Nikoh - Юриспруденция - Рефераты

Nikoh

Загружено в:

24.01.2024

Скачано:

0

Размер:

221 KB

Nikoh Reja: 1. Nikoh tushunchasi va uning huquqiy tabiati 2. Nikohning tuzilishi: tartibi va shartlari 3. Nikohni haqiqiy emas deb topish 4. Nikohning tugatilishi

Nikoh tushunchasi va uning huquqiy tabiati. Nikohning tuzilishi: tartibi va shartlari. Nikohni haqiqiy emas deb topish. Nikohning tugatilishi Nikoh tushunchasi va uning huquqiy tabiati Nikoh oilani mustahkamlashning asosi bo `lib, avvalambor, bolalar tarbiyasi uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan tarbiya o`chog`idir. Shuning uchun ham qonuniy tuzilgan nikohdan davlat manfaatdor bo`lib, undan ajralish jamiyat manfaatlariga salbiy ta’sir ko`rsatadi. Shu boisdan ham nikoh-oila masalasi er- xotinning shaxsiy ishi doirasidan chetga chiqadi. Oilada oilaviy munosabatlar qanchalik to `g`ri yo`lga qo`yilgan bo`lsa, uning shunchalik mustahkam bo`lishi, bu, o`z navbatida, jamiyatning ham mustahkamlanishiga o`z ta’sirini ko`rsatishi amaliyotda sinovdan o`tgan omillardandir. Ana shu holatlarni e ’tiborga olgan davlatimiz nikoh, uni tuzish tartibi va shartlari, nikohdan ajralish, nikohni haqiqiy emas deb topish bilan bog`liq munosabatlarga befarq bo`lmay, ularni tartibga soluvchi huquqiy asoslarni belgilab qo`ygan. Nikoh oilaning vujudga kelishida birdan-bir asos bo `lgani bois, u faqat axloq normalari bilan emas, balki maxsus qonun hujjatlari bilan tartibga solinishi oila davlat himoyasida bo`lishini huquqiy ta’minlaydi. O `zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 63-moddasi 2-qismida: “Nikoh tomonlarning ixtiyoriy roziligi va teng huquqliligiga asoslanadi,” ─ deb belgilangan. Nikoh insonlarga mas’uliyat yuklaydi. Chunki oilada erning ham, ayolning ham o`z vazifalari bor: ularning har biri o`z vazifasini to`la ado etishga mas’uldir. Nikoh ota-ona o`zidan so`ng zurriyod qoldirib, naslning davom etishi mezoni hisoblanadi. Sotsiologik jihatdan nikoh deganda, “ayol va erkak o`rtasidagi tarixan shakllangan, qonuniylashgan va jamiyat boshqaruvidagi munosabat shakli bo`lib, ularning bir-biriga va bolalarga bo`lgan munosabati aniq belgilangan” ligi tushuniladi. Nikoh va oilaviy munosabatlar o`z rivojlanish tarixi va taraqqiyoti

bo`yicha dastlabki qadamlaridanoq nikohning sof, samimiy hamda poklik ramzi asosida oilaning vujudga kelish negizi vazifasini o`taydi. Nikoh oilaning vujudga kelishida qon-qarindoshlik bilan birga asos bo `lgani bois, u nafaqat axloq normalari, balki maxsus qonun hujjatlari bilan ham tartibga solinadi. Amaldagi Oila kodeksida nikoh tushunchasiga ta ’rif berilmaydi. Shu sababli mazkur tushunchaning ta’rifini nikohning huquqiy tabiati, qonunchilikda unga nisbatan belgilangan qoidalar hamda erkak va ayolning o`zaro istak-xohishi natijasi sifatidagi kelishuv ekanligidan kelib chiqib, unga nisbatan quyidagi umume’tirof etilgan ta’rifni berish mumkin: Nikoh (arabcha so `zdan olingan bo`lib, qo`shilish degan ma’noni anglatadi) – bu fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlarida tuziladigan, o`zaro muhabbat va hurmatga, o`zaro yordamga va bir-birining oldida javobgarlikka asoslangan erkak va ayolning ittifoqidir. Nikohning huquqiy tabiati haqida gapirganda, mazkur masalada sivilistikada ikkita yondashuv asosida talqin etilishini ta ’kidlash mumkin. Ayrim mualliflar nikohni tomonlarning erk-irodasiga asoslangan va maqsadli yo`naltirilgan dalolatnoma hisoblashsa, boshqalari nikohni odatdagi fuqarolik-huquqiy shartnoma sifatida e’tirof etishadi. Shu sababli nikohning mana shu ikki yondashuv asosidagi huquqiy belgilarini ajratib ko`rsatish mumkin.

Qoidaga ko `ra nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlarida tuziladi. Mazkur organlarda nikohni tuzish tartibi quyidagi asosiy qoidalarga ko`ra amalga oshiriladi: - nikoh faqat nikohga kirishuvchilarning ishtirokida tuziladi; - nikohga kirishuvchi shaxslarning fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organiga ariza topshirgan kundan bir oy o `tgach ro`yxatdan o`tkaziladi; - qoidaga ko `ra fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organ binosida ro`yxatdan o`tkaziladi; - nikohning ro `yxatdan o`tkazilganligi xususidagi ma’lumot er-xotinning pasportiga kiritiladi. Biroq ushbu holatlarga nisbatan istisnolar ham mavjud. Jumladan, nikoh tuzish muddati qisqartirilishi yoki uzaytirilishi mumkin. Biroq buning uchun qonunda nazarda tutilgan muayyan sabablar mavjud bo `lishi talab etiladi. Ikkinchidan, nikoh har qanday kelishuv sifatida muayyan shartlarga muvofiq tuzilishi lozimki, mazkur shartlarga rioya etmaslik oqibatida u haqiqiy emas, deb topilishi mumkin. Bunday shartlarga quyidagilar kiradi: - erkak va ayolning nikoh tuzishga ixtiyoriy roziligi ; - erkak va ayolning nikoh yoshiga yetganligi;

- agar nikohlanuvchilardan biri boshqa nikohda turgan bo `lsa, nikoh tuzishning mumkin emasligi; - yaqin qarindoshlar, farzandlikka oluvchilar va farzandlikka olinganlar o `rtasida hamda nikohlanuvchilardan birining loaqal bittasi ruhiyat buzilishi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar o`rtasida nikoh tuzishga yo`l qo`yilmasligi. Har qanday bitim kabi nikoh ham tugatilishi mumkin. Bundan tashqari, nikohga nisbatan har qanday bitimga nisbatan qo `llaniladigan haqiqiy emaslik chorasi tatbiq etiladi. Nikohning tuzilishi: tartibi va shartlari Nikoh oilani vujudga keltiruvchi muhim asos sanaladi. Fuqarolar oilaviy turmush qurishda amaldagi qonunlarga rioya qilgan holda nikoh tuzsalar, bunday nikohni davlat ham, jamiyat ham qo `llab-quvvatlaydi. Oila kodeksi normalari talablariga binoan tuzilgan nikoh, er-xotinlarning shaxsiy va mulkiy huquqlarini, voyaga yetmagan bolalar manfaatlarini, ma ’muriy yoki sud tartibida qonunan himoya qilinishi kafolatlanadi. Nikoh davlat ro`yxatiga olingan kundan boshlab er-xotinlar o`rtasida huquq va majburiyatlar vujudga keladi. Qonuniy asoslarga ko `ra, nikoh tuzish bo`lajak er-xotin uchun ham, jamiyat uchun ham g`oyat muhim ijtimoiy-huquqiy ahamiyatga ega bo`lgan holat hisoblanadi. Shu sababli, ham Oila kodeksida nikoh tuzish tartibi va shartlari belgilab qo`yilgan. Ushbu talablarga, shartlarga qat’iy rioya qilish vujudga kelayotgan oila mustahkam, haqiqiy va barqaror bo`lishini ta’minlaydi. Oila erkak va ayolning turmush qurib, nikohlari davlat ro `yxatidan rasmiylashtirilgan kundan vujudga keladi. Shuning uchun nikohning qonuniy asoslarini belgilash muhim ahamiyatga ega. O `zbekiston Respublikasining Oila kodeksi 13-moddasiga binoan, nikoh tuzish tartibi normalangan bo`lib, unga ko`ra: - birinchidan, nikoh tuzish uchun bildirilgan yozma rozilik (ariza

nikohlanuvchi shaxslar tomonidan, ya ’ni, erkak yoki ayol tomonidan bevosita yoziladi va imzolanadi) asosida namoyon bo`lishi; - ikkinchidan, nikoh tuzish uchun ariza berilgandan keyin bir oylik muddat belgilanishi. Ushbu qonun bilan belgilangan bir oylik muddatning belgilanishidan ko `zlangan maqsad, nikohlanuvchi shaxslar nikohni erkin, ixtiyoriy, tenglik hamda o`zga shaxslarning majburlovisiz tuzayotganligini aniqlashtirish hamda kelajak oilaning mustahkamligini ta’minlashdan iboratdir; - uchinchidan, nikoh nikohlanuvchilarning shaxsan ishtiroklarida qayd etiladi. Nikohni vakil yoki ishonchnoma orqali rasmiylashtirishga yo `l qo`yilmaydi. Oila qonunchiligida nikohdan o `tish uchun ariza bergandan so`ng o`tish lozim bo`lgan bir oylik muddatni zarur hollarda qisqartirish huquqi berilgan. Masalan, bolalarning tug`ilganligi haqidagi guvohnoma, tibbiyot muassasasining kelinning homiladorligi haqidagi ma’lumotnomasi, xizmat safari tog`risidagi hujjat va boshqalar uzrli sabablarni tasdiqlashi mumkin. Qanday sabablarni uzrli deb hisoblash masalasini hal etish huquqi qonun bo `yicha fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organining mudiriga berilgan. Turmushda er-xotinning o `zaro bolasi borligi yoki xotinning homiladorligi uzrli sabab bo `lishi izoh talab etmaydi. Huquqiy rasmiylashtirilmagan er-xotinlik

munosabatidan homilasi yoki bolasi bo`lgan shaxslar nikohini qayd etishni ham kechiktirib bo`lmaydi. Nikohni qayd etayotgan mansabdor shaxs uzrli sabab bo `la oladigan holatlarni tasdiqlaydigan hujjatlarni talab qilishi lozim. Jumladan, o`zaro bolalari borligi, bu haqdagi bolaning tug`ilganlik to`g`risidagi guvohnomasi, qarindoshlarining kasalligi – yaqin qarindoshlikni tasdiqlovchi hujjat va kasallik haqida shifokorlarning tegishli ma’lumotnomalari, uzoq muddatga chet elga ketish va boshqa joyga xizmat safariga borish bu haqdagi tegishli hujjatlar bilan isbotlanishi kerak. Harbiy xizmatga chaqirilgan shaxs muddatli qurolli kuchlar safiga ketgunga qadar oila quradigan bo`lsagina, nikohni qayd etish muddati qisqarishiga ruxsat berilishi mumkin. Ariza va tegishli hujjatlarni qabul qilib olgan fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organi mudiri muddatni qisqartirish yoki rad etishlik, agar qisqartirish lozim bo `lsa, necha kunga qisqartirishni aniq holatga qarab belgilaydi. Nikohni qayd etish muddatini uzaytirish nikohlanuvchilarning birgalikdagi arizalariga binoan ko `rib chiqiladi. Ayrim hollarda yetarli asoslar bo`lgan taqdirda, shuningdek, FHDYo organining tashabbusi bilan uzaytirishi mumkin, lekin bu muddat uch oydan oshmasligi kerak. Alohida hollar (homiladorlik, bola tug `ilishi, bir tarafning kasalligi va boshqalar) da nikoh ariza berilgan kuni tuzilishi mumkin. Nikoh tuzish fuqarolik holati dalolatnomalarini davlat ro `yxatidan o`tkazish uchun belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organi nikohni ro `yxatga olishni rad etganda, shikoyat bilan bevosita sudga yoki bo`ysunishga ko`ra yuqori turuvchi organga murojaat qilish mumkin. Nikohga kirishni xohlovchilar ariza berish chog `ida o`z shaxsini tasdiqlovchi hujjatlarni, ilgari nikohda bo`lgan shaxslar esa, avvalgi nikoh tugatilganligi haqidagi hujjatlarni ham taqdim etishi lozim. Agar belgilangan tartib buzilib, shuningdek, g `arazli maqsad ko`zlangan nikoh tuzilsa, u vujudga kelmagan nikoh hisoblanib, u sud tomonidan haqiqiy

emas deb topiladi. U tuzilgan vaqtidan boshlab nikoh tuzuvchilarda hech qanday huquq va majburiyatni vujudga keltirmaydi. Oila kodeksining 217-moddasida nikoh tuzilganligini qayd etishning alohida hollari belgilangan. Tergov izolyatorlarida, ozodlikdan mahrum etish tariqasidagi jazoni ijro etuvchi muassasalarda saqlanayotgan shaxslar bilan tuziladigan nikohni qayd etish ushbu muassasa joylashgan yerdagi fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlarida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. O `zbekiston Respublikasi fuqarolarining O`zbekiston Respublikasi hududida yashovchi, fuqaroligi bo`lmagan shaxslar bilan nikoh tuzganligini qayd etish umumiy asoslarda amalga oshiriladi. O `zbekiston Respublikasi hududidan tashqarida, boshqa davlat hududida o`sha davlatning qonun hujjatlariga rioya qilingan holda O`zbekiston Respublikasi fuqarolari o`rtasida tuzilgan hamda O`zbekiston Respublikasi bilan chet el fuqarolari yoki fuqaroligi bo`lmagan shaxslar o`rtasida tuzilgan nikohlar, agar respublikamiz qonunida nazarda tutilgan nikoh tuzishga monelik qiladigan holatlar bo`lmasa, O`zbekiston Respublikasida haqiqiy deb e’tirof etiladi. O`zbekiston Respublikasidan tashqarida chet el fuqarolari o`rtasida boshqa davlat hududida o`sha davlatning qonun hujjatlariga rioya qilingan holda tuzilgan nikohlar O`zbekiston Respublikasida haqiqiy deb e’tirof etiladi. Nikoh vujudga kelganligini isbotlaydigan nikohni qayd etish dalolatnomasi er va xotinning hamda nikohdan tug `ilgan bolalarning shaxsiy va mulkiy huquqlarini muhofaza qilishni ta ’minlaydi. Nikoh to`g`risidagi guvohnoma bola tug`ilishini qayd etishda, aliment undirilishida, meros va pensiyaga bo`lgan huquqlarni rasmiylashtirishda taqdim etiladi. Nikoh tuzish shartlari. Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi tomonidan 1948-yil 10-dekabrda qabul qilingan Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasining 16-modda, 2-bandida, O `zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 63-modda 2-qismida nikoh tuzish ixtiyoriy ekanligi, nikoh faqat nikohdan o`tayotgan har ikki tomonning erkin va to`liq roziligi asosidagina tuzilishi mumkinligi normalanadi.

Oila huquqining asosiy tamoyillaridan biri – bu nikoh tuzishning ixtiyoriylik tamoyilidir. Nikohning erkin tuzilishi uchun berilgan rozilik haqiqiy bo`lishi, u qo`rqitish, zo`rlash, aldash orqali yoki nikohlanuvchilarning biri yoxud har ikkisiga ruhan ta ’sir qilish yo`li bilan tuzilishi taqiqlanadi. Oila kodeksining 14-moddasida bo `lajak er-xotinning o`z roziligini erkin ifoda etish qobiliyatiga ega bo`lishi hamda nikoh tuzishga majbur qilishni taqiqlash kabi qoidalarning kiritilishi oilani mustahkamlashga qaratilgan huquqiy me’yor bo`lib xizmat qiladi. Nikoh tuzishning ixtiyoriylik tamoyilining buzilishi va bu harakatlarda taraflarning aybdor ekanligi aniqlansa, sud O `zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 136-moddasi normasini qo`llashga haqli. Ushbu normada “ayolni erga tegishga yoki nikohda yashashni davom ettirishga majbur qilish yoxud ayolning erkiga xilof ravishda u bilan nikohda bo`lish uchun o`g`irlash, shuningdek, ayolni erga tegishiga to`sqinlik qilish eng kam oylik ish haqining yigirma besh baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum etish” bilan jazolanishi ko`rsatilgan. Nikoh tuzishning ixtiyoriylik tamoyili deganda, nikohlanuvchi shaxslarning o `zga shaxslar tomonidan majbur etilmasdan oila qurish uchun erkin, tenglik va o`zaro ixtiyoriylik asosida nikohni rasmiylashtirishlari, oila qonunchiligi normalarida belgilangan, shuningdek, kelajakda ularning shaxsiy hamda mulkiy huquqlari himoyasini oilaviy-huquqiy normalar bilan mustahkamlaydigan, vijdon va qalb amri bilan nikoh munosabatlariga kirishib, er-xotinlik munosabatida yashashlari tushuniladi. Nikoh tuzishning navbatdagi sharti – bu nikohlanuvchi shaxslarning qonun doirasida belgilangan yoshga yetishlari hisoblanadi. Nikoh yoshi turli davlatlarda turlicha qilib belgilangan. Masalan, Bolgariyada har ikki jins vakillariga ham – 18 yosh, Angliyada – 16 yosh, Fransiya va Vengriyada erkaklar uchun–18 yosh, ayollar uchun–16 yosh, Polshada – 21 va 18 yosh, Yaponiyada – 18 va 16 yosh, Gruziyada –17 va 16 yosh, Ukraina va

Turkmanistonda – 18 va 17 yosh, AQShning turli shtatlarida nikoh yoshi – 16 dan 21 yoshgacha qilib belgilangan. Nikoh yoshini belgilashda muayyan oqilona mezon quyidagi omillar bilan belgilanishi lozim: - birinchidan, biologik mezon. Bunday mezon bo `lajak er-xotinning jismoniy jihatdan voyaga yetganligini belgilab beradi. Jismoniy barkamollik nafaqat jinsiy jihatdan nikohlanuvchi shaxslarning yetilganliklarini, balki nikohlanuvchi shaxslarning salomatliklari, farzand ko`rishiga, ularni parvarish qilishga tayyorgarlik holatlarini ham anglatadi; - ikkinchidan, ruhiy-psixologik mezon. Erkak va ayol turmush qurishga ruhiy jihatdan tayyor bo `lishlari, ularda eng avvalo bolalik va o`smirlik davridagi xis-hayajonga berilish, psixologik barqarorlik xislatlari o`rniga muayyan dunyoqarash, erk-iroda, hayotiy ko`nikmalar shakllanadi, bu esa oilaning mustahkam va barqaror bo`lishini ta’minlaydi; - uchinchidan, aqliy yetuklik. Ushbu mezon kishini faqat muayyan intellektual holati, bilim darajasinigina anglatmaydi. Aqliy holat muayyan bilim, tajriba va uni amalda qo `llay olish, er-xotin, oila, farzand mas’uliyati, oilani normal turmush kechirishini ta’minlash layoqati hisoblanadi; - to `rtinchidan, sotsial-ijtimoiy shart-sharoitlar. Ushbu shart- sharoitlar majmuyi yosh oilani moddiy jihatdan turar-joy, maishiy jihatdan o`zini-o`zi ta’minlash, o`ziga-o`zi xizmat ko`rsatish imkoniga ega bo`lishni anglatadi. Albatta, yosh oila ota-onalar va boshqa qarindoshlar g`amxo`rligi ostida bo`lishi tabiiy. Ammo bu g`amxo`rlik yosh oilani mutlaqo boqimandalik darajasida bo`lish yoxud sotsial-ijtimoiy hujayra sifatida mustaqil bo`la olmasligiga olib kelmasligi kerak; - beshinchidan, huquqiy mezon. U yosh kelin-kuyovni huquq subyekti, to `la muomala layoqatiga ega bo`lishini anglatadi. Bir qarashda biologik, ruhiy psixologik, sotsial-ijtimoiy, aqliy mezonlardan farqli ravishda, yuridik mezon qonun chiqaruvchining xohishi o`ziga xos subyektivlikka asoslangan mezonga

o`xshab tuyuladi. Biroq yuqoridagi boshqa omillar kabi, nikoh yoshini belgilovchi yuridik mezon ham muayyan obyektiv asoslarga tayanadi. Oila kodeksida, agar uzrli sabablar bo `lganida, alohida hollarda tuman, shahar hokimining qaroriga ko`ra, nikoh yoshi ko`pi bilan bir yilga kamaytirilishini quyidagicha asoslash mumkin: Oila kodeksining 15-moddasi, 2-qismida” uzrli sabablar bo`lganida, alohida hollarda (homiladorlik, bola tug`ilishi, voyaga yetmagan shaxsning to`la muomalaga layoqatli deb e’lon qilinishi (emansipatsiya), nikohga kirishni xohlovchilarning iltimosiga ko`ra nikoh davlat ro`yxatidan o`tkaziladigan joydagi tuman, shahar hokimi nikoh yoshini ko`pi bilan bir yilga kamaytirishi mumkin” ligi belgilangan. Mustaqil Davlatlar Hamdo `stligiga kiruvchi davlatlarning Oila kodekslarida nikoh yoshi turlicha qilib belgilanganligini ko`rish mumkin. Masalan, Rossiya Federatsiyasida belgilangan nikoh yoshi (o`n sakkiz) ni ikki yoshga kamaytirish vakolati qonunda ko`rsatilgan tegishli idoralarga berilgan. Ayrim xorijiy mamlakatlarda, masalan, Polsha Respublikasida nikoh yoshi erkaklar uchun yigirma bir yosh, ayollar uchun o `n sakkiz yosh; Ruminiya Respublikasida ayollar uchun o`n olti; Xitoy Xalq Respublikasida esa ayollar yigirma yoshdan, erkaklar yigirma ikki yoshdan nikoh tuzishga haqli ekanliklari normalanadi. Xorijiy mamlakatlar qonunchiligida nikoh tuzish prinsipi masalasi o `ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turganligi yaqqol ko`rinib turibdi. Demak, nikoh yoshining qisqartirilishi tufayli oila qurgan er-xotin to `la muomala layoqatiga ega bo`lgan hisoblanib, fuqarolik huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan holatlarda ishlarda tegishli huquq va majburiyatlarga ega bo`ladilar. Nikoh yoshini qisqartirish to `g`risidagi qoidaning yana bir yangi jihatlari shundaki, nikohlanuvchilarga xohlagan davlat ro`yxatidan o`tkaziladigan joydagi tuman, shahar hokimiga murojaat qilish huquqini bermaydi, balki nikoh davlat ro`yxatidan qayerda o`tkaziladigan bo`lsa, shu joydagi tuman, shahar hokimiga

murojaat etish huquqini beradi. Bu qoida amaliy ahamiyatga ega bo`lib, suiiste’molchiliklar yoki turli asossiz harakatlarning oldini olishga imkon beradi. Nikoh tuzishga monelik qiladigan holatlar. Nikoh tuzishga monelik qiladigan holatlar Oila qonunchiligi normalarida belgilangan nikoh tuzish shartlariga qo `yiladigan talablarning buzilishi sifatida namoyon bo`ladi. Nikoh tuzish shartlariga monelik qiladigan holatlarni e ’tiborga olmaslik tuzilgan nikohning haqiqiy sanalmasligiga asos bo`ladi. Bu qoida Oila kodeksining 16-moddasida o`z ifodasini topgan. Nikoh tuzishga monelik qiladigan holatlar quyidagilardan iborat: - loaqal bittasi ro `yxatga olingan boshqa nikohda turgan shaxslar o`rtasida; - nasl-nasab shajarasi bo `yicha to`g`ri tutashgan qarindoshlar o`rtasida, tug`ishgan va o`gay aka-ukalar bilan opa-singillar o`rtasida, shuningdek, farzandlikka oluvchilar bilan farzandlikka olinganlar o`rtasida; - loaqal bittasi ruhiyat buzilishi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar o `rtasida yo`l qo`yilmasligi normalanadi. Nikoh tuzish shartlariga rioya qilinmasdan tuzilgan nikoh haqiqiy emas deb hisoblashdan tashqari, qonunni buzgan shaxslarni jinoiy javobgarlikka tortishga sabab bo `ladi. Mazkur holat Jinoyat kodeksining 126-moddasida ko`rsatilgan ko`p xotinlik, ya’ni umumiy ro`zg`or asosida ikki yoki undan ortiq xotin bilan er-xotin bo`lib yashash eng kam ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum etish bilan jazolanishi kabi oqibatlarga olib kelishi belgilangan. Nikoh tuzishga monelik qiladigan holatlar qatoriga qonun nasl-nasab shajarasi bo `yicha to`g`ri tutashgan qarindoshlar o`rtasida, tug`ishgan va o`gay aka-ukalar bilan opa-singillar o`rtasida, shuningdek, farzandlikka oluvchilar bilan farzandlikka olinganlar o`rtasidagi munosabatlarni kiritgan. Ayrim MDH davlatlarining Oila kodekslarida (Ozarbayjon, Belorus respublikalari) agar qiz va o `g`il bolalarning onalari boshqa-boshqa bo`lib nikohdan

o`tmagan, otasi bir bo`lsa-yu, ularning otaligi sud tartibida begilangan bo`lmasa ham ularning nikoh tuzishiga qonun yo`l qo`ymagan, chunki unda ota qoni bir ekanligi nazarda tutilgan. Nikoh tuzishga monelik qiladigan hollardan yana biri, nikohlanuvchilardan birining loaqal bittasi ruhiyat buzilishi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan bo `lsa, nikoh tuzishga yo`l qo`yilmasligi Oila kodeksining 16-moddasi 3-qismida o`z ifodasini topgan. O `zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 14-yanvardagi 18-son qaroriga 2-ilova bilan tasdiqlangan “O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi to`g`risida”gi nizomga binoan, mazkur organlar asosan aholi salomatligini saqlash va yaxshilashni, sog `lom avlodni tarbiyalash uchun shart- sharoitlarni shakllantirishni, profilaktik sog`liqni saqlashni rivojlantirishni, sog`lom turmush tarzini keng ommalashtirishni ta’minlovchi davlat siyosatini amalga oshiradi. O `zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 25-avgustdagi 365-sonli qarori bilan tasdiqlangan “nikohlanuvchi shaxslarni tibbiy ko`rikdan o`tkazish to`g`risida”gi nizom ham yuqoridagi nizom bilan hamohangdir hamda Oila kodeksining 16-moddasida belgilangan ruhiy kasal yoki aqli zaif shaxslar o`rtasida nikoh tuzishga yo`l qo`yilmasligini yanada mustahkamlaydi. Nikohlanuvchi shaxslarni tibbiy ko `rikdan o`tkazish. Oila kodeksida oilaning yanada mustahkam va barqaror bo`lishi, kelajak naslni sog`lom dunyoga kelishi uchun muhim omil sifatida 17-modda kiritilgan bo`lib, u nikohlanuvchi shaxslarni tibbiy ko`rikdan o`tkazishga bag`ishlangan. Ushbu nizomda nikohlanuvchi shaxslar qaysi kasallik turi bo `yicha tibbiy ko`rikdan o`tishlari hamda tibbiy ko`rikdan o`tishning hajmi va tartibi aniq ko`rsatilgan. Nikohlanuvchi shaxslar quyidagi kasallik turlari bo `yicha tibbiy ko`rikdan o`tishlari lozim:

OIV (OITS) yuzasidan tekshirish; Sil kasalliklari; Teri-tanosil kasalliklari; Narkologik kasalliklar; Ruhiy kasalliklar . Oila kodeksining 49- moddasiga ko ` ra , nikohlanuvchi shaxslardan biri tanosil kasalligi yoki odam immuniteti tanqisligi virusi ( OIV kasalligi ) borligini ikkinchisidan yashirganda , ikkinchi taraf sudga nikohni haqiqiy emas deb topish haqida talab bilan murojaat qilishga haqli . Oila kodeksining 17- moddasi , 2- qismiga ko ` ra : “ Nikohlanuvchi shaxslar ellik yoshdan oshgan bo ` lsa , shuningdek , kodeksning 13- moddasi 5- qismida ko ` rsatilgan alohida hollar mavjud bo ` lganda , tibbiy ko ` rikdan o ` z roziligi bilan o ` tkaziladi ”. Nikohlanuvchi shaxslar diniy rasm - rusumlarga binoan bir necha yillar mobaynida er - xotinlik munosabatlarida yashayotgan bo ` lsalar , bir - birlarining sog ` liqlari haqida xabardor bo ` ladilar . Shuni ham ta ’ kidlash kerakki , yuqoridagi nizom talablari bo ` yicha 50 yoshdan oshgan shaxslarning belgilangan kasallik turlari bo ` yicha tibbiy ko ` rikdan o ` tishlari talab qilinmasligi lozim . Nikohni haqiqiy emas deb topish Oila kodeksida belgilangan shartlarning buzilishi sud tomonidan ushbu nikohni haqiqiy emas , deb topish uchun asos bo ` lishi mumkin . Oila kodeksining 49- moddasi , 14-16- moddalarida belgilangan shartlar buzilganda ( ya ’ ni , nikoh tuzishning ixtiyoriyligi , belgilangan nikoh yoshi buzilganda , nikoh tuzishga monelik qiladigan holatlar ro ` y berganda ), soxta nikoh tuzilganda , ya ’ ni er - xotin yoki ulardan biri oila qurish maqsadini ko ` zlamay nikoh qayd qildirganda , nikohlanuvchi shaxslardan biri tanosil kasalligi yoki odamning immunitet tanqisligi virusi ( OIV kasalligi ) borligini ikkinchisidan yashirganda , agar ikkinchisi sudga shunday talab bilan murojaat etsa , nikohni haqiqiy emas deb topilishi uchun asos bo ` ladi .

Bundan tashqari, nikoh quyidagi holatlar bo `yicha ham haqiqiy emas deb topilishi mumkin: a) yakka nikohlilik tamoyilining buzilishi; b) nikoh nasl-nasab shajarasi bo `yicha to`g`ri tutashgan qarindoshlar o`rtasida, tug`ishgan va o`gay aka-ukalar bilan opa-singillar o`rtasida tuzilgan bo`lsa; v) farzandlikka olgan bilan farzandlikka olingan shaxslar o `rtasida tuzilgan nikoh; g) muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxs bilan tuzilgan nikoh; Ayrim holatlarda nikoh qonunlarining bir qancha shartlarini buzib ham tuzilishi mumkin, bunday hollarda u haqiqiy emas deb topiladi. Masalan, fuqaro oldingi nikohdan ajrashmasdan turib, voyaga yetmagan shaxs bilan nikohdan o `tgan hollar bunga misoldir. Quyida ushbu asoslarni batafsil tahlil etamiz: A) Nikoh tuzishning ixtiyoriyligi buzilishi. Nikoh uni tuzuvchi har bir tomonning erkin, o `zaro roziligi asosida tuzilishi lozim. Rozilik o`zga (ota-ona, qon-qarindosh, mansabdor shaxs) larni majbur etishi yoki aldashi oqibatida berilgan bo`lsa, ixtiyoriylik tamoyili buzilgani uchun, bunday nikoh haqiqiy emas, deb topilishi mumkin. Yuqorida ko `rsatilganidek, nikoh tuzishda nikohga kiruvchilarning o`zaro roziligi yo`qligi nikohni haqiqiy emas deb topish uchun asos bo`ladi. Bunda fuqaro (ko`pincha ayollar) qo`rqitish yoki zo`rlash (majburlash), aldash tufayli nikohdan o`tgan bo`ladi. Fuqaroning erkiga va ongiga qonunsiz ta’sir etish natijasida u nikohga o`tishga majbur bo`ladi, ammo haqiqatda esa u buni mutlaqo xohlamaydi. Natijada nikoh tuzilishining asosi hisoblangan o`zaro xohish va rozilik tamoyili buzilgan bo`ladi. Ko`rsatilgan asos bo`yicha bunday nikoh haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Qo `rqitish uchinchi shaxs hamda mansabdor shaxs tomonidan ham bo`lishi mumkin. Shuningdek, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2011-yil 20-iyuldagi 6-sonli “Sudlar tomonidan nikohdan ajratishga oid ishlar bo`yicha

qonunchilikni qo`llash amaliyoti to`g`risida”gi qarorida ko`rsatilishicha: “Agar nikohga kiruvchining nikohni qayd etish vaqtida o`z harakatlarining mohiyatini tushunmaganligi va ularni idora qila olmaganligi, shu sababli nikohga kirishga haqiqiy roziligini ifoda eta olmaganligi aniqlansa ham, nikoh haqiqiy emas deb topilishi mumkin”. Ayolni erga tegishga majbur etish yoki uning erga tegishiga to `sqinlik qilish jinoyat hisoblanadi. B) Nikoh yoshiga qo `yilgan shartning buzilishi. Oila kodeksining 51- moddasiga binoan, nikoh yoshiga yetmagan shaxs bilan tuzilgan nikoh hali nikoh yoshiga yetmay nikohga kirgan shaxsning manfaatlari talab qilgan hollarda haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Bunday nikohni haqiqiy emas deb topishni nikoh yoshiga yetmay nikohga kirgan shaxs, uning ota-onasi yoki homiysi, shuningdek, vasiylik va homiylik organi hamda prokuror talab qilishga haqlidir. Er-xotindan biri nikoh yoshiga yetmaganligi tufayli nikohni haqiqiy emas deb topish to `g`risidagi ish, agar er-xotin (ulardan biri) ish sudda ko`rilayotgan paytda nikoh yoshiga yetmagan bo`lsa, vasiylik va homiylik organining ishtirokida ko`rib chiqiladi. Ish sudda hal qilinish paytigacha er yoki xotin nikoh yoshiga yetgan bo `lsa, nikoh faqat uning talabi bilan haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Nikoh yoshiga to `lmagan shaxs bilan tuzilgan nikoh hamma vaqt ham sud tomonidan haqiqiy emas, deb topilmaydi. Hali nikoh yoshiga yetmay nikohga kirgan shaxsning manfaatlari talab qilgan hollardagina sud bunday nikohni haqiqiy emas, deb topishi mumkin. V) Yakka nikohlilik tamoyilining buzilishi ham nikohni haqiqiy emas deb topish uchun asos bo `lishi mumkin. Ayniqsa, hozirgi vaqtda mamlakatlar o `rtasida migratsiya jarayoni kuchayib bormoqda. Kishilar rasmiy nikohdan ajralmasdan boshqa davlatlarda boshqa rasmiy nikoh tuzish holatlari uchramoqda. Demak, bunday holatlarda sudlar taraflarning maqsadlari va amaldagi holatlarini hisobga olsalar, maqsadga muvofiq bo`lar edi.

Ba ’zi hollarda qo`sh nikohdan qaysi birini haqiqiy emas deb topish haqidagi masala sud tomonidan o`rganilishni talab etadi. Bunda sud taraflarning niyat- xohishini, amaldagi faktik oilaviy munosabatlarni hisobga olishi lozim. Yakka nikohlilik tamoyili buzib tuzilgan nikohni haqiqiy emas, deb topish to `g`risidagi ariza birinchi nikohdan ajratilmagan er yoki xotin, shuningdek, ikkinchi nikohdagi tomonlardan birining talabiga asosan ko`rib chiqiladi. Haqiqiy bo`lmagan nikohda bo`lgan shaxsning o`limidan so`ng sudga da’vo bilan mazkur shaxsning vorislari (vafot etganning birinchi nikohdagi farzandlari, uning aka- ukalari, opa-singillari, ota-onalari va boshqalar), shuningdek, o`lgan shaxsning nikohini haqiqiy emas, deb topishdan manfaatdor bo`lgan boshqa shaxslar (moliya, ijtimoiy ta’minot organlari) murojaat etishi mumkin. Chunki nikohda bo`lgan shaxs, agar u haqiqiy nikohda bo`lsa, o`ziga pensiya tayinlashni yoki uy-joyga bo`lgan huquqini belgilashni talab qilishi mumkin. Yakka nikohlilik tamoyilini to `la va har tomonlama ta’minlash maqsadida oila qonunlarida bir qator qoidalar belgilangan. Ilgari nikohda bo`lgan shaxslar qonuniy kuchga kirgan nikohdan ajralish haqidagi sudning hal qiluv qaroridan nusxa yoki nikohni haqiqiy emas deb topish haqidagi sudning hal qiluv qarorini ko`rsatgan holdagina yangi nikohni qayd etishlari mumkin. G) Nikoh nasl-nasab shajarasi bo `yicha to`g`ri tutashgan qa-rindoshlar o`rtasida, tug`ishgan va o`gay aka-ukalar bilan opa-singillar o`rtasida tuzilgan bo`lsa ham haqiqiy emas deb topiladi. Oila qonunlari bilan man etilgan yaqin qarindoshlar o `rtasida nikoh tuzilsa, u haqiqiy emas deb topiladi. Bunday asos bilan nikohni haqiqiy emas deb topish sud amaliyotida juda kam uchraydi. Buni tasdiqlaydigan holat qonunda nikoh tuzish uchun juda cheklangan yaqin qarindoshlik darajasini belgilaydi. Umuman, har xil bosqichdagi quda-andachilik esa nikoh tuzish uchun to`siq bo`lmaydi. D) Loaqal bittasi ruhiyat buzilishi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan shaxslar o `rtasida nikoh haqiqiy emas deb topiladi.

Ruhiy kasallik yoxud aqli zaiflik kishini ongli harakatlar qilish va o `z harakatlarining yuridik oqibatlarini anglab yetish qobiliyatini buzishi mumkin. Muomalaga layoqatsiz shaxs shaxsan o `zi fuqarolik muomalasida bitimlar tuzishga haqli emas. Uning nomidan bitimlarni uning vasiysi tuzadi. Demak, muomalaga layoqatsiz shaxs bilan tuzilgan nikoh haqiqiy hisoblanmaydi. Vasiy esa vasiyligi ostidagi shaxs manfaatini ko`zlab uning nomidan nikoh tuzishga haqli emas. Nikohga o `tish jarayonida nikohlanuvchilarning ruhiy holati qanchalik tiniq bo`lishdan qat’i nazar, mavjud hujjatlar, ularning hayotdagi yurish-turishlari, boshqa shaxslar bilan bo`ladigan muomalasi, ularning aqli zaifligidan dalolat bersa, nikohni qayd etish rad etiladi. Nikoh tuzilgan bo`lsa, nikohni haqiqiy emas deb topilishi uchun asos bo`lib xizmat qiladi. Bunday hollarda nikohlanuvchilar muomalaga layoqatsiz deb topilmagan holda ham manfaatdor shaxslar nikohning haqiqiy emasligi haqida da’vo talabi bilan sudga murojaat etishlari mumkin. E) Nikohdan o `tish vaqtida oila qurish maqsadining bo`lmasligi, ya’ni soxta nikoh, haqiqiy bo`lmagan nikoh deb topiladi. Oila kodeksining 54-moddasiga asosan, er-xotin soxta nikoh qayd qildirgan va oila qurmagan bo `lsalar, nikoh haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Soxta nikohni haqiqiy emas deb topishni prokuror talab qilishga haqli ekanligi, er (xotin) oila qurish maqsadisiz nikohga kirgan hollarda esa, bunday talab xotin (er) tomonidan qo`yilishi mumkinligi belgilangan. Oila qonunchiligida soxta nikohning legal tushunchasi mavjud emas. Soxta nikoh deganda, oilaviy hayotda yashashni maqsad qilmay, biror-bir mol-mulkka, boylikka, uy-joyga ega bo `lish hamda uy-joyga doimiy ro`yxatdan o`tishni maqsad qilib tuzilgan nikoh tushuniladi. Soxta nikoh tuzgan shaxslar sud ishni ko `rib chiqquniga qadar haqiqiy oila qursalar, nikoh soxta deb topilmaydi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, nikohga kirgan har ikkala taraf ham soxta nikoh qurgan bo`lsalar, nikohning soxtaligini isbotlash qiyin bo`ladi. Odatda, quyidagi holatlar nikohni soxtaligidan dalolat beradi:

a) er-xotinning alohida-alohida holda yashashlari; b) er yoki xotindan biri yoki har ikkalasi boshqa shaxslar bilan amalda (faktik) nikoh munosabatlariga ega bo `lishlari; v) umumiy ro `zg`or bo`lmasligi. Soxta nikoh tuzishda tomonlar avvaldan kelishgan bo `lishlari va nikoh tuzishdan kelib chiqadigan huquqlardan o`z manfaatlari uchun foydalanishlarini nazarda tutadilar. Bunday hollarda har ikki tarafda ham oila qurish maqsadi bo`lmasligiga ayol va er ixtiyoriy ravishda nikohdan o`tib, bu jarayonda faol ishtirok etishlariga e’tibor berish lozim. Boshqa hollarda soxta nikoh tuzishda nikohlanuvchi shaxslarning har ikkalasi ham ishtirok etmasliklari mumkin. Nikohlanuvchilardan erkak yoki ayoldan biri soxta nikoh tuzish niyatida bo `lishi, ikkinchi taraf esa, bundan bexabar bo`lib, u qonunda belgilangan tartibda oila qurish maqsadida ixtiyoriy, o`z erkini izhor qilishi bilan nikohni rasmiylashtirishda qatnashadi. Soxta nikoh tuzish jamiyatdagi mavjud odob-axloq qoidalariga to `g`ri kelmaydigan harakat ekanligi shubhasiz. Qonun soxta nikohni ax-loqsiz harakat deb hisoblab, uni yuridik jihatdan tan olmaydi. J) Farzandlikka olgan bilan farzandlikka olingan shaxslar o `rtasida tuzilgan nikoh haqiqiy emas deb topiladi. Farzandlikka olgan bilan farzandlikka olingan o `rtasida nikoh tuzishni man etish odob-axloq qoidalaridan kelib chiqadi. Chunki ular o`rtasidagi huquqiy munosabatlar kelib chiqishi bo`yicha ota-onalar va farzandlar o`rtasidagi huquqiy munosabatlarga tenglashtiriladi. Farzandlikka olish, agar bola amaldagi qonunlarda belgilangan huquqiy munosabatlarni keltirib chiqarmaslik maqsadida (soxta farzandlikka olish) yoki qonunda belgilangan shartlarni buzib farzandlikka olingan bo `lsa, u haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Oila kodeksining 165-moddasiga binoan, farzandlikka olingan shaxsda farzandlikka olgan ota-onaning boshqa farzandlari qatori barcha huquq va majburiyatlar vujudga keladi.

Farzandlikka olish huquqiy rasmiylashtirilgan akt hisoblanadi. Farzandlikka olinganlar oiladagi boshqa farzandlar bilan teng huquq va majburiyatlarga ega bo `ladilar. Bordi-yu, farzandlikka olgan er-xotin ajralishi yoki sud tartibida ularning nikohlari haqiqiy emas deb topilgan hollarda ham, bu holatlar farzandlikka olinganlik to`g`risidagi huquqiy hujjatga ta’sir etmaydi. Z) Nikohlanuvchi shaxslardan biri tanosil kasalligi yoki odamning orttirilgan immunitet tanqisligi virusi (OIV kasalligi) borligini boshqasidan yashirgan bo `lsa, shu shaxs nikohni haqiqiy emas deb topishni talab qilib sudga murojaat etishga haqlidir. Nikohni haqiqiy emas deb topish haqidagi ishlarni o `rganish amaliyoti shuni ko`rsatmoqdaki, nikoh tuzishda nikohlanuvchi shaxslardan biri tanosil kasalligi yoki orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi borligini boshqasidan yashirgan hollar uchrab turibdi. O `zida tanosil kasalligi yoki OIV kasalligi borligini boshqasidan yashirgan vaqtda nikohni haqiqiy emas deb topish masalasi bu kasal kimdan yashirilgan bo`lsa, o`shaning tashabbusi bilangina ko`riladi. Bu bilan davlat, birinchidan, kasallikning oldini olish, taraflardan birini kasallikdan saqlab qolish, ikkinchidan, kelajak avlodni xavfdan saqlash maqsadini qo `yadi. Nikohni haqiqiy emas deb topish tartibi va uning oqibatlari . Nikohni haqiqiy emas deb topish sud tartibida amalga oshiriladi. Bunday munosabatlardan kelib chiqadigan talablarga nisbatan da ’vo muddati joriy qilinmaydi. Oila kodeksining 50-moddasida “nikohni haqiqiy emas deb topish faqat sud tartibida amalga oshiriladi” degan qoidada “faqat” so`ziga urg`u berilishdan maqsad, suddan boshqa birorta bir davlat organlariga, jamoat tashkilotlariga bu turkumdagi ishlarning taalluqli emasligi nazarda tutiladi. Sud nikohni haqiqiy emas deb topish to `g`risidagi ishlarni ko`rishda nafaqa undirish, er-xotinning o`zaro munosabati bo`yicha Oila kodeksining 56-moddasida ko`rsatilgan boshqa masalalarni ishni mazmunan ko`rish jarayonida muhokama qilishi lozim.

Agar nikohni haqiqiy emas deb topish to `g`risida vasiylik va homiylik organi tomonidan talab qo`yilgan bo`lsa, vasiylik va homiylik organlari ish yuzasidan xulosa bermaydi, balki manfaatdor shaxslarning huquqlarini himoya qilishda qonunda belgilangan protsessual harakatlarni bajarishlari lozim bo`ladi. Oila kodeksining 50-moddasi 2-qismiga ko `ra, “nikohni haqiqiy emas deb topish haqida sudning qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qaroridan nusxa berilayotganida, pasport yoki shaxsini tasdiqlovchi boshqa hujjatga tegishli belgi qo`yiladi”. Oila kodeksining 50-moddasi 3-qismida nikohni haqiqiy emas deb topish haqida sud chiqargan hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgach, o `n kun ichida undan ko`chirma nikoh tuzilganligi ro`yxatga olingan joydagi fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organiga yuborilishi ko`rsatilgan. Hal qiluv qarori qonuniy kuchga kirgach, o`n kun ichida undan ko`chirma yuborish lozimligi qonuniy kuchga kirmagan sudning hal qiluv qaroridan ko`chirma talab qilish hollarining oldini olishga qaratilgan bo`lsa, ikkinchidan, sud xodimlarini qonunda belgilangan muddatda hal qiluv qaroridan ko`chirma yuborishga rioya qilish intizomiga chaqirishni nazarda tutadi. Tegishli hal qiluv qarorining ijrosi nikohni qayd qilish idoralarida rasmiylashtiriladi. Haqiqiy emas deb topilgan nikoh er-xotin uchun shaxsiy va mulkiy huquq hamda majburiyatlarni vujudga keltirmasligi Oila kodeksining 56-moddasida ko `rsatilgan. Ayrim hollarda nikoh tuzishga monelik qiladigan holatlar o ` zgarishi mumkin. Masalan, er-xotinning nikoh yoshiga to `lishi tuzilgan soxta nikoh oilaviy turmush jarayonida haqiqiy nikohga aylanishini nazarda tutadi. Shuning uchun ham amaliyotda bunday holatlarning uchrab turishini inobatga olib, Oila kodeksiga maxsus huquqiy norma (51- moddasining 2-qismi) kiritilgan. Bu qoidaga ko`ra, agar ish sudda hal qilinish paytigacha er yoki xotin nikoh yoshiga yetgan bo`lsa, nikoh faqat ular talabi bilan haqiqiy emas deb topilishi mumkinligi ko`rsatilgan. Demak, sud vujudga kelgan holatlar asosida nikohni haqiqiy deb topishi mumkin.

Sud nikohni haqiqiy emas deb topish to `g`risidagi ishlarni ko`rishda to`plangan dalillar asosida tuzilgan nikohni legallashtirish, sog `lomlashtirish, ya’ni nikohni haqiqiy deb topish bilan bog`liq bo`lgan protsessual harakatlarni bajarish bilan nikohni haqiqiy emas deb topish haqidagi asoslarning qaysi turi bartaraf etilganligini aniqlashi lozim. Nikohni haqiqiy emasligi haqida hal qiluv qarorida sud bu nikohning huquqiy oqibatlari nafaqat shaxsiy huquqlarga, shu bilan bir qatorda, mulkiy huquqlarga ham ta ’sir etishini belgilaydi. Shularni e ’tiborga olgan holda Oila kodeksining 56-moddasida, agar insofli er (xotin) nikoh haqiqiy emas deb topilganda, nikoh tuzish davlat ro`yxatiga olingan vaqtida tanlangan familiyasini saqlab qolishga haqli ekanligi ko`rsatilgan. Bunday huquq faqat “insofli” tomonga berilgan bo`lib, shu bilan ikkinchi tomonni majburiyatlarni bajarishga ham undaydi, jumladan, sud nikohni haqiqiy emas deb topish to`g`risida qaror chiqarishda shunday nikoh tuzilishi bilan huquqi buzilgan insofli er yoki xotinni (soxta nikohdan bexabar bo`lishi, zo`rlash, majburlash bilan nikoh tuzilishi tegishli insofsiz tarafni boshqa nikohda bo`lganlik faktini yashirishi va h. k.), mehnat qobiliyatini yo`qotish sababli da’vo talablari bilan aliment undirish uchun sudga murojaat etishga imkoniyat tug`iladi. Insofli er yoki xotinning aliment olishga bo `lgan huquqlari qonunda belgilangan. Bunga ko`ra, agar xotin homiladorlik davrida hamda bola tug`ilgan kundan boshlab uch yil davomida ular o`rtasidagi nogiron bola o`n sakkiz yoshga to`lguncha unga qaragan yoki bolalikdan 1-guruh nogironi bo`lgan bola qaramog`ida bo`lgan, yordamga muhtoj sobiq xotin (er), nikohdan ajralgunga qadar yoki nikohdan ajralganidan keyin bir yil davomida mehnatga layoqatsiz bo`lib qolgan, yordamga muhtoj sobiq xotin (er) nikohdan ajralgach, besh yil ichida pensiya yoshiga yetmagan, yordamga muhtoj xotin (er), agar er-xotin uzoq vaqt nikohda turgan bo `lsalar, sud tartibida aliment talab qilish huquqiga egadir. Oila kodeksining 118-moddasida bulardan tashqari, nikohdan ajralgandan keyin, sobiq er yoki xotinga to`lanadigan aliment miqdori va uni to`lash tartibi sobiq er-xotin o`rtasidagi kelishuv bilan belgilanishi mumkinligi ham ko`rsatilgan.

Nikohni haqiqiy emas deb sud qaror chiqarishda huquqi buzilgan insofli er (xotin)ni moddiy ta ’minot olishda bo`lgan aliment miqdorini ham belgilashi lozimligi Oila kodeksining 119-moddasida belgilangan. Ushbu huquqiy me’yorga ko`ra, agar er-xotin (sobiq er-xotin) o`rtasida aliment to`lash to`g`risidagi kelishuv mavjud bo`lmagan hollarda er yoki xotinga (sobiq er-xotinga sud tartibida undirib beriladigan aliment miqdori, sud tomonidan er yoki xotin (sobiq er-xotin)ning moddiy va oilaviy ahvolini hamda taraflarning e’tiborga loyiq boshqa manfaatlaridan kelib chiqib, har oyda pul bilan to`lanadigan qat’iy summada belgilanishi, bu summa eng kam ish haqining uchdan bir qismidan oz bo`lmasligi ham ko`rsatilgan. Nikohning haqiqiy emas deb topilishi nikohlanuvchilarning nikoh davomida orttirilgan mol-mulklari, umumiy jamg `armalariga ham ta’sir ko`rsatadi. Shuning uchun ham nikohi haqiqiy emas deb topilgan shaxslarning mulkiy huquqiga oid munosabatlari Oila va Fuqarolik kodekslari bilan tartibga solinadi. Yuqoridagi qonun talablariga ko `ra, haqiqiy emas deb hisoblangan nikoh davomida jamg`arilgan mulk nikohni qayd qildirgan shaxslar o`rtasida er- xotinning birgalikdagi umumiy mulk sifatida emas, balki fuqarolik qonunlarida belgilangan umumiy hissali mulk sifatida taqsimlanishi kerak. Oila kodeksining 56-moddasi 5-qismiga binoan, insofli er (xotin) o `ziga yetkazilgan moddiy va ma’naviy zararni qoplashni fuqarolik qonun hujjatlarida nazarda tutilgan qoidalar bo`yicha talab qilishga haqli. Insofli tarafga nikohni haqiqiy bo `lmasligi oqibatida quyidagi moddiy zarar yetkazilishi mumkin: - nikoh tuzish bilan bog `liq xarajatlar; - oila qurilganligi, nikoh tuzilganligi sababli amalga oshirilgan urf- odat, marosimlarga sarflangan xarajatlar (to `y xarajatlari, kelin salom, kuyov chaqiruv xarajatlari va h. k.); - nikoh tuzilishi, er-xotin birgalikda oila bo `lib yashashi zarurati sababli insofli taraf ko`rgan moddiy yo`qotishlar (ishdan bo`shashi, tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanishni to`xtatganligi va h. k);

- nikohning haqiqiy emasligi oqibatlarini bartaraf etish bilan bog `liq xarajatlar. Nikohning haqiqiy emas deb topilishi insofli (tuzuk) taraf uchun nafaqat moddiy zarar keltiradi, balki boshqa qator salbiy oqibatlar, noqulayliklarni vujudga keltiradi. Ulardan biri ma ’naviy zarar hisoblanadi. Shu sababli ham Oila kodeksining 56-moddasi 5-qismida insofli er (xotin) o`ziga yetkazilgan moddiy va ma’naviy zararni qoplashni fuqarolik qonun hujjatlarida belgilangan qoidalar bo`yicha talab qilishga haqli ekanligi ko`rsatilgan. O `zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi 2000-yil 28-aprelda qabul qilgan “Ma’naviy zararni qoplash haqidagi qonunlar qo`llashnining ayrim masalalari to`g`risida”gi qarorida “ma’naviy zarar deganda, jabrlanuvchiga qarshi sodir etiladigan huquqbuzarlik harakati (harakatsizligi) oqibatida u boshidan kechirgan (o `tkazgan) ma’naviy va jismoniy azoblar (kamsitish, jismoniy og`riq, zarar ko`rish, noqulaylik va h. k) tushuniladi”, deb ta’rif beriladi. Ma ’naviy zarar jismoniy azoblar natijasida ham kelib chiqishi mumkin. Nikohlanuvchi er (xotin) nikoh tuzayotganda o`zining tanosil kasalligi yoki OIV kasalligini yashirib nikohga kirishi insofli xotin (er) yuqoridagi kasallik bilan kasallanishiga olib keladi. Kasallik bu jismoniy azoblar orqali kechuvchi jarayon. Demak, bunda insofli xotin (er) ma’naviy ziyon va uning pul ko`rinishida qoplanishini talab qilishga haqli. Ma ’naviy zarar to`lanishi lozim bo`lgan mulkiy zarardan qat’i nazar qoplanishi haqidagi me’yor Fuqarolik kodeksiga kiritilgan muhim qoidalaridan hisoblanib, inson manfaatlarini himoya qilishga qaratilgandir (Fuqarolik kodeksining 1021-1022 moddalari). Nikohning tugatilishi Ma ’lumki, nikoh davomiy va doimiy xarakterga ega. Ammo, nikoh muayyan sabablarga ko`ra tugatilishi mumkin. Qonun hujjatlarida nikohni tugatish, bekor qilish va nikohdan ajratish to`g`risida normalar mavjud. Bunda nikohni tugatish

umumiy va keng ma’no kasb etadi. Chunki nikohni bekor qilish va nikohdan ajratish natijasida ham nikoh tugatiladi. Nikohning tugatilishi deganda, ma ’lum yuridik faktlar tufayli er-xotin o`rtasida vujudga kelgan nikoh huquqiy munosabatlarining tugallanishi tushuniladi. Vafot etish yuridik fakt bo ` lib , er - xotin o ` rtasidagi nikoh mu - nosabatini tugallaydi . Sudning hal qiluv qaroriga asosan er-xotindan biri vafot etgan deb e’lon qilinishi, o`z huquqiy oqibati bo`yicha o`limga tenglashtiriladi. Shuning uchun vafot etgan deb e’lon qilingan shaxs bilan uning eri yoki xotini o`rtasidagi nikoh ham tugallanadi. Er-xotindan biri vafot etgan yoki sud tartibida vafot etgan deb e ’lon qilingan hollarda ular o`rtasidagi nikohning huquqiy munosabati tugallanadi. Bunday holda tirik bo`lgan tomon yangi nikohga o`tish huquqiga ega. Fuqaroni qonunda belgilangan tartibda vafot etgan deb e’lon qilish uni vafot etgan, degan ehtimolga asoslanadi. Ba’zi hollarda bu fuqaro tirik bo`lishi ham ehtimoldan xoli emas. Fuqarolik kodeksining 37-moddasiga binoan, “Vafot etgan deb e’lon qilingan fuqaro qaytib kelgan yoki uning qayerda turganligi ma’lum bo`lgan taqdirda, uni vafot etgan deb e’lon qilish haqidagi qaror sud tomonidan bekor qilinadi”. Ushbu norma oila-huquqiy munosabatlar uchun ham oqibat tug`dirishi mumkin. Shunday

holatni hisobga olib, Oila kodeksining 48-moddasida “Sud tomonidan vafot etgan deb e’lon qilingan yoki bedarak yo`qolgan deb topilgan er (xotin) qaytib kelgan va tegishli sud qarorlari bekor qilingan hollarda, nikoh er-xotinning birgalikdagi arizasiga ko`ra fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organi tomonidan tiklanishi mumkin. Agar er (xotin) yangi nikohga kirgan bo `lsa, nikohni tiklash mumkin emas”. Nikohdan ajralish yuqorida keltirilgan ikki asosdan farq qilib, faqat er- xotinning hayotligida ro `y beradi. Nikohdan ajralish uchun asoslar. Ma ’lum holatlarda, agar oila amalda buzilgan, uni tiklash uchun asos yo`q deb topilsa, u ajralish asosida tugatiladi. Nikohdan ajralish er-xotin o`rtasidagi huquqiy munosabatlarni kelajak vaqt uchun tugatishga asos bo `ladi. Bunday ajralish nikohni haqiqiy emas deb topishdan farq qiladi. Nikohni haqiqiy emas deb topishda nikoh vujudga kelgan vaqtdan boshlab huquqiy munosabatlar tugallanadi. Oila kodeksida nikohdan ajralish uchun aniq asoslar ko `rsatilmagan va buni ko`rsatish mumkin ham emas, chunki er yoki xotin keltirgan bir asos, ayrim hollarda, nikohdan ajratish uchun yetarli bo`lishi mumkin, alohida holatlarda esa, ajratish uchun asos bo`lmasligi ham mumkin. Shuning uchun sud amaliyotini hisobga olib, Oila kodeksi amalda bo`lgan qoidani saqlab qolib, uni quyidagicha belgiladi: “Agar sud er va xotinning bundan buyon birgalikda yashashiga va oilani saqlab qolishga imkoniyat yo`q deb topsa, ularni nikohdan ajratadi” (Oila kodeksining 41-moddasi). Amaliyotda nikohdan ajralish uchun er-xotinlar ko `pincha quyidagi vajlarni sabab qilib keltiradi: - spirtli ichimlik suiiste ’mol qilish; - er-xotinlik munosabatiga xiyonat qilish; - befarzandlik; - oilaviy ishlarga qarindoshlarning aralashib janjal chiqarishi (ayniqsa, qaynona-kelin mojarolari) va boshqalar.

Nikohdan sud tartibida ajratish . Oila kodeksi nikohdan ajralishning asosiga qarab, ajralishning quyidagi tartibini belgilaydi: 1) er-xotinlar o `rtasidagi mulkiy nizolar mavjud bo`lgan hollarda, sud tartibida (masalan, mol-mulkni bo`lish, er-xotinlar o`rtasidagi hamda voyaga yetmagan bolalarga moddiy ta’minot bilan bog`liq bo`lgan holatlar yuzasidan (aliment undirish masalasida) va boshqalar) ajratiladi; 2) nizo bo `lmagan taqdirda ma’muriy tartibda (FHDYo organi orqali), jumladan, agar: a) er-xotin o `rtasida voyaga yetmagan farzandlari bo`lmasa va ular ajralishga o`zaro rozi bo`lgan taqdirda; b) taraflar (er yoki xotin) sud tomonidan bedarak yo `qolgan, ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi sababli muomalaga layoqatsiz deb topilgan bo`lsa; v) Oila kodeksining 42-43-moddalarida belgilanganidek, sodir etgan jinoyati uchun eri yoki xotini uch yildan kam bo `lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilingan bo`lsa. Nikoh er-xotinning vafoti yoki sud ulardan birini vafot etgan deb e ’lon qilishi sababli hamda er-xotindan biri yoki har ikkisining arizasiga muvofiq, nikohdan ajratish yo`li bilan, shuningdek, sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb topilgan er-xotinning vasiysi bergan arizasiga muvofiq tugatilishi mumkin. Nikohdan umumiy tartibda ajratish sud orqali hamda Oila kodeksining 42-43- moddalarida ko `rsatilgan hollarda ma’muriy tartibda, ya’ni fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlarida amalga oshiriladi. Nikohdan ajralish to `g`risidagi da’vo er-xotin yashab turgan joydagi tuman (shahar) sudida qo`zg`atiladi. Agar er-xotin alohida yashasa, da’vo javobgar er yoki xotinning turgan joyidagi sudda qo`zg`atiladi, uning turadigan joyi noma’lum bo`lsa, nikohdan ajralish to`g`risidagi ariza javobgar oxirgi yashab turgan joydagi sudga topshiriladi. Arizada nikohdan ajralish uchun asos ko `rsatilishi kerak. Ajralishni keltirib chiqargan sabablarni batafsil keltirish lozim. Nikohdan ajralish ishlari ochiq sud

majlisida ko`riladi. Ajralish to`g`risidagi ish er-xotinning arizasiga muvofiq, zarur hollarda sudning ajrimiga asosan yopiq sud majlisida ko`rilishi ham mumkin. Nikohdan ajralish ishlarini ko `rishda, sud o`z faoliyatini er-xotinni yarashtirishga va oilaviy vaziyatni sog`lomlashtirish choralarini ko`rishga qaratishi lozim. Oila kodeksining 40-moddasiga binoan, sud ishning ko `rilishini keyinga qoldirib, er-xotinga yarashish uchun olti oy muhlat tayinlashga, ajrim chiqarishga haqli. Sud yarashtirish uchun berilgan muddatni er-xotinni yarashtirish maqsadida, zarur holatlarda, ajrim nusxalarini ular yashaydigan joydagi xotin-qizlar qo `mitalariga, o`zini o`zi boshqarish organi - mahalla oqsoqollari kengashiga, ular huzuridagi yarashtirish komissiyalariga muhokama qilish va yarashtirish uchun yuborishi mumkin. Quyidagi hollarda nikohdan ajratish sud tartibida ko `riladi: - er-xotindan biri nikohdan ajralishga rozi bo `lmasa; - ular o `rtasida voyaga yetmagan umumiy bolalari bo`lib, ularni kimda qoldirish va ta’minoti uchun aliment undirish to`g`risida nizo bo`lsa; - er-xotin o `rtasida mehnatga layoqatsiz, muhtoj er yoki xotinga aliment undirish va uning miqdori haqida masala tug`ilsa; - birgalikdagi umumiy mol-mulkni bo `lish bo`yicha nizo bo`lsa. Uch yildan kam bo`lmagan muddatga ozodlikdan mahrum etishga hukm qilingan va Oila kodeksining 44-moddasida ko `rsatilgan boshqa nizolari bo`lmagan shaxslar bilan nikohdan ajratish Oila kodeksining 43- moddasida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Oila kodeksining 39-moddasiga muvofiq, er xotinining homiladorligi vaqtida va bola tu g ` ilganidan keyin bir yil mobaynida xotinining roziligisiz nikohdan ajratish t o`g` risida ish q o` z g` atishga haqli emas. O `zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 2011-yil 20-iyuldagi 6-sonli qarorida ko`rsatilishicha, “Bolaning otasi deb qayd etilmagan hollarda ham, er bola tug`ilganidan keyin bir yil mobaynida xotinining roziligisiz nikohdan ajralish

to`g`risida da’vo qo`zg`atishga haqli emas. Ushbu qoida bola o`lik tug`ilgan yoki bir yoshgacha yashamay, vafot etgan hollarda ham tatbiq qilinishi lozim. Nikohdan ajralish to`g`risidagi ishni qo`zg`atish uchun xotinining roziligi bo`lmasa, sud eridan da’vo arizasini qabul qilishni rad etadi, agar qabul qilingan bo`lsa, ish yurgizishni tugatadi. Xotin sudda ish qo`zg`atishdan oldin erining arizasi bo`yicha nikohdan ajralishga rozilik berib, ishni ko`rishda unga qarshilik bildirsa ham ishni yurgizishni tugatish lozim bo`ladi. Ko`rsatilgan holatlar xotinning o`zi nikohdan ajratish masalasini qo`yishiga to`sqinlik qilmaydi”. Bu ko`rsatmadan ko`zlangan asosiy maqsad ona va bolaning sihat-salomatligini muhofaza qilishdir. Shuningdek, ayolning boshqa erkakdan homilador bo`lishi va undan bola tug`ilishi ham erkakka bu xotindan ajralish uchun da’vo qilishga to`siq bo`lishi mumkin. So`zsiz, bunday holatda er otalik to`g`risida hamma vaqt da’vo qilishi mumkin. Agar xotin homiladorlik vaqtida yoki bola tug`ilganidan keyin bir yil mobaynida ajralish haqida da’voga rozi bo`lsa, erga da’vo qilishga haqli. Xotin homiladorlik vaqtida yoki bola tug`ilganidan so`ng bir yil mobaynida erning nikohdan ajralish to`g`risidagi da’vosiga xotinning roziligini olishning bir qancha usullari mavjuddir. Bu - nikohdan ajralish uchun birgalikda ariza berish, erning arizasiga uning rozi bo`lishi va nihoyat, bunday arizaning xotin tomonidan berilishidir. Fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlarida nikohdan ajratish . Nikohdan ajralishning sud tartibi bilan birga ma ’muriy tartibi mavjud. Mazkur tartib er-xotinlik munosabatlarini bekor qilishning nisbatan oddiy va soddalashtirilgan tartibi hisoblanadi. Bunda nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organida nikohdan ajratiladi va sud jarayoni bo`lmaydi. Oila kodeksining 42-moddasiga muvofiq, voyaga yetmagan bolalari bo `lmagan er-xotin nikohdan ajralishga o`zaro rozi bo`lsalar, ular nikohdan fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlarida ajratiladi. Er-xotin o `rtasida mehnatga layoqatsiz, muhtoj er yoki xotinga moddiy ta’minot berish to`g`risida yoki ularning birgalikdagi umumiy mol-mulkini bo`lish

to`g`risida nizo chiqqan taqdirda, er-xotin yoki ulardan biri nikohdan ajratish to`g`risidagi ariza bilan sudga murojaat etishga haqli. Nikohdan ajralish ariza beruvchilarning yashash joyidagi Fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organiga ariza berilgan kundan boshlab uch oy muddat o `tgach qayd etiladi. Oila kodeksining 43-moddasiga muvofiq, agar er-xotindan biri: - sud tomonidan bedarak yo `qolgan deb topilgan bo`lsa; - sud tomonidan ruhiyati buzilishi (ruhiy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli muomalaga layoqatsiz deb topilgan bo `lsa; - sodir qilgan jinoyati uchun uch yildan kam bo `lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilingan bo`lsa, o`rtada voyaga yetmagan bolalari borligidan qat’i nazar, er-xotindan birining arizasiga ko`ra ular fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlarida nikohdan ajratiladi. Agar bolalar haqida, er-xotinning birgalikdagi umumiy mol-mulkini bo `lish haqida yoki yordamga muhtoj, mehnatga layoqatsiz er (xotin)ga ta’minot berish uchun mablag` to`lash haqida nizo mavjud bo`lsa, ular nikohdan sud tartibida ajratiladi. Bunda quyidagi hujjatlar taqdim etiladi: - er (xotin)ning bedarak yo `qolgan deb topilganligi yoki muomalaga layoqatsizligi to`g`risida sudning qonuniy kuchga kirgan hal qiluv qarori; - er (xotin) uch yildan kam bo `lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilinganligi to`g`risida sudning qonuniy kuchga kirgan hukmidan ko`chirma, shuningdek sudlangan er (xotin)ning o`rtadagi bolalari va mol-mulki yuzasidan nizosi yo`qligi to`g`risidagi tilxat. Nikohdan ajralishga er-xotinning o `zaro roziligi ularning har ikkalasi tomonidan berilgan yoki har biri mustaqil bergan arizalarida ifodalanishi mumkin. Nikohdan ajralish to `g`risidagi arizani qabul qilgan fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlari ajralish to`g`risida ariza bergan kundan uch oy o`tgandan keyin ajralishni rasmiylashtirib, ularga nikohdan ajralish to`g`risida guvohnoma beradi. Uch oylik muddatni belgilashda ham xuddi sudda er-xotinning

yarashib ketishi uchun berilgan muddatdan ko`zda tutilgan maqsad bo`ladi. Shu davr mobaynida er-xotin o`z xatti-harakatlarini yana bir o`ylab ko`rib, uning to`g`ri-noto`g`riligini aniqlab olishi mumkin. Bu uchta asos bo `yicha nikohdan ajratish soddalashtirilgan tartibda amalga oshiriladi, chunki bunda ajralish uchun ikkinchi tomonning roziligi talab etilmaydi va er-xotinda voyaga yetmagan bolalar bor-yo`qligi FHDYoga murojaat uchun to`siq bo`lmaydi. Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish qoidalarining 113-bandiga binoan nikohdan ajratishni qayd etishda er va xotinning o `zaro kelishuviga ko`ra, ularning biridan yoki ikkalasidan belgilangan tartibda davlat boji undiriladi. Suddan farqli o `laroq, FHDYo organlari nikohdan ajraluvchilarning moddiy va oilaviy ahvoliga qarab davlat boji miqdorini kamaytira olmaydilar yoki uni to`lash majburiyatidan ozod etolmaydilar. Nikohdan ajraluvchi shaxslarning o`zlari bu summani to`lashlari lozim. Ajralishni rasmiylashtirish va er-xotinga nikohdan ajralish to `g`risidagi guvohnoma ariza bergan kundan boshlab uch oy o`tgandan keyin beriladi. Shu vaqtdan boshlab nikohi tugallangan hisoblanadi va er-xotin yangi nikohga o`tish huquqiga ega. Nikohdan ajralishning huquqiy oqibatlari. Nikohdan ajralish bir qator huquqiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Mazkur huquqiy oqibatlar mulkiy va shaxsiy nomulkiy bo `ladi. Nikohlanuvchilar nikohga kirish vaqtida o `z familiyasini o`zgartirgan er (xotin) nikohdan ajratilgandan keyin ham shu familiyada qolishga haqli yoxud uning xohishiga binoan sud tomonidan nikohdan ajratish to`g`risidagi hal qiluv qarorini chiqarayotganda unga nikohgacha bo`lgan familiyasi qaytarilishi mumkin (Oila kodeksining 46-moddasi). Oila kodeksining 44-moddasiga binoan, nikohdan sud tartibida ajratilayotganda er va xotin voyaga yetmagan bolalar kim bilan yashashi, bolalarga va (yoki) mehnatga layoqatsiz, yordamga muhtoj er yoki xotinga ta ’minot berish uchun mablag` to`lash tartibi, bu mablag`ning miqdori yoxud er-xotinning umumiy

mol-mulkini bo`lishga doir kelishuvni ko`rib chiqish uchun sudga taqdim qilishlari mumkin. Ushbu moddaning birinchi qismida ko `rsatilgan masalalar bo`yicha er va xotin o`rtasida kelishuv bo`lmagan taqdirda, shuningdek, ushbu kelishuv bolalar yoki er-xotindan birining manfaatlariga zid ekanligi aniqlangan taqdirda sud: - nikohdan ajratilgandan keyin voyaga yetmagan bolalar ota- onasining qaysi biri bilan yashashini aniqlashi; - voyaga yetmagan bolalarga ta ’minot berish uchun ota-onaning qaysi biridan va qancha miqdorda aliment undirilishini aniqlashi; - er va xotinning (ulardan birining) talabiga ko `ra ularning birgalikdagi mulki bo`lgan mol-mulkni bo`lishi; - er (xotin)dan ta ’minot olishga haqli bo`lgan xotin (er)ning talabiga ko`ra shu ta’minot miqdorini belgilashi shart. Oila kodeksi 44-moddasining oxirgi bandida o `z ifodasini topgan, mahalliy urf-odat va an’analardan kelib chiqqan muhim qoidalardan biri nikohdan ajratish ishi ko`rib chiqilayotganda to`yni o`tkazishga ketgan sarf-xarajatlarni undirish haqidagi talablar qondirilmaydi. Qonunda sud er-xotinning har ikkalasi yoki ulardan biri to `laydigan davlat boji miqdorini belgilashi lozim. Agar sud bu bojni er-xotinning har ikkalasidan undirish lozim deb topsa, ularning har biri to`laydigan boj miqdorini belgilaydi. Sud ularning har birining moddiy ahvolini, oilaning barbod bo `lishidagi aybi darajasini va boshqa muayyan holatlarni, jumladan, voyaga yetmagan bolalarning er-xotindan qaysi biri bilan yashash uchun qolayotganligini hisobga oladi. Yuqorida ko `rsatilgan nizolar nikohdan ajralish jarayonida er-xotindan bittasi yoki ikkalasining talabiga muvofiq sudning tashabbusiga asosan, agar buni voyaga yetmagan bolalarning yoki mehnatga layoqatsiz er yoki xotinning manfaatlarini muhofaza qilish taqozo etsa, ko`riladi. Biroq bu nizolar sud nikohdan ajralish to `g`risida hal qiluv qarorini chiqargan holdagina ko`riladi. Agar sud nikohdan ajralishni rad etsa, ko`rsatilgan nizolar mustaqil ish tartibida ko`rilishi lozim.

Taraflarning xohishiga binoan, sanab o `tilgan talablarning har biri, agar nikohdan ajralish to`g`risidagi da’vo sud tomonidan qanoatlantirilsa, u mustaqil masala sifatida ko`rilishi mumkin. Nikohdan ajralish er-xotinning shaxsiy, shuningdek, mulkiy huquqiy munosabatlarining kelajak vaqt uchun tugallanganligini anglatadi. Nikoh faqat oila huquqi bilangina tartibga solinadigan huquqiy munosabatlarni keltirib chiqarmaydi. Nikoh tuzilishi bilan ma ’lum yuridik faktlarning mavjudligi tufayli fuqarolik, mehnat huquqi bilan tartibga solinadigan huquqiy munosabatlar vujudga keladi. Nikohdan ajralish er-xotinlik o`zaro munosabatlarini tugallanishiga qaratilgandir. 2010-yil 14-sentabrda Oila kodeksining 47-moddasiga qo `shimcha kiritilib, unga ko `ra, nikoh Fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organida nikohdan ajratilganlik ro `yxatga olingan kundan boshlab tugatiladi. Bunda mazkur qoida nikoh tugatilishi payti, qonunga ko `ra, sudning hal qiluv qarori kuchga kirgan paytdan boshlanishi tan olingan (1998-yil 30-apreldan 2010-yil 15-sentabrgacha) davrga nisbatan tatbiq etilmaydi.

Adabiyotlar: 1. Атаходжаев Ф.М. Развитие законодательства о браке Республики Узбекистан и проблемы его дальнейшего совершенствования: автореф. дисс. … доктора юрид. наук. - Т., 2000. - С. 52. 2. Джураева И.Б. Личные и имущественные права супругов по национальному законодательству и по международному частному праву: Автореф. дисс…канд. юрид. наук. - Т., 2006. -С. 24. 3. Имомов Н.Ф. Уй-жой ҳуқуқи. Дарслик. -Т.: ТДЮИ нашриёти, 2012. - Б.315. 4. Иномжонова Г.С. Ота-она ва болалар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш муаммолари. - Т.: Адолат, 2006. -Б.134. 5. Отахўжаев Ф.М. Никоҳ ва унинг ҳуқуқий тартибга солиниши. - Т.: Ўзбекистон, 1995. 6. Отахўжаев Ф.М. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва оила. -Т.: ТДЮИ, 2002. -Б.32. 7. Отахўжаев Ф.М. Эр-хотиннинг шахсий ҳуқуқлари ва мажбуриятлари //Соғлом авлод учун. 1998. 8. Отегенова Л.Ж. Брачный договор по семейному законодательству Республики Узбекистан: Автореф. дис.канд.юрид.наук. -Т.: 2012. -С. 26. 9. Раҳмонқулова Н. Ҳ. Халқаро хусусий ҳуқуқда никоҳ муносабатлари. -Т.: “ ART FLEX ” нашриёти, 2011. -Б. 182. 10. Семейное право. Учебник. Гонглаго Б.М., Крашенинников П.В., Михеева Л.Ю., Рузакова О.А. //Под ред. П.В.Крашенинникова.- М.: Статут, 2008. 10. Семейное право. Учебник. -3-е изд., перераб. и доп. - М.: Юрист, 2008. 11. Топилдиев Б.Р. Оила ҳуқуқи. Ўқув-услубий қўлланма. - Т.: ТДЮИ, 2009.

Похожие

Nikoh

Nikoh shartnomasini huquqiy tartibga solish

Islom huquqida oila, nikoh va meros masalalari

Mustaqillikga qadar O'zbekitonda nikoh munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi

O`zbekistonda nikoh tuzish shartlari, er-xotinning huquq hamda burchlari