O`zbekiston Respublikasida moliyaviy xo`jalik nazorati va taftish o`tkazishning tashkil qilinishi - Юриспруденция - Рефераты

O`zbekiston Respublikasida moliyaviy xo`jalik nazorati va taftish o`tkazishning tashkil qilinishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

147.5 KB

O`zbekiston Respublikasida moliyaviy xo`jalik nazorati va taftish o`tkazishning tashkil qilinishi Korxonalarda sodir bo`lgan xo`jalik operatsiyalarini, moddiy javobgar shaxslardagi moddiy qiymatliklarni, shuningdek boshqa shaxslar va tashkilotlar bilan olib boriladigan hisob-kitoblarni hisobga olish va nazorat qilishni ta`minlash uchun buxgalteriya hujjatlaridan foydalaniladi. Buxgalteriya hisobini yuritishda hujjatlar juda muhim ahamiyatga egadir. Chunki har bir sodir bo`lgan xo`jalik operatsiyasi hujjatlashtirilganligi natijasidagina uning to`xtovsiz hisobga olinishi ta`minlanadi va ishonchnomaga ega bo`linadi. Shu bilan birga buxgalteriya hisobining schyotlarida, registrlarda va hisobot ish qog`oz (blank)larida aks ettirilgan hamma yozuvlar tegishli boshlang`ich hujjatlar bilan asoslangan bo`lishi zarur. Shunnng uchun ham hujjatlashtirish buxgalteriya hisobi usulining muhim jihatlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Ko`pchilik iqtisodiy adabiyotlarda hujjat bilan hujjatlash-tirish o`rtasida ma`lum aniq chegara berilmagan. Buxgalteriya hiso-bida hujjat deb huquqiy asosga ega bo`lgan ma`lum rekvizitli ish qog`oziga aytiladi. Buxgalteriya hisobida hujjatlashtirish deb esa xo`jalik operatsiyalarini hujjat yordamida rasmiylashtirish usuliga aytiladi. Buxgalteriya hisobida hamma xo`jalik operatsiyalarini hujjat-lashtirish joriy buxgalteriya hisobi ma`lumotlari va buxgalteriya hisoboti ko`rsatkichlariga isbotlovchi kuch beradi, shuning uchun ham ayrim xollardagi xo`jalik tortishuvlarini sud, hakamlik tomoni-dan to`g`ri hal qilish imkonini beradi. Buxgalteriya hisobida hujjatlashtirish yordamida davlat reja- topshiriqlarining bajarilishini nazorat qilib, o`z vaqtida zarur ma`lumotlarni tezlikda olish imkoniyati yaratiladi. Hujjatlashtirish yordamida xo`jalik mablag`larining harakati-ni o`z vaqtida to`g`ri hisobga olish, shuningdek bir moddiy javobgar shaxsdan ikkinchisiga o`tkazishda moddiy qiymatliklarning butligi ta`minlanadi. Shuning uchun ham xo`jalik operatsiyalarini hujjat-lashtirish natijasida mulk qo`riqlanadi. Hujjatlashtirilgan hamma ma`lumotlar korxonalarning ham-ma ishlari ustidan muayyan xo`jalik rahbarlari nazoratini ta`min-lashi bilan birga, davlat va jamoat nazorat vakillariga ham ana shu ishlarning qonuniyligini isbotlash imkonini beradi. Hujjatlashtirish yordamida hamma hisob-kitoblar amalga oshiriladi, xo`jalikning ishlab chiqarish-moliyaviy natijalari aniqla-nadi, har bir xodimning

mehnat natijalari, xarajat va daromad ko`rsatkichlari va hokazolar topiladi. Demak, hujjatlashtirish xo`jalikda amalga oshirilgan xo`jalik operatsiyalari ustidan nazorat o`rnatish bilan birga, iktisodiyot tartibini ta`minlaydi va oqibat natijada hisobni mustahkamlaydi. Boshlang`ich hujjatlar xo`jalik operatsiyalarining amalga oshirilganligini qayd qiladi. Davlat, kooperativ va boshqa jamoat tashkilotlari, korxona va muassasalarda (bank muassasalari va jamoa xo`jaliklaridan tashqari) boshlang`ich hujjatlarni tuzish, qabul qilish, saqlash va buxgalteriya hisobida qayd qilish tartibi «Buxgalteriya hisobida hujjatlar va hujjatlar aylanishi haqida nizom» bilan o`rnatilgandir. Shu qoida talablari asosida tuzilgan boshlang`ich hujjatlargina buxgalteriya hisobi registrlariga kayd kilinadi va amalga oshirilgan xo`jalik operatsiyalari haqida ma`lumotlar uchun asos bo`lib hisoblanadi. Boshlang`ich hujjatlar xo`jalik operatsiyasi sodir bo`lgan paytda tuzilishi va ularda aniq (ishonchli) ma`lumotlar kayd kilinishi kerak. Eskirgan va ixtiyoriy tuzilgan shakllarning ish qog`ozlaridan foydalanish mumkin emas. Ayrim hollarda boshlang`ich hujjatlarni mashina o`qiy oladigan ma`lumot tashuvchilarda ham tuzish mumkin. Quyidagi rekvizitlari bo`lgan boshlang`ich hujjatlargina huquqiy kuchga ega bo`ladi: hujjat (shakl)ning nomi, shaklning kodi; hujjat tuzilgan sana; xo`jalik operatsiyasining mazmuni; xo`jalik operatsiyasi (mikdor va qiymat ifodasi) o`lchovi; xo`jalik operatsiya-sining amalga oshirilishi va uni to`g`ri rasmiylashtirish uchun ja-vobgar shaxslarning mansablari nomlari, imzolari va ularning rasshifrovkalari. Bundan tashqari, zarurat tug`ilsa, boshlang`ich hujjatda yana quyidagi qo`shimcha rekvizitlar ham bo`lishi mumkin: hujjatning raqami; korxonaning nomi va manzili; hujjatda qayd qilingan xo`jalik operatsiyasini amalga oshirish asosi; hujjatlash-tirilayotgan xo`jalik operatsiyalarining xarakteri bilan aniqlani-ladigan boshqa qo`shimcha rekvizitlar. Buxgalteriya hisobi mexanizatsiyalashtirilgan (avtomatlashtirilgan) hollarda boshlang`ich hujjat- larning rekvizitlari kodlar shaklida qayd qilinishi mumkin. Boshlang`ich hujjatlarni arxivda saqlash davrida ulardagi yozuvlar o`chib ketmasligini ta`minlaydigan vositalar bilan huj-jatlarga yozuvlar qilish kerak. Shuning uchun ham boshlang`ich huj-jatlardagi yozuvlar oddiy siyoh, kimyoviy qalam, sharikli ruchka pas-tasi, yozuv mashinasi, mexanizatsiya vositalari va boshqa yuqorida qo`yilgan talabga javob beradigan vositalar yordamida qilinishi ke-rak. Boshlang`ich hujjatlardagi yozuvlarni qilishda oddiy qalamdan foydalanish qat`iyan man qilinadi. Boshlang`ich hujjatlarning bo`sh satrlari albatta chizib qo`yilgan bo`lishi kerak. Korxonalarda bosh buxtalter bilan kelishilgan holda boshlan-g`ich hujjatlarga imzo chekish huquqi berilgan shaxslarning ro`yxati tuziladi va bu

ro`yxat korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Juda noyob va qimmatbaho moddiy qiymatliklarni ombordan chiqa-rish uchun tuziladigan hujjatlarga imzo chekish huquqiga ega bo`lgan shaxslar soni juda ham qisqartirilgan bo`lishi kerak. Mashina o`qiy oladigan boshlang`ich hujjatlarni tuzish uchun javobgar bo`lgan shaxslarning imzolarini parollar yoki ushbu shaxsning imzosini bir xilda identifikatsiya qilishni ta`minlaydigan boshqa avtorlashtirish usullariga almashtirish mumkin. Qoidaga ko`ra, tegishli hollarda ayrim boshlang`ich hujjatlar-ning shakllari ish qog`ozlari qat`iy hisobotdagi qog`ozlar qatoriga kiritilishi mumkin. Bunday ish qog`ozlar raqamlash asbobi yoki matbaa usuli bilan raqamlashtirilishi kerak. Buxgalteriyaga kelib tushgan boshlang`ich hujjat shakli va mazmuni bo`yicha tekshiriladi. Boshlang`ich hujjat shakli bo`yicha tekshirilganda uning to`la va to`g`ri rasmiylashtirilganligi va rekvizitlarining to`ldirilganligi tekshiriladi. Boshlang`ich hujjat mazmuni bo`yicha tekshirilganda esa unda hujjatlashtirilgan operatsiyaning qonuniyligi va ko`rsatkichlarining mantiqiy jihatdan bog`liqligi tekshiriladi. Bosh buxgalterlar haqidagi nizomga ko`ra, pul mablag`lari, mol-moddiy va boshqa moddiy qiymatliklarni qabul qilish, saqlash va xarajat qilish tartibiga xilof bo`lgan operatsiyalar bo`yicha boshlan-g`ich hujjatlarni bajarish va rasmiylashtirish man kilingan. Bun-day hujjatlar korxonaning bosh buxgalteriga tegishli qaror qabul qilishi uchun berilishi kerak. Ishlangan boshlang`ich hujjatlarning qayta ishlatilish imkoniyatini yo`qotish maqsadida ularga quyidagicha belgi qo`yiladi: boshlang`ich hujjat qo`lda ishlangan bo`lsa, u holda hujjatga uning ma`lumotlari hisob registriga yozilgan sana yozib qo`yiladi; boshlang`ich hujjat hisoblash mashinalarida ishlangan bo`lsa, u holda hujjatga uni ishlagan javobgar nazoratchining shtampi bosiladi. Kirim va chiqim kassa orderlariga ilova qilingan hamma hujjatlar hamda ish haqi hisoblashga asos bo`lgan hujjatlarda «olingan» yoki «to`langan» degan shtamp bosilishi yoki qo`l bilan yozilishi va unda shu sana (kun, oy, yil) ko`rsatilishi kerak. Buxgalteriya hisobida hisoblash texnikasi vositalari yordamida ma`lumotlarni ishlash uchun moslashtirilgan hujjatlar qo`llaniladi. Bunday hujjatlardan foydalanishga ruxsat hisoblash texnikasi vositalarida yaratiladigan magnit lenta va qog`ozdan yasalgan axborot tashuvchilardagi hujjatlarga huquqiy kuch berish haqidagi vaqtinchalik umumtarmoq ko`rsatmalari bilan berilgan. Hisoblash mashinalariga moslashtirilgan hujjatlarni saqlash va ulardan foydalanish bilan bog`liq bo`lgan masalalarni yechishda hisoblash texnikasi vositalari bilan yaratilgan hujjatlarni tanlab olish, arxivda saqlash uchun qabul qilish va ularni foydalanuvchilarga berish haqidagi qoidaga asoslaniladi. Buxgalteriya hisobida ayrim boshlang`ich hujjatlar qat`iy hisobotdagi ish

qog`ozlarga kiruvchi ish qog`ozlarda yaratiladi. Bu ish qog`ozlar donalab hisobga olinadi. Bunday ish qog`ozlarda boshlang`ich hujjatlarni yaratishdan maqsad mablag`larning xarajat qilinishi va mulkning butligi ustidan nazoratni kuchaytirishdir. Qat`iy hisobotdagi ish qog`ozlar moddiy qiymatliklarni qabul qilish yoki korxona xududidan ularni chiqarish (vakolatnoma, mol-transport ta- labnomasi) yoki moddiy qiymatliklarni shaxsiy kishilarga sotish (kirim kassa orderi) va ayrim boshqa operatsiyalarni rasmiylashti-rish uchun ishlatiladi. U yoki bu ish qog`ozlarni qat`iy hisobotdagi ish qog`ozlarga o`tkazish haqida tegishli yuqori idoralar karor kabul qilishi mumkin. Bu ish qog`ozlarni hisobga olish, saqlash va berish uchun mas`ul shaxs tayinlanadi. Ulardan foydalanuvchi mansabdor shaxslar ro`yxati korxona rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Korxo-naga kelayotgan ish qog`ozlar bu ish qog`ozlarning hisobi, saqlanishi va berilishi uchun mas`ul shaxs tomonidan tekshirib olinadi. Agar ish qog`ozlarning kamligi aniqlanilsa, u holda bu haqda dalolatnoma tuziladi. Korxonada qat`iy hisobotdagi ish qog`ozlarning hisobi kirim-chiqim daftarlarida olib boriladi. Korxona bo`linmalari-ning moddiy javobgar shaxslariga ish qog`ozlar talabnoma bilan be- riladi. Ishlatilgan ish qog`ozlar moddiy javobgar shaxslar hisobi-dan dalolatnoma bilan chiqariladi. Qat`iy hisobotdagi ish qog`ozlar bilan ishlaydigan har bir moddiy javobgar shaxsga korxona buxgal-teriyasida berilgan va ishlatilgan qog`ozlar haqidagi kartochka- ma`lumotnoma olib boriladi. Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirilgan holda yuritish asoslari (xo`jalik operatsiyalarini hujjatlashtirish; hisob axborotlarini tizimlashtirish va umumlashtirish, undan foydalanish va uni saqlash; hujjatlar aylanishini tashkil qilish tartibi) mutasaddi idoralar ishlab chiqqan korxonalarni boshqarishni avtomatlashtirilgan tizimi tarkibida avtomatlashtirilgan buxgalteriya hisobini yaratish va uni qo`llash bo`yicha umumtarmoq uslubiy ko`rsatmalarida aniqlangan. Boshlang`ich hujjatlarning matni yoki raqamli ma`lumotlarini tozalash va tuzatish mumkin emas. Qo`lda tuzilgan boshlang`ich hujjat-larda (kassa va bank hujjatlaridan tashqari) qo`yilgan xatolar quyidagi tartibda to`g`rilanadi. Noto`g`ri matn yoki summa ustidan chi-ziladi, uning, tepasiga to`g`ri matn yoki summa yoziladi, yoniga «to`g`ri-langan» degan yozuv qilinadi, hujjatga avval imzo chekkan shaxslar yana imzo chekishib to`g`rilashni tasdiqlashadi va to`g`rilash amalga oshirilgan sana (kun, oy, yil) yozib qo`yiladi. Kirim va chiqim kassa orderlarida hech qanday o`zgarish qilish mumkin emas. Buxgalteriya hisobida boshlang`ich hujjatlarning harakati (hujjatni tuzish yoki boshqa korxonadan olish, hisobga qabul qilish, ishlash, arxivga berish — hujjatlar aylanishi) jadval bilan tartibga solinadi. Bu jadvalni tuzish ishlarini korxonaning bosh buxgalteri tashkil kiladi. Hujjatlarning aylanish jadvali korxona

rahbari buyrug`i bilan tasdiqlanadi. Quyida korxona bo`yicha hujjatlar aylanishi jadvali keltirilgan. Jadval yordamida korxonada hujjatlar aylanishi, boshlang`ich hujjat o`tishi lozim bo`lgan bo`linmalar va boshqaruvchilarning aniq soni, hujjatning x.ar bir bo`linmada bo`lishining eng kam muddati o`rnatiladi. Hujjatlar aylanishi jadvali korxonaning har bir bo`linmasi va hamma bajaruvchilari tomonidan hujjatlarni tuzish, tekshirish va ishlash bo`yicha ishlar tarxi yoki ro`yxati sifatida rasmiylashtirilishi mumkin. Bu tarx yoki ro`yxatda hujjatni tuzish, tekshirish va ishlashning hamma ijrochilarining o`zaro aloqasi va bu ishlarni bajarish muddatlari ko`rsatiladi. Hujjatlar aylanishi jadvalining ko`chirmasi shu jadvalda ko`rsatilgan ijrochilarning har biriga beriladi. Bu ko`chirmada tegishli ijrochi faoliyatiga taalluqli bo`lgan hujjatlar, ularni taqdim etish muddatlari va qaysi bo`linmalarga ushbu hujjat berilishi kerakligi ko`rsatiladi. Hujjatlar aylanishi jadvalini ta`minlash, hujjatlarni o`z vaqtida va sifatli tuzish, ularni buxgalteriya hisobi va hisobotida qayd qilish uchun o`z vaqtida topshirish va hujjatlardagi ma`lumot-larning haqiqatga to`g`ri kelishiga shu hujjatlarni tuzgan va unga imzo chekkan shaxslar javobgar bo`lib hisoblanadi. Qorxona bosh buxgalteri ijrochilar tomonidan hujjatlar aylanishi jadvalining bajarilishi ustidan nazorat olib boradi. Korxona bosh buxgalteri-ning operatsiyalarni rasmiylashtirish tartibi va tegishli hujjat-larni va ma`lumotlarni buxgalteriyaga yoki hisoblash markazlariga taqdim etish tartibi bo`yicha qo`yadigan talablari ushbu korxonaning hamma bo`linmalari uchun albatta bajarilishi zarur talablar bo`lib hisoblanadi. Shunday qilib, xo`jalik operatsiyalarini o`zida aks ettirgan hujjatlarning rasmiylashtirilishidan arxivga kelib tushishiga qadar bosib o`tishi zarur bo`lgan bosqichlar yig`indisiga hujjat-larning aylanishi deb ataladi. Hujjatlarning aylanishini tashkil qilishda hujjatlarni rasmiylashtirish, ularning to`g`ri tuzilganligini tekshirish, huj-jatlarni ishlash, hujjatlarning ma`lumotlari, ularni ma`lum iqtisodiy mazmunlariga qarab guruhlashtirish, tegishli registrlarda aks ettirishda hujjatlarning harakat qilish rejasi katta rol o`ynaydi. Bu rejada hujjatlarni rasmiylashtirishdan ularning ma`lumotlarini buxgalteriya hisobining registrlarida aks etti-rishga qadar instansiyalarni ayrim-ayrim ko`rsatib, har bir bosqich-ga hujjat qaysi vaqtlarda kelib tushishi va qancha vaqt ichida hujjat bu bosqichdan keyingi bosqichga o`tishi zarurligi belgilanadi. Hujjatlarning ana shu harakat kilish rejasiga asosan ish olib borilganda xo`jalik operatsiyalarining o`z vaqtida hujjat bilan rasmiylashtirilishi, hujjatlarning ishlash uchun bir tekisda kelib tushishi va buxgalteriya ishlarining oqilona tashkil qilinishi ta`minlanadi. Shuning uchun ham bir turdagi buxgalteriya hujjat-lariga o`ziga xos harakat jadvallari tuziladi. Bu jadvallarga aso-san buxgalterlar moddiy javobgar

shaxslardan, hisobdor shaxslar-dan, sex va zavod xodimlaridan buxgalteriya hujjatlarini talab qiladi. Buxgalteriya hujjatlarining aylanishi hujjatlarni arxivga topshirish bilan tugaydi. Boshlang`ich hujjatlar, hisob registrlari, buxgalteriya – hiso-botlari va balanslari albatta arxivga topshirilishi kerak. Ular korxona arxiviga topshirilgunga qadar buxgalteriyada maxsus xona-larda yoki berkiladigan shkaflarda bosh buxgalter tomonidan qo`yil-gan shaxsning javobgarligi ostida saklanadi. Qat`iy hisobotdagi ish qog`ozlar esa seyflarda, metalldan yasalgan shkaflarda yoki ular- ning butligini ta`minlaydigan maxsus xonalarda saqlanishi kerak. Mashina o`qiy oladigan ma`lumot tashuvchilardagi boshlang`ich va ishlash natijasida olingan hujjatlar buxgalteriya hisobini uni mexanizatsiyalashtirilgan (avtomatlashtirilgan) sharoitda yuritish qoidalari tegishli me`yoriy hujjatlarda o`rnatilgan tartibga ko`ra saqlanadi. Har bir oyning qo`lda ishlangan va ma`lum hisob registrida tegishli boshlang`ich hujjatlari xronologik tartibda komplektlanadi va ular arxivga ma`lumotnoma bilan topshiriladi. Kassa orderlari, bo`nak hisobotlari va bank ko`chirmalari ularga tegishli hujjatlar bilan xronologik tartibda yig`iladi va muqovalanadi. Hujjatlarning ayrim turlari (ishga berilgan naryadlar, smena raportlari) muqovalanmagan holda, ammo papkaga tikilgan holda saqlanishi mumkin. Korxona arxivida boshlang`ich hujjatlar, hisob registrlari, buxgalteriya hisoboti va balanslarini saqlash muddati Vazirlar Mahkamasi qoshidagi bssh arxiv boshqarmasi tasdiqlagan vazirliklar va korxonalar faoliyatida tashkil bo`ladigan namunaviy hujjatlar ro`yxati bilan aniqlanadi. Arxivga topshiriladigan hujjatlar avval ekspertiza qilinadi va ma`lum tartibga keltiriladi. Kassa orderlari, bo`nak hisobot-lari, bank ko`chirmalari va ularga tegishli hujjatlar hamda saqla-nish muddati o`n yildan ko`p bo`lgan hujjatlar arxivga muqovalangan holda topshiriladi. Saqlanish muddati o`n yildan kam bo`lgan huj-jatlarni skorosshivatelda varaqlari raqamlashtirilmagan va hujjatlar ro`yxati tuzilmagan holda arxivga topshirish mumkin. Buxgalteriyada hujjatlarning butligiga korxonaning bosh buxgalte-ri javobgar bo`ladi. Shuning uchun ham boshlang`ich hujjatlarni ras-miylashtirish bilan bog`liq bo`lgan masalalarni korxonaning bosh buxgalteri hal qiladi. Mashina o`qiy oladigan hujjatlarni arxivda saqlash uchun sa-ralab olish ularning kerakligini ekspertiza qilish natijasida amalga oshiriladi. Davlat arxiviga saqlashga beriladigan mashina o`qiy oladigan hujjatlar korxonada besh yildan ko`p saqlanmaydi va ularning texnik holati muntazam ravishda tekshirib turiladi. Ke-rak bo`lib qolsa ular yangi fizik axborot tashuvchiga qayta yoziladi. Mashina o`qiy oladigan hujjatlar davlat arxiviga, odatda, yangi magnit lentaga kayta yozib ikki nusxa qilib topshiriladi.

Korxonalarning yillik hisoboti, yig`ma hisobot, ularga berilgan tushuntirish xatlari, yillik buxgalteriya hisobotini ishlab chiqish va uning tahlili bo`yicha tahliliy jadvallar, yillik buxgalteriya hisobotini ko`rib chiqish va tasdiqlash bo`yicha materiallar (buyruq, protokol va boshqalar) doim saqlanadi. Ishchi va xizmatchilarning shaxsiy schyotlari 75 yil saqlanadi. Imorat va inshootlar hisobi bo`yicha daftar va kartotekalar hamda ularni yo`klama qilish materiallari o`n yil saqlanadi. Bosh daftar va jurnallar, korxonalarning moliyaviy xo`jalik faoliyatini hujjatli taftish dalolatnomalari va ularga tegishli materiallar besh yil saqlanadi. Kassa daftari, aylanma va yig`ma vedomostlar, boshlang`ich hujjatlar, ishchi va xizmatchilarga ish haqi to`lash vedomostlari, agar taftish qilingan bo`lsa, uch yil saqlanadi. Debitor va kreditor qarzlar, janjalli va ishonchsiz qarzlar, ish xakiga doir qarzlar, kreditga olingan mollar uchun ishchi va xizmatchilar bilan hisob- kitoblar, bo`nak hisobotlari, kassani tekshirish dalolatnomalari va boshqalar bilan bog`liq bo`lgan hujjatlar ham uch yil saqlanadi. Shu muddatlar tugagandan so`ng maxsus ahamiyatga ega bo`lgan hujjatlar ajratib olinib, davlat arxiviga topshiriladi. Hujjatlarning qolgan qismi esa korxona arxividan olinib, dalolatnoma asosida yo`qotib yuboriladi. Boshlang`ich hujjatlar, hisob registrlari, buxgalteriya hisobotlari va balanslarning butligini, ularning arxivga berilishini rasmiylashtirish va arxivga topshirishni korxonaning bosh buxgalteri ta`minlaydi. Ular buxgalteriya va korxona arxividan korxonaning boshka bo`linmalari xizmatchilariga berilmaydi. Ayrim hollardagina faqat bosh buxgalterning ruxsati bilan korxonaning boshqa bo`linmalari xodimlariga berilishi mumkin. Buxgalteriya hisobida hujjatlar har xil xususiyatlariga qarab turkumlarga ajratiladi. Hamma hujjatlar buxgalteriya hisobida bajaradigan vazifalariga, tuzilish joyiga, xo`jalik operatsiyalarini aks ettirish miqdorlariga qarab bir nechta turkumlarga bo`linadi. Hujjatlar buxgalteriya hisobida bajaradigan vazifalariga ko`ra beshta guruhga bo`linadi: 1. Farmoyish hujjatlari. 2. Tasdiqlovchi hujjatlar. 3. Qombinatsiyalashtirilgan hujjatlar. 4. Buxgalteriya rasmiylashtirish hujjatlari. 5. Axborot hujjatlari. Farmoyish hujjatlari xo`jalik rahbarlarining biron xo`ja-lik operatsiyasini amalga oshirish uchun xizmat qiladigan farmon be-rishi uchun mo`ljallangandir. Farmoyish hujjatlariga kassaga nakd pul olishga yozilgan cheklar, vakolatnomalar, qarorlar, u yoki bu xo`ja-lik operatsiyasini bajarish uchun korxona ishchisnga

rahbar tomoni-dan berilgan buyruqlar, naryadlar va boshqa hujjatlar kiradi. Far- moyish hujjatlarida berilayotgan topshiriqning mazmuni, bajari-lish muddati va tartibi, shuningdek bajaruvchi shaxs ko`rsatilgan bo`lib, bunday hujjatlar asosida buxgalteriya schyotlarida yozuv qilinmasdan, balki xo`jalik rahbarining korxona xodimlarining faoliyati yuzasidan nazorat o`rnatishi ta`minlanadi. Tasdiqlovchi hujjatlar korxonalarda ma`lum bir xo`jalik, operatsiyasining amalga oshirilganligini isbotlaydi. Shuning uchun ham bunday hujjatlar tasdiqlovchi hujjatlar deyiladiki, u ma`lum bir xo`jalik operatsiyasini bajargan xodimga haqiqatda shu masala topshirikqa asosan bajarilganini isbotlovchi yozma huquq beradi. Tasdiqlovchi hujjatlarga dalolatnomalar, qabul qilnsh kvitansiyalari, asosiy vositalarni qabul qilish dalolatnomalari, ombor mudirining hisobotlari, schyot-fakturalar, to`lov vedomostlari va boshqa hujjatlar kirishi mumkin. Ombor mudirining hisoboti hisobot oyi davrida omborga kirim va chiqim qilingan xo`jalik operatsiyalari ko`rinib turganligi sababli tasdiqlovchi hujjatga kiradi. Shuning bilan birga ularning qayerdan kelgani va qayerga berilgani to`g`risidagi ma`lumotlar va bu ma`lumotlarni isbotlovchi imzo bo`ladi. Kombinatsiyalashtirilgan hujjatlar deb farmoyish va tas-diqlovchi hujjatlarning xususiyatlarini o`zida ifodalaydigan hujjatlarga aytiladi. Bunday hujjatlar ayrim hollarda farmoyish-tasdiqlovchi hujjatlar deb ham ataladi, chunki ular bir vaqtda ham farmoyish, ham tasdiqlovchi hujjatlarning vazifalarini o`tay oladi. Kombinatsiyalashtirilgan hujjatlarda xo`jalik operatsiyasini amalga oshirish uchun berilgan farmon va shu operatsiya bajarilganligini aks ettiruvchi hisobotning bo`lishi juda qulaydir. Bunday qulaylik korxona xo`jalik faoliyatini nazorat qilishni va hujjatlarning ma`lumotlarini tekshirishni osonlashtiradi. Bunday hujjatlarga misol tariqasida kassa chiqim orderini keltirish mumkin. Bu hujjatda pulnnng kassir tomonidan berilganligini isbotlovchi ma`lumot bilan birga pulning to`lanishi zarur ekanligini ko`rsatuvchi farmoyish ham mavjuddir. Buxgalteriya rasmiylashtirish hujjatlari deb korxonalarda sodir bo`layotgan xo`jalik operatsiyasini amalga oshirishga asos bo`la olmaydigan, lekin buxgalteriya xodimlari tomonidan buxgalteriya hisobi registryalariga yozish uchun tuzilgan ayrim hisob-kitob va ma`lumotnomalarga aytiladi. Bunday hujjatlarga buxgalteriya ma`lumotnomalari, asosiy vositalarga amortizatsiya ajratmalarini hisoblash vedomostlari, maxsus fondga ajratmalar va foydani taqsimlash bo`yicha hisob-kitoblar, mahsulot tannarxini kalkulyatsiya qilish vedomostlari va boshqa buxgalteriya xodimlari tomonidan tuziladigan rasmiylashtirish hujjatlari kiradi. Korxonalarda axborot xizmatini o`taydigan ayrim hujjat-lar borki, ular xo`jalik rahbarlariga va taalluqli davlat va nazorat idoralariga zarur axborot

ma`lumotlarini beradi. Bunday hujjatlarga moddiy qiymatliklar sotib olish uchun mol yetkazib beruvchilar bilan tuzilgan shartnomalar, nomenklatura-baho, moddiy qiymatliklarning me`yorlari va boshqa shularga o`xshash hujjatlar kiradi.Buxgalteriya hisobining hujjatlari tuzilish tartibiga muvofiq dastlabki va yig`ma hujjatlarga bo`linadi. Dastlabki hujjatlar deb xo`jalik operatsiyasi sodir bo`l•gan vaqtda tuzilgan hujjatga aytiladi. Chunki har bir xo`jalik operatsiyasi amalga oshirilganda hujjatlashtiriladi. Bunday hujjatlarga kassaning kirim va chiqim orderlari, talabnoma-nakladnoy, naryadlar, yo`nalish varaqalari, har xil dalolatnomalar va boshqa hujjatlar kiradi. Yig`ma hujjatlar deb bir nechta dastlabki hujjatlar ma`lumoti asosida yig`ilib tuzilgan hujjatlarga aytiladi. Bun-day hujjatlarga kassirning kunlik hisobotini, moddiy javobgar shaxslarning hisobotlarini, hisobdor shaxslarning bo`nak hisobot- larini va boshqalarni kiritish mumkin. Binobarin, kassir bir kundagi kirim va chiqim orderlari: va boshqa xo`jalik operatsiyalari ma`lumotlariga asoslanib, ish kuni oxirida hisobot tuzadi va buxgalteriyaga topshiradi. Bu yig`ma hujjatga yaqqol misoldir. Buxgalteriya hujjatlari bir yoki bir necha xo`jalik operatsiyalarini o`zida aks ettirishiga qarab bir martalik va jamlama hujjatlarga bo`linadi. Bir martalik hujjatlarda ma`lum bir vaqtda amalga oshirilgan operatsiyalar aks ettiriladi. Bunday hujjatlarga kassa kirim orderi, kassa chiqim orderi, materiallarni ka`bul qilish orderi, bajarilgan ishlarni qabul qilish dalolatnomasi va boshqa shunga o`xshash hujjatlar kiradi. Jamlama hujjatlarda har xil vaktlarda amalga oshirilgan bir xil xo`jalik operatsiyalari aks ettiriladi. Jamlama hujjatlar-ni qo`llash korxonada tuziladigan hujjatlar miqdorini kamayti-rishga olib keladi. Jamlama hujjatga misol tariqasida limit-zabor kartasini olish mumkin. Limit-zabor kartada ombordan mua-yyan ishlab chiqarishga bir oy davomida chiqarilgan bir necha materi-allarning miqdori ko`rsatiladi va u oy davomida amalga oshirilgan xo`jalik operatsiyalarini isbotlash hujjati bo`lib xizmat qiladi. Buxgalteriya hujjatlari qayerda tuzilishiga qarab korxonaning o`zida tuzilgan va boshqa korxonalarda tuzilgan hujjatlarga bo`lina-di. Korxonaning o`zida tuzilgan hujjatlar unda amalga oshirilgan xo`jalik operatsiyalarini aks ettiradi. Bunday hujjatlarga kassa kirim orderi, bo`nak hisobotlari va boshkalar misol bo`la oladi. Shuning bilan birga korxonaga mol yetkazib beruvchilarning yuborgan schyot-to`lov talabnomalari, spetsifikatsiyalari, kvitansiyalari va boshqa hujjatlari ham kelib tushadi. Bu hujjatlar boshqa korxonalarda tuzilgan hujjatlar bo`lib, muayyan korxonaning buxgalteriya schyotlaridagi yozuvlarn uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Korxona va uning ayrim qismlari faoliyati to`g`risidagi ma`lumotlarning eng muhim tashuvchisi dastlabki hujjatlar bo`lib hisoblanadi. Dastlabki hujjatlarning

hajmi va ularning ko`p turli bo`lishi ishlab chikarish jarayonining texnologiyasi va xarakteri, korxonaning tuzilmasi va boshqa bir qancha omillarga bog`liqdir. Ba`zi bir korxonalarda xo`jalik operatsiyalarini aks ettiruvchi dastlabki hujjatlarning miqdori millionlab hisoblanadi. Bu hujjatlarda ayrim rekvizitlarning miqdori milliardlar bilan sanaladi. Shu qadar ko`p sonli dastlabki hujjatlarni tuzish va rasmiylashtirish uchun juda katta mehnat talab qilinadi. Shuning uchun ham dastlabki hujjatlarning qo`l bilan to`ldiriladigan rekvizitlarini va hujjatlardagi ma`lumotlarning to`g`riligini tasdiqlov-chi imzolarning sonini kamaytarish katta ahamiyatga egadir. Buning uchun hujjatlarni unifikatsiyalashtirish va standart-lashtirish, hujjatlardagi qayta-qayta aks ettiriladigan ko`rsatkich-larni yo`qotish va dastlabki hisobni mexanizatsiyalash ishlarini keng olib borish zarur. Hujjatlar rekvizitlarining joylanishi hisoblash markazlarida buxgalteriya hujjatlarini ishlashga qulay-lik tug`diradigan bo`lishi kerak. Korxonalarda qo`llanilayotgan huj-jatlarning shakllari va ulardagi rekvizitlar joylanishining bir xilligini ta`mnnlash dastlabki hisobni mexanizatsiyalashtirish-ning shartlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Shuning uchun ham xo`ja-lik operatsiyalarini hujjatlashtirishning yaxshilanishi uchun huj-jatlarni unifikatsiyalashtirishdan boshlamoq maqsadga muvofiqdir. Chunki hujjatlarni unifikatsiyalashtirish yo`li bilan har xil kor- xonalarda hujjatlar ish qog`oz (blank)larining bir xilligi ta`min-lanadi. Hujjatlarni unifikatsiyalashtirish natijasida korxonalar uchun umumiy bo`lgan hujjatlarning namunali shakllari ishlab chiqiladi. Binobarin, hujjatlarni unifikatsiyalashtirish deb xalq xo`jaligining tsrmoqlarida bir xil xo`jalik operatsiyalarini ras-miylashtirish uchun hujjatlarning ish qog`oz (blank)larini mos-lashtirishga aytiladi. Buxgalteriya hisobining hamma bo`limlari bo`yicha namunali hujjatlar ish qog`ozi (blanki) ishlab chiqiladi va qonun va me`yoriy hujjatlar asosida tasdiqlanadi. Dastlabki hujjatlarni rasmiylashtirishni yaxshilash hujjat-larni standartlashtirish yo`li bilan ham amalga oshiriladi. Huj-jatlarni standartlashtirish deb bir turdagi hujjatlar uchun bir xil o`lchovlar o`rnatishga aytiladi. Xo`jalik operatsiyalarini hujjatlashtirish va dastlabki hujjat ma`lumotlarini hisoblash mashinalariga kiritishning yaxshilanishini har xil zamonavny ma`lumot tashuvchi vositalardan foydalanish yo`li bilan amalga oshirish istiqbolli yo`llardan biri hisoblanadi. Yuqorida ta`kidlanganidek, buxgalteriya hisobining xususiyatlaridan biri xo`jalik muomalalarini yoppasiga va uzluksiz aks ettirilishi hisoblanadi. Bu dastlabki hisob axborotining manbai hisoblangan hujjatlashtirish yordamida amalga oshiriladi. Barcha xo`jalik muomalalariga tuziladigan hujjatlar majmuasi hujjat-lashtirish deb ataladi. Ulardagi ma`lumotlar keyinchalik joriy buxgalteriya

hisobida xujalik muomalalarini aks ettirish uchun yagona asos bo`lib xizmat qiladi. Xo`jalik muomalalari ustidan kuzatishni amalga oshirishni ta`minlab va ularni, albatta, schyotlarda aks ettirilishining sharti bo`lib hisoblangan hujjatlashtirish, buxgalteriya hisobi usulining tarkibiy unsuri bo`lib hisoblanadi. Biror bir xo`jalik muomalasiga tegishli tartibda tuzilgan va rasmiylashtirilgan hujjat bo`lmasa, hisobga olinishi mumkin emas. Shuning uchun har bir hujjat ma`lum talablarni hisobga olgan holda tuzilgan bo`lishi va undagi muomalalarning sodir bo`lishi yoki rasmiylashtirilishida qatnashgan hamda shu bilan tegishli jarayonlar haqiqatda korxonada sodir bo`lganligini tasdiqlovchi shaxslarni imzolari bilan tasdiqlangan bo`lishi kerak. Buxgalteriya yozuvlariga asos bo`lib hisoblangan hujjatlarda sodir bo`lgan xo`jalik jarayonlari to`g`risidagi ma`lumotlar mavjud bo`ladi. Ulardan ko`pchiligi tegishli xodimlarga u yoki bu muomalalarni bajarishga ruxsat etadi. Demak, buxgalteriya hujjati muomalasining haqiqatda sodir bo`lganligi haqida hamda uni amalga oshirishga bo`lgan huquqning yozma guvohnomasidir. Hujjatlashtirish hujjatlar isbotnoma, guvohnoma, majmuasini anglatadi, hujjatlash deganda esa xo`jalik muomalalarini hujjatlarning tegishli bosma ish qog`ozlari (blank)da rasmiylashtirish tushuniladi. Hujjatlashtirshning korxona ichidagi ahamiyati hisob yozuvlarini asoslovchi vosita sifatida xizmat qilish bilan cheklanmaydi. Bundan tashqari, u katta taxliliy ahamiyatga egadir. Buxgalteriya hujjatlari asosidagi buyruqlarni buyruq beruvchilardan uni bajaruvchilarga topshirish uchun foydalaniladi, ya`ni xo`jalik faoliyati ustidan boshqarish uchun qo`llaniladi. Hujjatlashtirish vositasida amalga oshirilgan muomalalarning to`g`riligi nazorat qilinadi, bajarayotgan ishlarning joriy taxlili olib boriladi yoki u orqali ba`zi xo`jalik yuritish qoidalarining buzilishini aniqlaydi. Demak, hujjatlashtirish nazorat - tahliliy funksiyalarni bajaradi. Mulkni saqlash borasida hujjatlashtirish alohida ahamiyatga egadir. Hujjatlar yordamida moddiy - javobgar shaxslar harakati-ning to`g`riligi kuzatiladi (ular tomonidan boyliklarni olish va berish, xo`jalik muomalalarini amalga oshirish qonuniga rioya qilinishi tekshiriladi). Hujjatlashtirish o`g`irlik qilish hodisa-lari, turli suiste`mol qilishlarni ochib beradi, ayrim hollarda esa ularning oldini olish imkonini ham beradi. Hujjatlashtirishning huquqiy (yuridik) ahamiyati juda kattadir. Hisoblab qayd etayotgan hodisalarning to`g`riligini tasdiqlash bilan bir vaqtda, hujjatlar ushbu korxona bilan boshqa tashkilotlar va shaxslar o`rtasida yuzaga kelgan kelishmovchiliklarda inkor qilib bo`lmaydigan dalolatnoma bo`lib hisoblanadi. Ulardan sud va prokuratura organlari har xil da`volar to`g`risidagi janjalli masalalarni hal qilishda, shartnomalar va boshqa majburiyatlarni bajarishdagi

to`la-to`kislikni tekshirishda foydalanishadi. Lekin hujjatlar faqat ularga qo`yilgan barcha talablarga rioya qilgan holda tuzilgan va rasmiylashtirilgan bo`lsagina huquqiy kuchga ega bo`ladilar. Boshqaruv hisobi tizimida ishlab chiqarishning normal holati-da materiallar, mehnat va hokazolarni ishlab chiqarishga sarflash-ning belgilangan me`yorlaridan (standartlardan) chetga og`ishishlar-ni rasmiylashtirish uchun mo`ljallangan xabar berish (signal) huj-jatlari alohida muhim ahamiyatga egadir. Hisob axborotining moddiy tashuvchilari qatoriga bosma ish qog`ozlar (blankalar), vinchestr, fayllar, disketlar, perfokartalar, perfolentalar, magnitlentalar va shu kabilarni kiritish mumkin. Ulardan korxonalardagi xo`jalik muomalalarini olish va ishash uchun qullanilayotgan texnika vositalariga qarab foydalaniladi. Ulardan ba`zilari muomalalarni bevosita sodir bo`layotgan daqiqada o`z ichiga oladi, boshqalari axborotni dastlabki tashuvchilarning ma`lumotlari asosida avtomatik tarzda Personal Elektron Hisoblash Mashinasi (PEHM)ga kiritish imkonini berib, ularni qulayroq yo`l bilan ishlash uchun xizmat qiladi. Hozirgi vaqtda, ko`pchilik hollarda eng keng tarqalgan moddiy tashuvchilar hisob bosma ish qog`ozlari (blankalari) hisoblanadi. Hisob bosma ish qog`ozlarida aks ettiriladigan muomalalar mazmunining hajmiga qarab har xil bo`ladi. Hisob bosma ish qog`ozlari qo`l bilan yoki mexanizatsiyalashtirilgan yo`l bilan (PEHM yordamida) to`ldiriladi. Bosma ish qog`ozida hujjatlar kerakli miqdordagi ko`chirmalarni olish maqsadida odatda bir nechta nusxada tuziladi. Shu davrgacha korxonalarning ko`pchiligida muomalalarni bevosita aks ettirish hisob bosma ish qog`ozlarini to`ldirish yordamida amalga oshirilar edi. Lekin shuni nazarda tutish lozimki, hisob bosma ish qog`ozi hisob texnikasining rivojlanishining ma`lum bir bosqichida hisob axborotini boshqa moddiy tashuvchilari bilan almashtiriladi. Uni chetlashtirish jarayoni hisob ishlarining ba`zi joylarida boshlangan va rivojlanib bormoqda. Hisobga maxsus hisob uskunalari va elektron hisoblash mashinalarini joriy etish muomalalarini avtomatik tarzda qayd etish va ularning mazmunini mashinaning doimiy yoki vaqtinchalik zslab qoladigan tizimida aks ettirish imkonini beradi. Mazkur tizim ma`lumotlarni keyinchalik hisobda va tezkor ishda foydalanish uchun topshiradi. Korxonalarda sodir bo`ladigan muomalalar o`zlarining mazmunlariga ko`ra har xil bo`ladi. Hujjatlar o`rtasidaga farqlar, shuningdek, ulardan hisob ishlarida foydalanishning xususiyatlari bilan ham shartlanadi. Shu munosabat bilan hujjatlarni buxgalteriya hisobida to`g`ri qo`llash uchun ularning barcha turlarini yaxshi bilib olish kerak bo`ladi. Buning uchun hujjatlarni ma`lum bir xususiyatiga qarab tasniflash zarur. Buxgalteriya hujjatlari quyidagi belgilarga qarab turkumlanadi:

- qanday maqsadlarga tayinlanganligiga; - tuzish tartibi va muomalalarni qamrab olishligiga. Hujjatlar qanday maqsadga tayinlanganligiga qarab farmoyish isbotlovchi (tasdiqlovchi) buxgalteriya rasmiylashtiruvchi va aralash (kombinatsiyalashtirilgan) turlarga bo`linadi. Farmoyish deb, u yoki bu xo`jalik muomalalarini bajarish to`g`risidagi buyruq (farmoyish)ga ega bo`lgan hujjatlarga aytiladi. Ularga buyruqlar, cheklar, ishonchnomalar va boshqalar kiradi. Ularning asosiy vazifasi rahbar xodimlarning topshirig`i bevosita bajaruvchilarga topshirishdan iborat. Ko`pchilik muomalalar faqat farmoyish hujjatlari mavjud bo`lgandagina amalga oshiriladi. Masalan, navbatdagi ta`til uchun ish haqi faqat mazkur xodimni ta`tilga chiqarish haqida buyruq bo`lsagina to`lanadi. Farmoyish hujjatlari xo`jalik muomalalari sodir bo`lgan-ligini tasdiqlovchi faktorlarga ega emas, shuning uchun ular o`zlari-cha muomalalarni hisobda aks ettirish uchun asos bo`la olmaydi. Shuni ta`kidlash lozimki, faqatgina muomalalarni bajarish to`g`risidagi farmoyishlar unsuriga ega bo`lgan hujjatlar uncha ko`p emas. Ko`-pincha farmoyish ma`lum hujjatda berilib, shu hujjatning o`zida keyinchalik ushbu muomala rasmiylashtiriladi. Bir nechta funksiya-ning bitta hujjatda bunday birlashtirish aralash (kombinatsiyalash-trilgan) hujjatlarni vujudga keltiradi. Isbotlovchi (yoki bajaruvchi) hujjatlar deb amalga oshirilgan muomalalarni rasmiylashtiruvchi hujjatlarga aytiladi. Ular muomalalar sodir bo`lish daqiqasida tuziladi va ushbu muomalalarni hisobda qayd qilishning birinchi bosqichini anglatadi. Isbotlovchi hujjatlarga misol bo`lib kirim orderlari hisoblanadi. Kirim orderlari korxona omboriga kelib tushayotgan moddiy boyliklarni rasmiylashtirish uchun ishlatiladi. Uning shakli kelib tushgan boyliklar to`g`risidagi ma`lumotlar buxgalteriyada keyinchalik qanday ishlashi (qo`l bilanmi yoki hisoblash mashinalaridami)ga bog`liq. Isbotlovchi hujjatlarning turlari juda ko`p. Ularga, shuningdek, mulklarni qabul qilish - topshirish dalolatnomalari, ularning harakatini rasmiylashtiriladigan, taqsimlanadigan xarajatlar summasining qismlari, xarajat moddalari va boshqalar) ham mavjuddir. Demak, yig`ma hujjatlar, birinchidan, dastlabki hujjatlar-ning ma`lumotlarini umumlashtirish va yig`ma ko`rsatkichlarni olish uchun, ikkinchidan, hisobga olinayotgan muomalalar to`g`risida qo`pin-cha ma`lumotlar olish maqsadida axborotlarni umumlashtirish va bu muomalalarni yangi bo`limlarga ajratilgan holda aks ettirish uchun xizmat qiladi. Shundan kelib chiqqan holda, yig`ma hujjatlardan muomalalar haqidagi

dastlabki ma`lumotlarni ishlash vositasi sifatida foydalaniladi, desak bo`ladi. Muomalalarni qamrab olish usuliga qarab, hujjatlar birgalik va jamg`aruvchilarga bo`linadi. Birgalik hujjatlar bitta yoki bir vaqtning o`zida bir nechta muomalalarni aks etgiradi. Bu, tuzilib bo`lgandan keyinroq buxgalteriya toppshrilishi va buxgalteriya yozuvlari uchun ishlatilishi mumkin. Birgalik hujjatlariga kirim orderlari, qabul qilish - topshirish dalolatnomalari, to`lov talabnomalari, kassa orderlari va hokazolar kiritilishi mumkin. Jamg`aruvchi hujjatlar korxonada har xil vaqtlarda (bir hafta, desakda, yarim oyda) amalga oshirilayotgan bir turdagi muomalalarni rasmiylashtirish uchun xizmat qiladi. Ular korxonada qisqa vaqt ichida ko`plab sodir bo`ladigan muomalalar bo`yicha yozib boriladigan hujjatlar sonini qisqartirish maqsadida tuziladi. Yuqorida ko`rib chiqilgan hujjatlardan bo`nak hisoboti jamg`aruvchi hisobotdir. Unda hisobdor shaxs tomonidan bo`nak olingan daqiqadan boshlab o`tgan davr ichida qilingan xarajatlar aks ettiriladi. Boshqa jamg`aruvchi hujjatlar ham uchrab turadi. Ular, masalan, limit - zabor kartasi, ish vaqtini hisobga oladigan tabel, bajarilgan ishlar vedomosti va hokazodan iborat. Jamg`aruvchi hujjatlardan foydalanish sintetik schyotlar bo`yicha yozuvlar bir oyda bir marta, barcha bir turdagi hujjatlarni umumiy yakuni bilan aks ettiriladigan hollarda keng tarqalib boradi. Ba`zi mualliflar hujjatlarni, shuningdek, boshqa belgilari, masalan, boshqaruv funksiyalari, qatorlar soni, tuziladigan joyi va shu kabilar bo`yicha ham guruhlaydilar. Aralash hujjatlarga misol sifatida bo`nak (avans) hisobotini keltirish mumkin. U hisobdor shaxs tomonidan olingan bo`nakdan qilingan xarajatlarni ko`rsatish uchun tuziladi. Bu xarajatlarning ro`yxati ularni tasdiqlovchi hujjatlar ko`rsatilgan holda hisobdor shaxs tomonidan bo`nak xisobotining orqa tomonida keltiriladi. Hisobotning yuz tomonida har xil ma`lumotlar - hisobdor shaxsning ismi, sharifi, unga berilgan summa va hokazo keltiriladi. Zarur bo`lgan hollarda shu betning o`zida buxgalteriya xodimi tomonidan alohida ajratilgan joyda xarajatlar qanday schyotlarda aks ettirilishi kerakligi ham ko`rsatiladi. Bo`nak hisobotida muomalaning mazmuni va buxgalteriya yozuvi haqidagi ma`lumotlarning mavjudligi uni aralash hujjat sifatida tafsiyalaydi. Chunki unda isbotlovchi hujjat va buxgalteriya rasmiylashtiruv hujjatlarining belgilari birlashtirilgandir.

Aralash hujjatlar tarkibiga, shuningdek, materiallarni chetga yoki qayta ishlovga berib yuborish haqidagi nakladnoylar, materiallarni ombordan berish uchun talabnomalar, kassa kirim va chiqim orderlari kabi hujjatlar ham kiritiladi. Bir hujjat bir nechta hujjatlar turining belgilarini birga olib borishi katta ahamiyatga egadir. U hisobdagi hujjatlashtirish-ni yaqqollashtiradi, ishlashda ulardan foydalanishni soddalashtiradi va yengillashtiradi hamda pirovardida hisob bosma ish qog`ozla-riga sarflarni qisqartiradi. Zamonaviy buxgalteriya amaliyotida aralash hujjatlardan foydalanish ayniqsa, keng tarqalgan. Tuzilish navbatiga qarab hujjatlar dastlabki (birlamchi) va yig`ma hujjatlarga bo`linadi. Dastlabki hujjat deb sodir bo`lib o`tgan muomalalarni dastlab aks ettiradigan hujjatlarga aytiladi. Ular mazkur muomalalar haqiqatda bajarilganligining isboti bo`lib hisoblanadi. Dastlabki hujjatga misol sifatida materiallar uchun talabnomalarni keltirish mumkin. Ular materiallarni ombordan berishda tuziladi va omborchi tomonidan unga materiallarni berish to`g`risidagi farmoyishning bajarilganligi haqida guvohlik beradi. Dastlabki hujjatlar tarkibiga, shuningdek qabul qilish - topshirish dalolatnomalari, nakladnoylar, tilxat, kvitansiyalar va boshqalarni kiritish mumkin. Yig`ma hujjat deb dastlabki hujjatlar asosida tuziladigan hujjatlarga aytiladi. Ularda tegishli dasglabki hujjatlar asosida rasmiylashtirilgan muomalalar aks ettiriladi. Yig`ma hujjat-larga yuqorida ko`rib chiqilgan bo`nak hisoboti, umumishlab chiqarish xarajatlarini taqsimlash vedomostlari, kalkulyatsiyalar va boshqa-lar kiradi. Bu hujjatlarning barchasida, dastlabki hujjatlardan olin-ganlaridan tashqari yangi ma`lumotlar (hissador shaxs tomonidan amalga oshirilgan barcha xarajatlarning umumiy summasi, taqsim-lash obyektlariga olib boradi. Agar yig`ma hujjat mashina yordamida tuzilsa, unda bu hujjatda uning mazmunini tavsiflovchi sarlavha, undagi ma`lumotlarning isbotlovchi hujjatlarga muvofiqligini tasdiqlovchi shaxslarning imzolari keltiriladi. Isbotlovchi hujjatlarning vazifasi axborotni mashinali tashuvchi bajarganda, u qo`l bilan tayyorlanganga o`xshash isbotlovchi hujjatning barcha rekvizitlariga ega bo`lishi kerak. Hisob axborotini u yoki bu mashinali tashuvchisida avtomatik tarzda qayd etilgan muomalalar majmuasi to`g`risidagi yakuniy ma`lumotlar keyinchalik barcha majburiy rekvizitlarga ega bo`lgan tegishli hujjatni tuzish bilan tasdiqlanishi kerak. Hujjatlarni siyoh, kimyoviy qalam bilan, yozuv mashinalari yoki boshqa mexanizmlar yordamida yozishga ruxsat etiladi. Ayniqsa, pul hujjatlari kirim va chiqim kassa orderlari, cheklari, to`lov topshiriqlari va boshqa bank hujjatlarini rasmiylashtirishda qat`iy tartib o`rnatilgan. Ularni yozib berish bank tomonidan

o`rnatilgan qoidalarga binoan amalga oshiriladi. Masalan, pullarni qabul qilish va berish hujjatlarida summa faqat raqamlarda emas, undan tashqari, yozuv bilan ham ko`rsatiladi. Bunday tartib qator moddiy boyliklarni sarflashga doir hujjatlarga ham tegishlidir. Hujjatlarning tartibli tuzilishi, matn va raqamlarning anik va ravshan yozilishi, unda rasmiylashtirilgan muomalaning mazmuni va hajmini osonlik bilan tushunib olishni ta`minlaydi. Hujjat-dagi imzolar aniq va ravshan bo`lishi kerak. Hujjatdagi matnda ham, raqamli ma`lumotlarda ham hech qanday tozalashlar, dog` va izoh-lanmagan to`g`rilashlarga ruxsat etilmaydi. Kirim va chiqim kassa orderlarida umuman hech qanday to`g`rilashlarga yo`l qo`yshmaydi. Hujjatlardagi ma`lumotlarning ishonchliligi va ularning yuqori sifatli tuzilganligi uchun ularga imzo chekkan xodimlar (sex boshliqlari, omborchilar, kassirlar va boshqalar) javob beradi. Hujjatlardan ikki marta (qayta) foydalanishga yo`l qo`ymaslik maqsadida ulardan ba`zilari o`chiriladi. Bu kirim va chiqim orderlarga biriktiriladigan barcha hujjatlar (argoalar, ishonchnomalar va shu kabilar)ga tegishlidir. O`chirish maxsus to`rtburchak muhr (shtamp) bilan yoki «Oldinda» yoki «To`lanadi» degan imzo bilan, sanasi ko`rsatilgan holda amalga oshriladi. «To`lanadi » degan muhr bilan barcha bank hujjatlari hamda ish haqini hisoblash yoki boshqa to`lovlar qilishga asos bo`lgan hujjatlarning amal qilinishi tuxtatiladi. Har bir hujjat shunday rasmiylashtirilgan bo`lshi kerakki, unda amalga oshirilgan muomalalar haqida to`la - to`kis fikrga ega bo`lish va uning isbotlovchi kuchini ta`minlash uchun zarur bo`lgan barcha ma`lumotlar mavjud bo`lsin. Hujjatlarning tarkibiy unsurlari hisoblangan bu ma`lumotlar uning rekvizitlari deb nomlanadi. Rekvizit bu kerakli, talab qilinadigan degan ma`noni anglatadi. O`z xususiyatiga ko`ra, rekvizitlar har xil bo`ladi. Ular o`zlarida aks ettirilgan hujjatlarning vazifalari va muomalalarning mazmuniga bog`liq. Mutlaqo aniqki, masalan, ishchiga ish haqi hisoblashni rasmiylashtiradigan hujjat (ishbay ishga naryad)ning rekvizitlari, to`lov talabnomasi (tovarlarning sotilishi qayd etilgan hujjat)ning rekvizitlaridan albatta farqlanadi. Lekin har xil hujjatlarning mazmunidagi katta farqlarga qaramasdan, har qanday muomalani buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun zarur bo`lgan rekvizitlar mavjud bo`lishi kerak. «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi Qonunning 9-moddasiga binoan dastlabki hujjatlarni zaruriy rekvizitlari bo`lib quyida-gilar hisoblanadi: - korxonaning nomi; - hujjatning nomi va raqami, uning tuzishpp sanasi va joyi; - xo`jalik muomalalarining nomi, mazmuni va miqdoriy o`lchovi (natura va pul ko`rigoshshda);

- mas`uliyatli shaxslarning shaxsiy imzolari. Ushbu qonunda shu narsa alohida ta`kidlanadiki, dastlabki hisob hujjatlarini tuzgan va imzolagan shaxs ularni o`z vaqtida tuzilganligi, to`g`riligi, ishonchliligi, shuningdek, ularni buxgalteriya hisobida aks ettirish uchun belgilangan muddatlarda topshirish bo`yicha javobgardir. Buxgalteriya hujjatlarini tuzishga ham ma`lum talablar qo`yiladi. Barcha hujjatlar o`z vaqtida, qoidaga ko`ra, muomala sodir bo`layotgan daqiqada, sifatli tuzilishi, ularda ishonchli ma`lumotlar bo`lishi hamda barcha majburiy rekvizitlarga ega bo`lishi kerak. Hozirgi paytda buxgalteriya hisobida avtomatlashtirish vositalari borgan sari ko`proq qo`llanilayotganligi tufayli, hujjatlar, shuningdek, hujjatlashtirish talablariga javob beradigan tartibda joylashtirilgan (joylanishiga ketma - ketligi, zaruriy ma`lumotlarning maxsus ajratib ko`rsatilganligi va hokazo) rekvizitlarga ega bo`lish kerak. Ayrim rekvizitlarning shifrlari (raqamli belgilari) hujjatda tegishli matn mazmuni bilan ko`rsatilishi kerak. Hujjatlar yozib berilish daqiqasidan tortib to arxivga toshpirilgunga qadar ancha uzun bo`lgan yo`ldan o`tib boradilar. Ular muomalalar amalga oshirilayotgan paytda tezkor xodimlar tomonidan tuzilib, moddiy javobgar shaxslarning xatti - harakatlarini oqlovchisi sifatida xizmat qiladilar va shu jarayonlarning to`g`ri ekanligini tasdiqlaydilar. Dastlabki va ayniqsa, yig`ma hujjatlar turli - tuman hisobotlar asosida muomalalarni bajaruvchilar ishi hamda ishlab chiqarish toppshriqlarining bajarishini boshqarish ustidan nazorat olib boriladi. Hujjatlar amalga oshirilayotgan muomalalarning maqsadga muvofiqligi ustidan dastlabki va navbatdagi nazoratni amalga opshrish imkonini beradi. Ko`pincha tezkor xodimlarning amaliy ishlari faqat muomalalarning bajarilishi tugagandan keyingina hujjatlarning rasmiylashtirilishini tekshirish (navbatdagi, keyingi nazorat) yo`li bilan emas, balki bajarshshshiga qadar jarayonlarni bajarish uchun oldindan tayyorlab qo`yilgan hujjatlarni ko`rib chiqish va tekshirib belgilash (dastlabki nazorat) usuli bilan ham nazorat qilinadi. Tezkor boshqaruvdan foydalanib bo`lgandan keyin hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan muomalalarni moliyaviy va boshqaruv hisobi tizimida yig`ma ma`lumotlarni olish maqsadida aks ettirish uchun buxgalteriyaga topshiriladi. Bu yerda buxgalteriya xodimlari ularga qarab amalga oshirilgan muomalalarni maqsadga muvofiqligi va qonuniyligini tekshirayotgan paytda, ulardan nazorat maqsadla-rida ham foydalaniladi. Hujjatlar ishlanib bo`lganidan keyin ar-xivga saqlash uchun topshiriladi. Hujjatlar bosib o`tgan yo`l huj-jatlar aylanishi deb nomlanadi. Shunday qilib, hujjatlar ayla-nishi deganda, ularning tuzilgan daqiqasidan boshlab to arxivga saqlash uchun topshirishgacha qilingan harakati tushuniladi.

Endi buxgalteriya apparatidagi hujjatlar aylanishining mazmunini chuqurroq o`rganib chiqamiz. Buxgalteriya xodimlariga kelib tushgan hujjatlar birinchi navbatda muomalalarning qonuniyligi, ularning rasmiylashtirishga doir talablarning bajarilishi, arifmetik amallar va hisoblarning to`g`riligi nuqtai nazaridan tekshiriladi. Hujjatlar bilan rasmiylashtirilgan muomalalarning qonu-niyligini tekshirish (hujjatlarni mohiyatiga qarab deb nomlangan tekshirish) xo`jalik muomalalarini bajarishning amaldagi qoidala-riga rioya qilinishini aniqlash, me`yorlar yoki smetalarga to`g`ri ke-lishi nuqtai nazaridan, tekshirishdan iborat. Hujjatlarni shakliga qarab tekshirish (rasmiy deb nomlangan tekshirish) hujjatlar rekvizitlarini to`ldirilganligi to`la ekanligini aniqlash, ularda tegishli imzolarni mavjudligi va shu kabilarni aniqlashdan iborat. Bu xo`jalik muomalalarini hujjatlashtirish ikki bosqichdan, yani aks ettiriladigan jarayonlar to`g`risidagi ma`lumotlarni idrok etish (hisoblab chiqish, o`lchash, chamalab ko`rmoq) va olingan ma`lumotlarni hujjatlarga yozib to`lashidan iborat. Ma`lumotlarni idrok etish va ularni hujjatlarga yozib qo`yish dastlabki hisob deb ataladi. Dastlabki hisob - buxgalteriya ishlarining ko`pchilik qismini hosil qiladi. Shuning uchun uni soddalashtirish katta ahamiyatga ega bo`lgan juda muhim muammodir. Dastlabki hisobning yurishga sarflanadigan vaqtni qisqartirish, hisob va rejalashtirish bilan bog`liq bo`lgan barcha boshqa ishlarga qo`shiladigan sarflarni kamaytirsh singari, buxgalteriya xodimlarini qisqartirish va shu bilan davr xarajatlarini kamaytirishga olib boradi. Hujjatlarni qo`l bilan tuzish ko`p vaqtni egallaydi va ularda aks ettirilgan muomalalarni ba`zida hujjatlarga noto`g`ri kiritilishi natijasida buzib ko`rsatishga olib kelishi mumkin. Undan tashqari, u qo`l bilan yozuvning mehnat talabchanligi, bosma ish qog`ozlarini tayyorlash va nusxasini ko`paytirish bilan bog`liq bo`lgan ish vaqtining ko`p va unumsiz xarajatlarini talab qiladi. Yirik korxonalarda faqat ish haqini rasmiylashtirish uchun har oyda o`n, ba`zida esa yuz minglab hujjatlarni yozib berishga to`g`-ri keladi. Har xil ishlab chiqarish muomalalarini hisoblab chiqish va o`lchashning tezligi va to`g`riligini ta`minlash, qo`l mehnatini qisqartirish va uni mexanizatsiyalash maqsadida korxonalarda maxsus uskuna va asboblar (o`lchov idishlari, hisob tarozilari, hisoblagich-lar va boshqalar)dan foydalaniladi. Lekin bu uskuna va asboblar dastlabki hujjatlarni tuzishdagi qo`l mehnatini to`liq ifoda qilolmaydi, chunki ular hujjatlarga ma`lumotlar yozishni mexani-zatsiyalashtirmaydi. Bu ishlarni avtomatik uskunalar osonlashtira-di. Hozirgi vaqtda yozib boradigan uskunalar bilan jihozlangan har xil

hisoblagichlar va hisob tarozilari yaratilgan bo`lib, ma`lumotlarni hisoblab, o`lchab berish bilan bir vaqtda hisob hujjat-lariga yozib ham boradi. Bunday asboblar dastlabki axborotni avtomatik tarzda olish imkonini beradi va uni EHMga kiritib, ma`lumotlarni qisqa muddatda ishlab chiqarishga yordam beradi. Dastlabki hisobni avtomatlashtirish moliyaviy va boshqaruv hisobini tashkil qilishda bosh muammo bo`lib hisoblanadi. Bu mu-ammoni yechish hujjatlarni yozib berish bilan shug`ullanadigan xo-dimlar sonini qisqartirish, buxgalteriya xodimlarini saqlash xa-rajatlarini kamaytirish va mehnat unumdorligini oshirish imko-nini beradi. Undan tashqari, hujjatlashtirish bilan shug`ullana-digan xodimlar o`zlariga xos bo`lmagan ishlardan ozod bo`ladilar. Bu ishni soddalashtirish maqsadida bir qancha hujjatlar kelib tushgan bir turdagi qiymatliklarni narxlash har bir hujjatda emas, balki mazkur pachkaning eng oxirgi hujjatida kelib tushgan yoki sarflan-gan qiymatliklarning narxini ularning umumiy soniga ko`paytirish bilan olib boriladi. U har bir hujjatdagi alohida summani qo`shib chiqish yordamida olinadi. Narxlangan (taksirovkalangan) hujjatlar guruhlarga ajratiladi. Hujjatlarning guruhlanishi deganda, ularni o`z mazmunlariga ko`ra bir turdagi pachkalarga ayirish (ajratish) tushuniladi. Shunday yo`l bilan kassa hujjatlari, materiallarning kirimi hamda sarfiga, mahsulot sotishiga doir hujjatlar va hokazolar pachkalarga teriladi. Bu pachkalarining har biri ichida hujjatlar maydaroq guruhlarga ajratiladi. Masalan, kassa kirim hujjatlari pullarning kelib tushishi manbalariga qarab, ya`ni hisob - kitob schyotidan, debitorlardan, hisobdor shaxslardan va shu kabilar bo`yicha guruhlanadi. Materiallar harakati bo`yicha hujjatlar - birinchi navbatda omborlar bo`yicha (agar korxonada bir nechta ombor bo`lsa), keyin material turlari bo`yicha, kirim hujjatlari - kelib tushish manbalari (tayyorlash ishlab chiqarishdan qaytarilishi), chiqim hujjatlari - harakatlarning yo`nalishlari bo`yicha (ishlab chiqarishga, ta`mirlashga, ortiqchasining sotilishiga) guruhlanadi. Shunday tarzda hujjatlar buxgalteriya yozuvlari uchun tayyorlanadi. Bir turdagi guruhlarga ajratilgan hujjatlar umumiy yakunlari bilan yozuvlarni amalga oshirish imkonini beradi. Dastlabki hujjatlarning guruhlanishi, odatda olingan ma`lumotlarning keyingi hisob ishlovlarini osonlashtiradigan yig`ma hujjatlarni tuzish bilan yakunlanadi. Ko`pincha dastlabki hujjatlar buxgalteriyaga tuzib olingan hisobotlar bilan birgaliqda kelib tushadi. Agar guruhlash buxgalteriyada olib borilsa, unda uning maxsus vedomosti bilan rasmiylashtiriladi. Buxgalteriya hujjatlarini guruhlashi amalga oshiradigan vedomostlarning ikki turi mavjud. Qabul qilingan hujjatlardagi ma`lumotlarni jamg`arish uchun xizmat qiladigan jamg`aruvchi hujjatlar va buxgalteriya hisobida aks ettiriladigan

muomalalar haqidagi ma`lumotlarni doima olish uchun mo`ljallangan guruhlovchi hujjatlar. Jamg`aruvchi vedomostlar sekin - asta hujjatlarning buxgalteriyaga kelib tushishiga qarab to`ldiriladi, guruxlovchi hujjatlar esa har gal alohida, hujjatlardan u yoki bu belgisiga qarab turib olingan ma`lumotlarni guruhlash yo`li bilan to`ldiriladi. Hozirgi vaqtda jamg`aruvchi va guruhlovchi funksiyalarni umumiy vedomostlarda birlashtirish harakatlari kuzatilmoqda. Shu maqsadda hujjatlardagi ma`lumotlar ularning jamg`arilayotgan jarayonida guruxlanmoqda. Shuni ta`kidlash lozimki, hisobni soddalashtirish maqsadida jamg`aruvchi va guruhlovchi vedomostlaridagi summalari ko`pincha ham sintetik hamda bir vaqtning o`zida muomalalarni aks ettirishning ravshanligi, unga o`lchagichlarning (natural, mexnat va pulda ifodalangan) aniq keltirilganligi, hujjatni tuzish sanasining to`g`ri ko`rsatilganligi ham tekshiriladi. Arifmetik amallar va hisoblashni tekshirish (arifmetik tekshirish) hujjatlarini to`ldirish paytida arifmetik amallarning to`g`ri bajarilganligini, miqdorini narxga ko`paytirish, yakuniy summalarni topishda qo`shish amalini qo`llab tekshirishdan iborat. Hujjatlardagi qandaydir noto`g`riliklarni topgan hisob xodimi uni to`g`rilash uchun qaytarishi yoki ushlab qolishi kerak. Tegishli tartibdagi ruxsatsiz (muomalalarni amalga opshrish uchun rasmiylashtirilgan), to`ldirilmagan rekvizitlar bilan, arifmetik holatlarga ega va boshqa shu kabi (kamchiliklarga ega bo`lgan) hujjatlar qaytariladi. Bunday hujjatlar buxgalteriya tomonidan faqat xatolari bartaraf qilingandan keyingina qabul qilinadi. Qonunga xilof bo`lgan muomalalarning amalga oshirilishi haqida guvohlik beruvchi yoki qalbaki imzolar, raqamlarning o`chiri-lishi va shu kabilarga ega bo`lgan hujjatlar hisob uchun asos bo`la olmaydi. Ularni yuzaga chiqargan kamchiliklarning mohiyatini aniq-lash va aybdor shaxslarga nisbatan choralar ko`rish maqsadida to`xta-lib turish lozim. Hujjatlarni faqat tekshirib bo`lgandan va ularning to`g`ri ekanligiga ishonch xosil qilgandan keyingina tezkor xodimlardan qabul qilib olish mumkin. Hujjatlarni qabul qilish odatda reyestr nusxasiga topshirilayotgan hujjatlar ro`yxatiga imzo qo`yishi bilan rasmiylashgiriladi. Masalan, ombor mudiri moddiy boyliklarning bir kunlik kirimi va chiqimi to`g`risidagi barcha hujjatlarni tayyorlayotganda ularni buxgalteriyaga jo`natish uchun to`ldirilgan hamda ilova qilib yuborilgan reyestrda tilxat oladi, kassir kassa kirim va chiqim hujjatlarini buxgalteriyaga ular qayd qilingan kassa daftarlariga imzo qo`ydirib topshiradilar. Tekshirilgan va buxgalteriyadan qabul qilingan hujjatlar hisob ishlovidan o`tkaziladi. Bu ishlov uch bosqichdan: narxlash, guruhlash va taksirovka (belgilash)dan iborat.

Hujjatlarni narxlash yoki taksirovkalash - bu hujjatlarda ko`rsatilgan moddiy boyliklarni pul o`lchagichida baholashdir. Korxonaning tezkor bo`linmalaridan kelib tushadigan ko`pchi-lik hujjatlar pul o`lchagichlariga ega bo`lmaydi. Ularga materiallar kirimi va chiqimi, mahsulotni omborga topshirilishi, ombordan haridorlarga jo`natishga doir va xokazo hujjatlar kiradi. Pulda narxlash buxgalteriyada materiallar uchun belgilangan narxlar ro`yxati, mahsulotga haqiqatda qilingan xarajatlar yoki ularning rejadagi narxlari asosida amalga oshiriladi. U odatda hujjatlarni «narx» va «summa» ustunlarida yoki bunday ustunlar bo`lmagan taqdirda, bo`sh joylar olish, ish haqi bo`yicha hisob – ki-toblar va boshqalarni biladigan buxgalterlar olib boradi. Buxgal-teriya yozuvlariga, unda korrespondensiyalanuvchi schyotlarni ko`rsatgan holda bosh buxgalter yoki uning o`rinbosari imzosini qo`yadi. Bunda ular buxgalteriya hisobining milliy andozasi (21 - BHMS) «Xo`ja-lik yurituvchi subyektlarning moliya - xo`jalik faoliyati buxgalte-riya hisobi schyotlari rejasi va uni qo`llash bo`yicha yo`riqnoma»dan foydalanadi. Schyotlar bo`yicha yozuvlarning ikkinchi marta qaytarilishining oldini olish maqsadida hujjatlarda tegishli belgilar qo`yiladi. Buning uchun hujjatlarning bosma ish qog`ozining o`zida yoki maxsus qo`yilgan joyda quyidagi yozuv keltiriladi: «... raqamli yozuvga ... varaq ilova keltirilgan, sana, 200_y.». Hujjatlar kontirovka qilingandan keyin muomalalar sintetik va tahliliy schyotlarda (joriy buxgalteriya hisobida) aks ettiriladi. Keyin hujjatlar arxivga topshiriladi. «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi Qonunga ko`ra hujjatlar arxivda saqlanadi. Buxgalteriya arxivi maxsus binoda yoki yopiq javonlarda tashkil etiladi. Hujjatlar buxgalteriya arxiviga, korxonaning boshqa tarkibiy tuzilmalariga faqat bosh (katta) buxgalterning ruxsati bilan berilishi mumkin. Isbotlovchi hujjatlar (shuningdek, buxgalteriya hisobi registrlarini ham) sud - tergov va boshqa tashkilotlarning talabi bilan olib qo`yilishi shu organlarning yozma farmoyishi asosida korxona rahbarining ruxsati bilangina amalga oshirilishi mumkin. Ma`lum bir hisob registriga tegishli bo`lgan barcha hujjat-larni alohida papkalarga tikilgan holda birgalikda saqlash maqsad-ga muvofiqdir. Papka qoidaga ko`ra, hujjatlar tegishli bo`lgan oy va yil, sintetik schyot, hujjatlar raqami, ularning soni va boshqa ma`lumotlar yozib qo`yiladi. Ko`plab ishlatiladigan isbotlovchi hujjatlar - kassa orderlari, material talabnomalari, ish naryadlari va boshqalar oyning oxirida birlashtirib tikib qo`yilishi maqsadga muvofiqdir. Moliyaviy va boshqaruv hisobi- joriy yil hujjatlari buxgalteriya arxivida saqlanadi, chunki ular korxona va uning tarkibiy bo`linmalari ustidan rahbarlik qilish, ularning faoliyatini boshqarish hamda har xil turdagi ma`lumotlar tuzish

uchun kerak bo`ladi. Yil boshida o`tgan yildagi hujjatlar buxgalteriya arxividan korxonaning moliyaviy va boshqaruv arxiviga topshiriladi. U yerda ular amaldagi qoidalar bilan belgilangan muddatda saqlanadi. Odatda buxgalteriya hujjatlarini saqlashning muddatlari belgilangan: turli - tuman hujjatlarning koreshoklari (orderlar, nakladnoylar, kvitansiyalar, chek daftarlari va shu kabilar) uchun 1 yil, bo`nak hisobotlar, ularga ilova qilingan hujjatlar, schyotlar, to`lov talabnomalari, nakladnoylar, qaydnomalar va boshqa tovar - moddiy boyliklarga doir hujjatlar, hisob - kitob va to`lov vedomostlari uchun 3 yil; kassa va bank hujjatlari tahliliy qismlarda aks ettiriladi. Natijada tegishli sintetik schyotlarda mustaqil tartibda tahliliy hisobni yuritishga hojat qolmaydi. Hozirgi vaqtda dastlabki va yig`ma hujjatlar, shu jumladan jamg`aruvchi va guruhlovchi vedomostlarni ham hisoblash, odatda, mashinalashtirish yo`li bilan amalga oshirmoqda. Zamonaviy tez harakat qiluvchi hisoblash mashinalari yordamida tuziladigan yig`ma hujjatlar tabulyagramma va mashinagrammalar deb nomlanadi. Ular birinchi navbatda eng mehnattalab hisob ishlari (ish haqini hisoblash va taqsimlash, ishchilarning ishlab chiqar-gan mahsulotlari va mehnat sarflari, har xil moddiy boyliklarning kelib tushishi va sarflanishini hisoblab chiqish va boshqalar) bo`yicha tuziladi. Keyinchalik hujjatlar kontirovkaga yuboriladi. Hujjatlarni kontirovka qilish deganda mazkur muomala bo`yicha korrespondensiyalanuvchi schyotlarni ko`rsatish, ya`ni buxgalteriya yozuvi tushuniladi. U har xil usullar bilan yuritiladi. Hozirgi vaqtda buxgalteriya yozuvi asosan muomala (yoki muomalalar guruhi) rasmiylashtirilgan hujjatning bosma ish qog`ozida beriladi. U hujjatning bo`sh joyiga qo`l bilan yoziladi yoki muomala mazmuni, korrespondensiyalanuvchi schyotlarning raqami va summalarni aks ettirish uchun ustunlarga ega bo`lgan maxsus muhr bosilgan joyga yoziladi. Ba`zida faoliyat darajasi uncha katta bo`lmagan mayda korxonalarda buxgalteriya yozuvi hujjatning o`zida maxsus ajratilgan qismida qilinadi. Bunday qismlar kassa orderlari, avans hisobotlari va boshqalarning namunaviy bosma ish qog`ozlarida mavjuddir. Hisob texnikasining takomillashishi va hisobni maksimal darajada soddalashtirish hamda qisqartirishga intilishi buxgalteriya yozuvlari to`g`risidagi ko`rsatmalar va yig`ma hujjatlarni yaratishni bir jarayonda birlashtirishga olib keladi. Bunga ko`pchilik schyotlarda qayd qilingan muomalalarning summalarini ularda yozish yo`li bilan yuritiladigan jamg`aruvchi vedomostlarda shu jarayonlarni bir vaqtning o`zida schyotlar bo`yicha guruhlash bilan erishiladi. Aynan shu bilan jamg`aruvchi vedomostning to`ldirilishi tugagandan keyin

buxgalteriya yozuvi avtomatik tarzda tuzilgan bo`ladi, endilikda esa faqat korrespondensiyalanuvchi schyotlarning summalarini keltiruvchi ustunlarning yakunini hisoblab chiqishgina qoladi. Ba`zi holatlarda buxgalteriya yozuvlarini ko`rsatish uchun buxgalteriya yozuvlarini rasmiylashtirishning maxsus hujjatlaridan - provodka yoki memorial orderlardan foydalaniladi. Korxona xo`jalik faoliyati to`g`risidagi to`g`ri ma`lumotlarni olish, buxgalteriya yozuvlarining to`g`riligiga, ya`ni schyotlar korrespondensiyasi rasmiylashtirilayotgan muomalalarning iqtisodiy mazmuniga va schyotlar o`rtasidagi o`zaro bog`lanshi bo`yicha belgilangan tartibga to`g`ri kelishiga bog`liq. Shuning uchun buxgalteriya yozuvlarini tuzishga katta imkoniyat beriladi. Odatda bunday ishni ishlab chiqarishning tegishli qiymatliklarini, hisobga olishlari uchun 5 yil Boshqaruv hisobining hujjatlari rahbarning ixtiyori bilan belgilangan muddatgacha saqlanadi. Korxonada hisoblash texnikasidan foydalanish darajasi hisobni markazlashtirish va avtomatlashtirishning tashkiliy shakllariga bog`liq bo`ladi. Hujjatlarning aylanishini ratsional tuzish ham katta ahamiyatga ega va u hujjatlarning barcha ishlov joylaridan tezroq o`tishi bilan ta`minlanadi. Shu bilan birga hujjat-larning kerak bo`lmagan joylarda o`tmasligi va iloji boricha o`tgan joylariga yana qaytib kelmasligi (ortiq yo`lni behuda bosmasligi)ga erishishga harakat qilishi kerak. Bularning hammasi korxonada hujjatlardan yaxshiroq foydalanishni ta`minlaydi.

Адабиётлар рўйхати: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. Toshkent 2003 y. 2. I.A.Karimov “O`zbekiston XXI-asr bo`sag`asida xavfsiz-likka tahdid barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” –T.: O`zbekiston, 1997 y. 3. I.A.Karimov “O`zbekistonda demokratik o`zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllan-tirishning asosiy yo`nalishlari ”. –T.: O`zbekiston, 2002 y. 4. Karimov I.A. “Bizning bosh maqsadimiz – jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir”. –T.: O`zbekiston, 2005 y. 5. Karimov I.A. «Yangicha hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan qurib bo`lmaydi». Xalq so`zi gazetasi. 17 fevral 2005 y. 6. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksi. T.; 2004 y. 7. Xolbekov D. Buxgalterlik - faxrli kasb. Iqtisod va siyosat, 1996y, №8 48 bet. 8. Do`stmurotov R. Asosiy vositalar auditini tashkil etish, Iqtisod va hisobot. 1998 y №7 58 bet. 9. Qayumov U.K. Sud buxgalteriyasi ekspertizasi T. 1993 y. 10. Qayumov X. Sud buxgalteriyasi ekspertizasi nazariy asoslari. T.1992y. 11. Maxbubov M.M. Jumamuratov.SH. Dastlabki tergovda hujjatli reviziya va sud buxgalteriyasi ekspertizasi. O`quv qo`llanma. T. 1989y . 12. Ortiqov A.A. Iqtisodiy-huquqiy atamalarning izohli lug`ati, T. 1996y. 13. Ostanakulov. M. Buxgalteriya hisobi nazariyasi . Oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik. T.1993y. 14. Raxmonov K. Asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanish. Iqtisod va hisobot. 1998.№5 18 bet. 15 . www.ziyonet.uz

Похожие

O`zbekiston Respublikasida xo`jalik sudlari va ularda xo`jalik nizolarining ko`rilishi

O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining tashkil etilishi

O`zbekiston Respublikasida notarial harakatlar

O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyati

O`zbekiston Respublikasida Prezident saylovi