbekiston demokratik islohotlari yo`lidan muaffaqiyatli borishning kafolati bo`lgani holda, mustaqil o`zbek davlatchiligi binosining asosiy tayanchiga aylandi. O`zbekiston prezidentlik respublikasidir. Bu–insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy e`tiqodlaridan qat`i nazar fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta`minlashga qaratilgan boshqaruv usulidir. Xalqning xohish-irodasi prezidentlik hokimiyati siyosatini belgilab beradi. Prezidentlik boshqaruvi inson va jamiyatning farovonligini, O`zbekiston barcha fuqarolarining munosib turmushini ta`minlashga qaratilgandir. Prezidentlik hokimiyati insonga uning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy turmush tarzini erkin tanlab olishni kafolatlaydi. Prezidentlik hokimiyati qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlari faoliyatini mamlakat oliy maqsadlari yo`lida muvofiqlashtiradi. Bizning davlatimizni katta bir oila deb tushunish mumkin. Aynan shu ma`noda Prezident millat timsoli, davlat ramzi sifatida namoyon bo`ldi, Oilada, davlatda o`zaro hurmat va qattiq tartib bo`lmasa, oilaning barcha a`zolari,

davlatning fuqarolari o`z burchlarini ado etmasa, bir-biriga nisbatan ezgulik bilan mehr-oqibat ko`rsatmasa munosib hayot ko`rish mumkin emas. Kuchli ijroiya hokimiyati bo`lmasa hatto eng demokratik yo`l bilan qabul qilingan qonunlar ham bajarilmasligi mumkin. Bu esa qonunlarning so`zsiz bajarilishini, fuqarolarning huquq va erkinliklarining himoya qilinishi, siyosiy va iqtisodiy islohotlar turmushga tadbiq etilishini ta`minlaydigan prezidentlik hokimiyatini taqozo etdi. Shunday qilib, prezidentlik boshqaruvi barqarorlik, fuqarolar tinchligi va millatlararo totuvlikni ta`minlash, qonunchilik va huquq-tartibotni qaror toptirish, hamda konstitutsiyaviy tuzum barpo etish asosidir. Prezidenlik boshqaruvi davlat tushunchasi, uning ma`no-mohiyatini tubdan o`zgartirdi. Prezident islohotlarning bosh tashabbuskori hamda ularning muvofiqlashtiruvchi asosiy kuchga aylandi. O`zbek davlati bozor iqtisodi munosabatlariga vazminlik bilan, puxta o`ylangan holda, bosqichma-bosqich o`tishni amalga oshirmoqda. 2-§. O`zbekistonda prezidentlik saylovining konstitutsiyaviy asoslari Mustaqil O`zbekiston davlatchiligining rivojlanishida 1992 yilning 8 dekabrida O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi tarixiy voqea bo`ldi. Bu hol butun saylov tizimning siyosiy-huquqiy jihatdan tubdan yangilash va isloh qilishni kun tartibiga qo`ydi. Shunga ko`ra, qonun chiqaruvi oliy hokimiyat-Oliy Majlis saylov tizimining yangi huquqiy asoslarini yaratdi. O`zbekiston Respublikasi davlat qurilishining hozirgi bosqichi oldingi davrlardagidan tubdan farq qiladi. Hozirgi bosqichda mamlakatimiz xalqaro huquqning to`la qonli subyekti bo`lib, yangilanish va taraqqiyot yo`lidagi rivojlanishida to`la mustaqildir. O`zbekiston suveren, konstitutsiyaviy, demokratik huquqiy va prezidentlik respublikasidir. O`zbekiston Respublikasi davlat hokimiyatining tizimi-hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo`linishi prinsipiga asoslanadi, shu bilan birga ularning o`zaro munosabatlari davlat

hokimiyatining yagona manbai sifatida xalqning oliy maqsadlariga xizmat qiladi . «Saylov» tushunchasi biron bir organni (davlat, jamoat, xalqaro va hakozolar) ovoz berish yo`li bilan shakllantirish demakdir. Binobarin, saylov uchun bir necha obyektlar bo`lishi mumkin. Unda saylov muqobillik tarzida amalga oshiriladi. Muqobilliksiz saylovlarda hech bo`lmaganda, undan voz kechish uchun kafolat berishga imkoniyat yaratish lozim. O`zbekiston Markaziy Osiyo uchun 1992 yil 29 dekabrida muqobil saylovlar yo`li bilan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylashda bebaho tajribaga egadir. «Saylov huquqi» tushunchasi va iborasi ikki ma`noda ishlatiladi. Birinchisi, bu-saylov huquqi saylab qo`yiladigan davlat organlarini shakllantirishni tartibga soluvchi huquqiy me`yorlar tizimidir. Saylov huquqining manbalari Konstitutsiya, Prezident, Oliy Majlis va mahalliy vakillik organlariga saylovlar haqidagi qonunlardir. Ikkinchisi, bu fuqarolarning saylab qo`yiladigan organlarni tuzishda qatnashish, ya`ni ularning tarkibini saylash (faol saylov huquqi) va unga o`zlarining saylanish (passiv saylov huquqi) laridir. Saylov tizimi – bu fuqarolik jamiyatida davlatning vakillik organlarini saylash yo`li bilan paydo bo`luvchi davlat jamoat munosabatlari tizimidir. Bu esa siyosiy partiyalarning faol harakatlari va fuqarolarning o`z irodasini qanchalik bildirishlariga bog`liq. Davlat saylov tizimi O`zbekiston Respublikasi qonuniyligini tashkil etuvchi va huquqiyligini kafolatlovchidir. Saylov huquqining asosiy manbai konstitutsiyaviy me`yorlardir. Prezidentlik saylovlari to`g`risida qonunni tayyorlashda o`zbek xalqining butun madaniy taraqqiyotining tarixiy tajribasiga asoslanilgan Konstitutsiyamizning ruhi e`tiborga olingan. Bunday yondashuv shak-shubhasiz, umuminsoniy qadriyatlar va inson huquqlariga davlatimizning bu yo`nalishdagi yuksak mas`uliyatiga javob beradi. Konstitutsiyamizning 117-moddasiga binoan, O`zbekiston Respublikasi 18 yoshga to`lgan fuqarolari faol saylash huquqiga egadirlar. O`zbekiston

Prezidentligiga saylovlar umumiy, teng, to`g`ridan-to`g`ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo`li bilan o`tkaziladi. O`zbekistonda prezidentlik saylov huquqining konstitutsiyaviy me`yori ko`ppartiyaviylik bo`lib, u fuqarolarning davlat va jamiyatdagi siyosiy huquqlari, qonuniylikni, barqarorlikni, demokratiyaviylikni kafolatlashga qaratilgandir. Konstitutsiyaning 10-moddasida siyosiy partiyalar xalq nomidan ish olib borishga xaqli emasligi alohida ko`rsatilgan. Umuman, konstitutsiyaning 10 ta moddasida ko`ppartiyaviylik bilan bog`liq bo`lgan me`yorlar bor. 34-moddada fuqarolarning siyosiy partiyalarga uyushishi huquqi alohida belgilab qo`yilgan. Chunonchi, 60-moddada «Siyosiy partiyalar turli tabaqa va guruhlarning siyosiy irodasini ifodalaydilar va o`zlarining demokratik yo`l bilan saylab qo`yilgan vakillari orqali davlat hokimiyatini tuzishda ishtirok etadilar», deb konstitutsiyaviy qoida mustahkamlab qo`yilgan. «Ko`ppartiyaviylik» tushunchasi tom ma`noda Prezidentlik saylovlarida bir necha siyosiy partiyalarning kamida esa ikkita siyosiy partiyaning ishtirok etishini bildiradi. Shu tariqa, saylov tizimning ko`p partiyaviyligi fuqarolarning tanlash huquqini kafolatlaydi. Ko`ppartiyaviylik asosida prezidentlik saylovlarini o`tkazish quyidagilarni bildiradi: birinchidan, huquqiy jihatdan ro`yxatga olingan barcha siyosiy partiyalarning saylov kompaniyasida ishtirok etishi; ikkinchidan, konstitutsiya va qonun talablari doirasida o`z nomzodlarini prezidentlikka ko`rsatish huquqi; uchinchidan, siyosiy partiyalarning barcha darajalardagi saylov komissiyalarining ishida qatnashish huquqi va kafolatli shart-sharoit yaratish; to`rtinchidan, Oliy sudga, prezidentlik saylovlari haqidagi Qonunning buzilishi faktlari ustidan shikoyat qilish huquqidir. Saylov huquqining konstitutsiyaviy prinsiplari yashirin ovoz berish yo`li bilan umumiy, teng va to`g`ridan-to`g`ri saylash huquqidir.

Prezident saylovlari haqidagi Qonun fuqarolarning saylov huquqining umumiyligi ya`ni saylovchilar ro`yxatini tuzish tartibi, ovoz berish huquqini rasmiylashtirish va ovoz berish faktini tasdiqlash kabi tadbirlarning huquqiy jihatdan kafolatlanishini nazarda tutadi. Teng saylov huquqi shundan iboratki, har bir saylovchi bir ovozga ega bo`ladi va barcha fuqarolar saylovlarda teng sharoitlarda ishtirok etadilar. To`g`ridan-to`g`ri saylov huquqi shundan iboratki, saylovchilar Prezidentni saylashda bevosita ishtirok etadilar. Yashirin ovoz berish esa saylovchining o`z irodasini bildirish ustidan nazorat qilishga yo`l qo`ymaslikni nazarda tutadi. Bu konstitutsiyaviy prinsip fuqarolarning o`z irodasini erkin bildirishini ta`minlashning huquqiy kafolatlanishi bo`lib, demokratik jamiyatning asosiy belgilaridan biridir. Fuqarolarning Prezidentni saylash huquqlarini to`g`ridan-to`g`ri yoki bevosita cheklashga yo`l qo`yilmaydi. Albatta, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida belgilangan ba`zi bir alohida hollar bundan mustasnodir. O`zbekiston Respublikasining saylovlar kuniga qadar 18 yoshga to`lgan har bir fuqarosi Prezidentni saylash huquqiga egadir. Prezidentlik saylovlarini tashkil etish belgilangan ba`zi bir alohida hollar bundan mustasnodir. Prezidentlik saylovini o`tkazish O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari tomonidan tuziladigan Markaziy saylov komissiyasi zimmasiga yuklatiladi. 3. Prezidentlik saylovi to`g`risidagi qonunchilik O`zbekistonda prezidentlik lavozimi joriy qilingandan so`ng Prezident sayloviga oid muhim qonunlar qabul qilindi. Bu qonunlar jumlasiga quyidagilar kiradi: O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi; "O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`risida"gi Qonun; "Markaziy saylov komissiyasi to`g`risida"gi Qonun; "Fuqarolar saylov huquqlarining kafolatlari to`g`risida"gi Qonun.

Bu to`rt qonun Prezident sayloviga bevosita aloqador.. Bundan tashqari Prezident saylovlari yana bir qator boshqa qonunlar bilan tartibga solinadi. Bunday qonunlar qatoriga "Siyosiy partiyalar to`g`risida"gi Qonun, "Ommaviy axborot vositalari to`g`risida"gi Qonun, "Ma`muriy huquqbuzarlik to`g`risida"gi Kodeks, Jinoyat Kodeksi, Fuqarolik-protsessual Kodeksi kabilar kiradi. Bu kodeks va qonunlar yordamida prezidentlik saylovining u yoki bu tomonlari tartibga solinadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90-moddasida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylanish uchun saylov talablari mustahkamlangan: «O`zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga o`ttiz besh yoshdan kichik bo`lmagan, davlat tilini yaxshi biladigan, bevosita saylovlarga qadar kamida 10 yil O`zbekiston hududida muqim yashagan O`zbekiston Respublikasi fuqarosi saylanishi mumkin. Bir shaxs surunkasiga ikki muddatdan ortiq O`zbekiston Respublikasi Prezidenti bo`lishi mumkin emas». Bu konstitutsiyaviy qoidalar O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`risidagi qonunda yanada rivojlantirilgan va aniqlashtirilgan. O`zbekiston Prezidenti saylovi to`g`risidagi qonunlari xalqaro saylov huquqining standartlariga to`la mos keladi. "Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi", "Fuqarolik va siyosiy huquqlar to`g`risida"gi xalqaro pakt, "Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining Kopengagen uchrashuvi" Hujjatining asosiy talablari bizning saylov qonunlarimizda o`z aksini topgan. Prezidentlik boshqaruvi joriy qilingan davlatlar siyosiy hayotining eng muhim voqealaridan biri bu-Prezident saylovlari hisoblanadi. Shuning uchun ham O`zbekistonda Prezident saylovlarini demokartik asoslarda o`tkazilishining zarur huquqiy asoslari yaratilgan; O`zbekiston o`z davlat mustaqilligini e`lon qilgandan so`ng sobiq ittifoqchi respublikalar ichida birinchilardan bo`lib «O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`risidagi qonun»ni 1991 yil 18 noyabrda qabul qildi. Ushbu Qonunga 1997 yil 26 dekbarda va 1999 yil 19 avgustda hamda 2004 yil 2 dekabrda muhim o`zgartirish va qo`shimchalar kiritildi. Ushbu Qonun Prezident saylovlariga oid qonunlar ichida markaziy o`rinni egallaydi.

O`zbekiston Respublikasining II-chaqiriq, sakkizinchi sessiyasida qabul qilingan: "Referendum yakunlari hamda davlat hokimiyati tashkil etilishining asosiy prinitsiplari to`g`risida"gi Konstitutsiyaviy Qonunning qabul qilinishi, 2002 yil 27 yanvarda o`tkazilgan referendumda mamlakatimiz Oliy Majlisini ikki palatali qilib belgilash va O`zbekiston Respublikasi Prezidentining vakolat muddatini besh yildan yetti yillik qilib o`zgartirish to`g`risidagi muhim masala bo`yicha qabul qilingan Oliy Majlis qarori hayotga tadbiq etish borasidagi tarixiy jarayonlardan hisoblanadi. Ushbu Konstitutsiyaviy Qonun asosida: "O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi, Oliy Majlis Qonunchilik palatasiga hamda Qoraqalpog`iston Respublikasi Juqorg`i Kengasiga viloyatlar, tumanlar, shaharlar davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov tegishincha ularning konstitutsiyaviy vakolati tugaydigan yilda – dekabr oyi uchinchi o`n kunliginining birinchi yakshanbasida o`tkaziladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi hamda davlat hokimiyati vakillik organlariga saylov muddatlari bir paytga kelmb qolgan taqdirda davlat hokimiyati vakillik organlirining vakolat muddati bir yilga uzaytiriladi." Saylov jarayonlari uning birinchi bosqichi bo`lmish saylov muddatini tayinlash bilan boshlanadi. Ushbu bosqichni turli davlatlarda turlicha ko`rinishlari mavjud bo`lib, aksariyat davlatlarda parlamentga saylov o`tkaziladigan kun davlat boshligi tomonidan, Prezident saylovi kuni parlament tomonidan tayinlanadi. Saylov o`tkazish muddati ba`zi mamlakatlarda esa o`z konstitutsiyalarida qat`iy belgilab qo`yilgan. Masalan, Kosta-Rika Respublikasi Konstitutsiyasiga ko`ra, Prezident saylovi saylov yilining fevral oyidagi birinchi yakshanba kuni o`tkizaladi. AQSH Konstitutsiyasiga ko`ra, Prezident saylovi saylov yilining noyabr oyida o`tkaziladi. Bunda noyabr oyi birinchi dushanbasidan keyingi birinchi seshanba kuni saylov kuni deb belgilangan. Shunday holatlar ham borki, Konstitutsiya saylov o`tkazishning aniq muddatlarni emas balki, saylov o`tkazish shartlarini belgilab beradi. Masalan,

Bolgariya, Polsha, Chexiya davlatlarida tegishli organ yoki mansabdor shaxsning vakolat muddati tugashi munosabati bilan saylov o`tkazish muddati belgilanadi. Yuqoridagi misollardan ko`rinadiki, har bir mamlakatda davlat hokimiyat organlariga saylov o`tkazish muddati turlicha belgilangan. Bunga shu shakllangan munosabatlar, mamlakat xalqining mentaliteti, tarixiy shart-sharoitlar sabab bo`lishi mumkin. Saylovlarni o`tkazish muddati belgilangan ushbu moddaning ikkinchi bandi ham juda muhim qoidani o`zida ifodalab beradi. Bilamizki, davlat hokimiyati organlarining vakolat muddati turlicha bo`lsada, ma`lum davrga kelib, ushbu organlarga saylov bir vaqtga to`g`ri kelib qoladi. Ushbu holatda Prezident bilan davlat xokimiyati vakillik organlarining bir vaqtda saylanishini oldini olish maqsadida quyidagi chora-tadbirni qo`llash ma`qul deb topildi. YA`ni, davlat hokimiyatining vakillik organlari bo`lmish Oliy Majlis, Qoraqolpog`iston Respublikasining Jo`qorg`i Kengesi, viloyatlar, tumanlar va shaharlar davlat hikimiyati vakillik organlarining vakolat muddatlari yana bir yilga uzaytiriladi. Demak davlat boshlig`i – Prezidentga saylov bo`ladigan yil va kun ushbu qonun talabiga ko`ra, vakillik organlariga bo`ladigan saylov davriga to`g`ri kelmaydi. O`zbekiston Respublikasi davlatchilik tarixidan munosib o`rin oladigan, milliy davlatchiligimizni rivojiga hissa qushayotgan islohotlarimizning yana bir samarasi hisoblangan 2002 yil 27 yanvardagi referendum natijalari bevosita saylov institutiga muhim o`zagartirishlar kiritish zarurriyatini belgilab berdi. Prezident saylovlari O`zbekistonda bevosita demokratiyaning asosiy shakllaridan biridir. 4-. Prezidentlik saylovlarida aktiv va passiv saylov huquqi Aktiv saylov huquqi , ya`ni saylash huquqi O`zbekiston qonunchiligida barcha davlat hokimiyati organlariga saylov uchun umumiy qoida sifatida belgilangan O`zbekiston Respublikasining 18 yoshga to`lgan fuqarolari O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovida qatnashish huquqiga ega. Aktiv

saylov huquqi turli xil mulkiy cheklashlarsiz o`troqlik senzining yo`qligisiz barcha fuqarolarni saylovchilar ro`yxatga kiritilishi bilan ta`minlanadi. Fuqarolarning saylash va saylanish huquqini cheklashlik hollari O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`risidagi Qonunnida aniq ko`rsatilgan. Ushbu Qonunning 1-moddasiga muvofiq O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini mamlakat fuqarolari umumiy, teng va to`g`ridan-to`g`ri saylov huquqi asosida yashirin ovoz berish yo`li bilan amalga oshiradilar. O`zbekistonda 18 yoshga to`lgan fuqarolar O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovida qatnashish huquqiga ega. Bunda ijtimoiy kelib chiqishi, ijtimoiy va mulkiy ahvoliga, irqiy va milliy mansubligiga, jinsi, ma`lumoti, tili, dinga munosabatiga, mashg`ulot turi va xususiyatiga qarab O`zbekiston Respublikasi fuqarolarining saylov huquqini biron-bir tarzda bevosita yoki bilvosita cheklash qonun bilan taqiqlanadi. Prezident saylovlarida sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan fuqarolar, shuningdek sudning hukmiga muvofiq ozodlikdan mahrum etish joylarida saqlanayotgan shaxslar qatnashmaydilar. Aktiv saylov huquqidan passiv saylov huquqini farqlash lozim. Passiv saylov huquqi, ya`ni Prezident bo`lib saylanishlik huquqi bir qancha qo`shimcha shartlarni o`z ichiga oladi. Bu shartlar bevosita davlat boshlig`iga o`ta yuksak mas`uliyatlar yuklanishidan kelib chiqadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi shunday uchta shartni o`rnatgan. Birinchidan, aktiv saylov huquqiga nisbatan Prezident bo`lishlik uchun yuqori yoshni belgilashlik, ya`ni O`zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga 35 yoshdan kichik bo`lmagan fuqaro saylanishi mumkin. Ikkinchidan, davlat tilini yaxshi biladigan fuqaro O`zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylanishi mumkin. Uchinchidan, o`troqlik senzi, ya`ni bevosita saylovgacha kamida 10 yil O`zbekiston hududida muhim yashgan fuqaro O`zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga saylanishi mumkin.

Bu shart bo`lajak Prezident mamlakatdagi sharoitni va xalq hayotini yaxshi bilishligi zarurligi talabidan kelib chiqadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti 5 yil muddatga saylanadi. Ushbu muddat tugagandan so`ng yangi Prezident saylovlari o`tkazilishi lozim. Huquqiy nuqtai nazardan saylovlarni muntazam ravishda qat`iy ma`lum muddatlarda o`tkazishlik saylov huquqining muhim majburiy prinsiplaridandir. Prezident saylovi muddati va tartiblari bevosita qonun bilan beliglanadi. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 90-moddasiga muvofiq bir shaxs ikki muddatdan ortiq O`zbekiston Respublikasi Prezidenti bo`lib saylanishi mumkin emas. Bu qoida prezidentlik hokimiyatini amalga oshirishlarda davomiylikni ta`minlashga yo`naltirilgan. 5-. Prezidentlik saylovining asosiy tashkiliy-huquqiy mexanizmlari va prinsiplari Konstitutsiyaviy asoslardan kelib chiqib, prezidentlik saylovining asosiy tashkiliy-huquqiy mexanizmlarini belgilash mumkin. Ularga quyidagilar kiradi: Markaziy saylov komissiyasi faoliyatining tartib va shakllanishi; Okrug saylov komissiyalari va saylov uchastkalarini shakllantirish; Saylovchi fuqarolarning ro`yxatini tuzish; Nomzodlar ko`rsatishga siyosiy partiyalarga huquqiy ijozat berish; Prezidentlikka nomzodlar ro`yxatini shakllantirish; Saylov okruglari bo`yicha ovoz berish tartibi; Ovozlarni sanash va ovoz berish yakunlarini chiqarish tartibi; Saylov huquqi me`yorlarining buzilishi ustidan sudga murojaat qilish. Prezident saylovi bir-biriga zid bo`lmagan umumdemokratik prinsiplar va aniq talablar asosida bo`lishi kerak. Prezident saylovi umumdemokratik prinsiplari Konstitutsiyaga asoslanadi, jahon mamlkatlarining tajribasi va o`z milliy tariximizga tayanadi. Prezident saylovining umumdemokratik prinsiplariga quyidagilar kiradi.

Birinchi prinsip: Prezident saylovining Konstitutsiyaga to`la muvofiq kelishi. Ikkinchi prinsip: Prezident hokimiyatining qonuniyligi. Uchinchi prinsip: Prezident saylovi tartibotlari va vazifalarining huquqiy jihatdan ta`minlanganligi To`rtinchi prinsip: Prezident saylovining demokratiyaviyligi, fuqarolarning va siyosiy partiyalarning teng huquqligi. Beshinchi prinsip: Prezident saylovining fuqarolik jamiyatiga xos bo`lgan barqarorlik, taraqqiyot, qonuniylik, huquqiy tartibot, inson huquqlarini himoya qilishni ta`minlashga yo`naltirilganligi. Oltinchi prinsip: Prezident saylovining xalqchilligi, barcha fuqarolar uchun tushunarli va qulay bo`lishi. Yettinchi prinsip: Prezident saylovining uyushganligi, konstitutsiyaviy, huquqiy, sud nazorati ostida bo`lishligi va qonuniy boshqarilishiga erishish. Sakkizinchi prinsip: Prezident saylovining tejamli va samarali bo`lishi. To`qqizinchi prinsip: ovoz berish va saylanishning ziddiyatlarsiz, uning uchun yetarli bo`lgan natijalarini olishga kafolat yaratilishi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentini saylashda fuqarolar ixtiyoriy ravishda qatnashadilar. Saylovda qatnashmaganlik uchun fuqaroga nisbatan biror bir ma`naviy yoki moddiy chora ko`rish mumkin emas. Saylovlarda qatnashishning ixtiyoriyligi – bu saylov huquqining muhim prinsiplari va erkin saylovlarning demokratik kafolatidir. O`zbekiston Respublikasi Prezidentini saylashda fuqarolar yashirin ovoz beradilar. Bunda har bir fuqaro bitta ovozga ega bo`ladi. Prezident saylovida ovoz berishlik fuqarolar tomonidan bevosita amalga oshiriladi. Ovoz berish jarayonida fuqarolarning xohish-iroda bildirishlari ustidan nazorat etilishga yo`l qo`yilmaydi. Saylovchining o`z xohish-irodasini bevosita va erkin ifoda etishi ham saylov huquqining muhim prinsiplaridan bo`lib, shaxs erkinligining yaqqol namoyon bo`lishidir.

O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi, O`zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasi, okrug va uchastka saylov komissiyalari tomonidan o`tkaziladi. Saylov komissiyalari Prezident saylovini ochiqlik va oshkoralik prinsipi asosida o`tkazadilar. Prezident saylovlarini o`tkazishda oshkoralik prinsipi quyidagilarda namoyon bo`ladi: Birinchidan, saylov komissiyalari fuqarolarni o`z ishlaridan, saylov okruglari, uchastkalari tuzilganligi, saylov komissiyalarining tarkibi, ularni joylashgan manzili va ish vaqtidan voqif etadilar, saylovchilarning ro`yxati bilan tanishtiradilar. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar haqida ma`lumotlar, ovoz berish va saylov yakunlaridan xabardor qiladilar. Ikkinchidan, ommaviy axborot vositalari Prezident sayloviga tayyorganlikning borishi va saylov qanday o`tayotganligini keng yoritib boradilar. Uchinchidan, Prezident sayloviga tayyogarlik ko`rish va uni o`tkazishga oid barcha tadbirlarda, ayniqsa saylov kuni ovoz berish xonalarida va ovozni sanab chiqishda prezidentlika nomzod ko`rsatgan siyosiy partiyalardan hokimiyat vakillik organlaridan bittadan kuzatuvchi, matbuot, televideniye va radio vakillari, xorijiy davlatlar, va tashkilotlar va harakatlardan kuzatuvchilar qatnashadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi bilan bog`liq barcha harakatlar davlat mablag`lari hisobidan amalga oshiriladi. Prezidentlikka nomzodlarni boshqa mablag`lar hisobidan moliyaviy ta`minlash va boshqacha yo`l bilan moddiy jihatdan qo`llab-quvvatlash taqiqlanadi. Prezidentlik saylovi uchun siyosiy partiyalar, jamoat birlashmalari, korxona va tashkilotlar hamda fuqarolar o`z mablag`larini ixtiyoriy berishlari mumkin. Bu mablag`larni Markaziy saylov komissiyasi saylov kompaniyasida foydalanish uchun qabul qilib oladi. Prezident saylovi xarajatlarining davlat mablag`laridan qoplanishi, prezidentlikka nomzodlar uchun teng moddiy sharoitlarni yaratishga qaratilgandir. “O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`risida”gi qonunlarni buzganlik uchun javobgarlik prinsipi saylov qonunlarini saylov jarayonining

barcha ishtirokchilari tomonidan so`zsiz va og`ishmay rioya qilishga xizmat qiladi. Ushbu prinsip “O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`risida”gi Qonunning 7-moddasida mustahkamlangan. Prezident saylovida fuqarolarning: birinchidan, aktiv va passiv saylov huquqini erkin amalga oshirishga, saylovlarni olib borishga zo`rlik, aldov, tahqir etish va boshqa yo`lda to`sqinlik qilgan shaxslar; ikkinchidan, saylov hujjatlarini soxtalashtirshgan, ovozlarni aynan noto`g`ri hisoblagan, ovoz berish yashirinligini buzgan; uchinchidan, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi to`g`risidagi Qonunning boshqa yo`sinda tuzilishga yo`l qo`ygan saylov komissiyalarining a`zolari, davlat tashkilotlari va jamoat birlashmalarining mansabdor shaxslari; to`rtinchidan, prezidentlikka nomzodlarning sha`ni va qadr-qimmatiga dog` tushuradigan soxta ma`lumotlarni e`lon qilgan yoki boshqa tartibda tarqatgan, saylov komissiyalari a`zolariga nisbatan haqoratomuz munosabatga yo`l qo`ygan shaxslar tegishli qonun va Kodekslarda belgilab qo`yilgan tartibda javobgar bo`ladilar. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti saylovini o`tkazish prinsiplari hamma saylovchilar, saylov jarayonining barcha ishtirokchilari uchun rahbariy qoidalardir. 6. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ko`rsatish Dunyoning barcha demokratik davlatlarida davlat boshlig`i lavozimiga nomzod ko`rsatish huquqi siyosiy partiyalar va bevosita fuqarolariga berilgan. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ko`rsatish saylovga oltmish besh kun qolganida boshlanadi va qirq besh kun qolganida tugaydi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ko`rsatish siyosiy partiyalarning yuqori organlari tomonidan, saylovchilar tashabbuskor guruhi yig`ilishi tomonidan amalga oshiriladi.

Siyosiy partiyaning yuqori organi, saylovchilar tashabbuskor guruhi O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga bittadan nomzod ko`rsatishi mumkin. Markaziy saylov komissiyasi O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlarni ro`yxatga oladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod etib ro`yxatga olingan shaxsga ro`yxatga olinganlik haqida guvohnomasi beriladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlarni ro`yxatga olish saylovga o`ttiz besh kun qolganida tugallanadi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ro`yxatga olinganidan keyin besh kunlik muddat ichida Markaziy saylov komissiyasi ro`yxatga olinganlik to`g`risidagi xabarni O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodning familiyasini, ismi va otasining ismini, tug`ilgan yilini, partiyaga mansubligini, egallab turgan lavozimini, ish va yashash joyini, shuningdek uni nomzod etib ko`rsatgan siyosiy partiyani yoki saylovchilar tashabbuskor guruhini ko`rsatgan holda e`lon qiladi. Quyidagilar: qasddan sodir etilgan jinoyati uchun ilgari sudlangan fuqarolar; o`zlariga nisbatan jinoiy ish qo`zg`atilganligi munosabati bilan qonun tomonidan ta`qib etilayotgan fuqarolar; diniy tashkilotlar va birlashmalarning professional xizmatchilari O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod etib ro`yxatga olinmaydilar. Siyosiy partiya, saylovchilar tashabbuskor guruhi u yoki bu shaxsni O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod etib ko`rsatish to`g`risidagi o`z qarorini saylovga kechi bilan yetti kun qolganida bekor qilish huquqiga ega, bu shaxs Markaziy saylov komissiyasi tomonidan O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlik maqomidan mahrum etilishi mumkin. Siyosiy partiya O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlar ko`rsatish muddati tugaguniga qadar Markaziy saylov komissiyasiga yangi nomzodni ro`yxatga olish to`g`risida taklif kiritishi mumkin.

Ro`yxatga olingan O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod uni O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod etib ko`rsatgan siyosiy partiya faoliyatini tugatgan taqdirda ham Markaziy saylov komissiyasi tomonidan o`z maqomidan mahrum etilishi mumkin. Prezidentlikka nomzod 15 nafargacha ishonchli vakilliklarga ega bo`lishi mumkin. Ishonchli vakillar nomzodga Prezident etib saylash uchun targ`ibot, tashviqot yuritadilar, davlat organlari va jamoat birlashmalarining organlari, saylovchilar bilan o`zaro munosabatlarda, shuningdek saylov komissiyalarida nomzodning manfaatlari himoya qiladilar. Prezidentlikka nomzod ro`yxatga olingandan keyin o`z ishonchli vakillarini o`zi belgilaydi va Markaziy saylov komissyasi ishonchli vakillarini ro`yxatga olib, ularga guvohnoma beradi. 7. Prezidentlik saylovlarini o`tkazish va ovoz berish Prezident saylovlariga tayyorgarlik ko`rish va ularni o`tkazish ochiq va oshkora amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasining ommaviy axborot vositalari saylovga tayyorgarlik va saylov qanday o`tayotganligini keng yoritib boradilar. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzodlarga o`zining kelgusi faoliyat dasturi bilan chiqish huquqi beriladi. Nomzodlarning dasturlari respublikaning suvereniteti, yaxlitligi va xavfsizligiga qarshi qaratilgan bo`lmasligi, xalqning salomatligi va ma`naviyatiga tajovuz qilmasligi unda urush, milliy adovat, irqiy va diniy xusumat targ`iboti, konstitutsiyaviy tuzumni zo`rlik bilan o`zgartirishga, fuqarolarningg konstitutsiyaviy huquqlari va erkinliklarini kamsituvchi xatti-harakatlarga da`vat bo`lmasligi kerak. O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod etib ro`yxatga olinganlar teng huquqlardan foydalanadilar. Ularning huquqlari Qonun bilan kafolatlanadi.

Saylov byulleteniga prezidentlikka nomzodning familiyasi, ismi, otasining ismi alifbo tartibida kiritilib, uning tug`ilgan yili, egallab turgan lavozimi va ish joyi ko`rsatiladi. Byulletenlar davlat tilida, shuningdek tegishli viloyat, tuman, shahar, saylov okurgi aholisining ko`pchiligi muomala qiladigan tillarda nashr etiladi. Ovoz berish maxsus ajratilgan binolarda o`tkaziladi, ularda yashirin ovoz berish uchun yetarli miqdorda kabina va xonalar jihozlangan, saylov byulletenlari berish uchun joy ajratilgan va saylov qutilari qo`yilgan bo`lishi lozim. Saylov qutilari yashirin ovoz berish kabinalari va xonalarida ovoz beruvchilarga qulay qilib joylashtiriladi. Ovoz berish saylov kuni soat 6 dan 20 gacha o`tkaziladi. Ovoz berish vaqti va joyi to`g`risida uchastka saylov komissiyasi saylovchilarni kechi bilan saylovga o`n kun qolganida xabardor qiladi. Ovoz berish binosiga kelgach, saylov komissiyasining a`zosiga o`z shaxsini tasdiqlovchi hujjatni, ya`ni pasport yoki boshqa guvohnomani ko`rsatadi hamda saylovchilar ro`yxatiga imzo qo`yadi. Shundan keyin unga saylov byulleteni beriladi. Saylov byulleteni ovoz beruvchi tomonidan yashirin ovoz berish kabinasi yoki xonasida to`ldiriladi. Saylov byulletenini to`ldirish imkoniga ega bo`lmagan saylovchi o`z xohishiga ko`ra, saylov komissiyasi tarkibiga kiradigan shaxslardan, kuzatuvchilardan va nomzodlarning ishonchli vakillaridan boshqa kishini kabina yoki xonaga taklif qilishga xaqlidirlar. To`ldirilgan byulletenni ovoz beruvchi saylov qutisiga tashlaydi. Buzib qo`yilgan saylov byulleteni saylovchining iltimosiga ko`ra yangisi bilan almashtirilishi mumkin. Buzib qo`yilgan byulletenlar hisobga olinishi, bekor qilinishi va alohida saqlanishi lozim. ajratilgan kabina yoki xonada to`ldiradilar. Saylovchi saylov byulleteniga, o`zi yoqlab ovoz berayotgan nomzodning familiyasi ro`parasida, o`ng tomonda joylashgan bo`sh kvadratga belgi-krestik (plyus) qo`yadi. .Saylov kuni o`z joyida bo`lish imkoniyatiga ega bo`lmagan saylovchi o`zi turar joydagi uchastka saylov komissiyasidan saylov varaqasini talab qilib, bir

qarorga kelgach, to`ldirilgan saylov varaqasini konvertga solib, uni yopiq holda uchastka komissiyasida qoldirishi mumkin. Ovoz berish tugagach, saylov qutilarini ochishdan oldin uchastka saylov komissiyasining a`zolari ishtirokida saylov varaqalari solingan yopiq konvertlar qutilarga tashlanadi. Foydalanilmagan barcha saylov byulletenlari uchastka saylov komissiyaisi tomonidan sanab chiqiladi va bekor qilinadi. Saylovda ovoz berishda qatnashgan saylovchilarning yarmidan ko`pining ovozini olgan O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga nomzod saylangan hisoblanadi. Basharti, saylovchilar ro`yxatiga kiritilgan saylovchining yarmidan kami saylovda ishtirok etgan bo`lsa, saylov o`tmagan deb topiladi. Agar, O`zbekiston Respublikasi Prezidentligiga saylash uchun ikkitadan ortiq nomzod qo`yilgan bo`lsa va nomzodlardan hech biri talab qilingan miqdordagi ovozni olmagan bo`lsa, saylovchilarning ovozini eng ko`p olgan ikki nomzod ishtirokida takroriy ovoz berish o`tkaziladi. Markaziy saylov komissiyasi saylov o`tkazilgan kundan boshlab bir oy ichida, lekin kamida o`n besh kundan keyin takroriy ovoz berish kunini belgilaydi. Takroriy ovoz berishni o`tkazish haqidagi xabar matbuotda e`lon qilinadi. Takroriy ovoz berishda ishtirok etgan saylovchilarning ovozini boshqa nomzodga nisbatan ko`proq olgan nomzod, basharti, uni yoqlab berilgan ovozlar soni unga qarshi berilgan ovozlar sonidan ko`p bo`lmagan bo`lsa, saylangan deb hisoblanadi. Yangi saylangan O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Markaziy saylov komissiyasi tomonidan saylov natijalari rasmiy tarzda e`lon qilingan kundan e`tiboran kechi bilan ikki oy ichida Oliy Majlis yig`ilishida qasamyod qilgan paytdan boshlab o`z lavozimiga kirishadi. Amaldagi O`zbekiston Respublikasi Prezidenti o`z vakolatlarini yangi saylangan Prezident o`z lavozimiga kirishgunga qadar bajaradi. Prezident saylovi-mamlakatimiz va uning har bir fuqarosi uchun muhim ijtimoiy-siyosiy kompaniya bo`lib, ularni tayyorlash hamda o`tkazishga yuksak

mas`uliyat va vatanparvarlik burchi hissiyoti bilan yondashish – har bir fuqaroning muqaddas burchidir.

Похожие

O`zbekiston Respublikasida notarial harakatlar

O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyati

O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining tashkil etilishi

O`zbekiston Respublikasida fuqarolik. Fuqarolarning konstitutsiyaviy burshlari

O`zbekiston Respublikasida Advokatura fanining tushunchasi va tizimi