Mehnatga oid nizoli ishlarni sudda mazmunan ko'rib hal qilishnng o'ziga xos protsessual xususiyatlari - Юриспруденция - Рефераты

Mehnatga oid nizoli ishlarni sudda mazmunan ko'rib hal qilishnng o'ziga xos protsessual xususiyatlari

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

49 KB

Mehnatga oid nizoli ishlarni sudda mazmunan ko`rib hal qilishnng o`ziga xos protsessual xususiyatlari Sudlarda ko`rib, hal qilinayotgan fuqarolik ishlari ichida mehnatga doir huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan nizoli ishlar ko`pchilikni tashkil etadi. Jumladan, 2000 yilda Respublika bo`yicha sudlarda fuqarolik ishlari yuzasidan ko`rib hal qiluv qarori chiqarilgan ishlar 94702 tani tashkil etib, shulardan 522 tasini ishga tiklash haqidagi ishlar, 5457 tasini esa mehnat vazifasini bajarishda xodimlar tomonidan yetkazilgan zararni undirish to`g`risidagi ishlar tashkil etgan. Mehnatga doir huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlarni ko`rib, hal qilish jarayonida sudlar mazkur turkumdagi ishlar uchun qonunda belgilangan bir qator protsessual xususiyatlarni e`tiborga olishlari lozim bo`ladi. O`z navbatida mazkur xususiyatlar nizoli moddiy-huquqiy munosabatning xarakteri bilan belgilanib, faqat moddiy huquq (mehnat huquqi) normalaridangina emas, balki protsessual huquq normalari (FPK)da ham nazarda tutilgan. O`zbekiston Respublikasi FPKning 13-moddasiga muvofiq mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlar, boshqa turkumdagi fuqarolik ishlari kabi birinchi instansiya sudlari tomonidan sudyaning yakka o`zi tomonidan ko`riladi (FPKning 13-moddasi). Shu o`rinda, mehnatga doir huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan ishlarni sudda ko`rish muddatlarida o`ziga xos protsessual xususiyatlar mavjudligini alohida qayd etish lozim. Jumladan, FPKning 131-moddasiga muvofiq, mehnat ishlari birinchi instansiya sudi tomonidan sudda ko`rishga tayyorlab bo`lingan kundan e`tiboran o`n kun ichida, basharti, taraflar bir tuman yoki shaharda joylashgan bo`lsalar, yigirma kundan kechiktirmay ko`rilishi lozim. Mehnatga oid nizoli ishlarni sudda ko`rish muddatining bir oy qilib belgilanishiga qonun yo`l qo`ymaydi.

Ma`lumki, fuqarolik ishlarini ko`rish muddatlariga og`ishmay rioya etish odil sudlovni amalga oshirishda qonunchilikni mustahkamlashga, sud ishtirokchilarining huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan muhim omillardan biridir. Lekin shunday bo`lsada, fuqarolik ishlarini ko`rish muddatlariga ayrim sudlarning rioya qilmaslik hollari kuzatilmoqda. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining «Fuqarolik ishlarini sudda ko`rishga tayyorlash va ularni ko`rish muddatlari to`g`risida»gi 1999 yil 24 sentabr qarorida respublika sudlari tomonidan fuqarolik ishlarning ma`lum qismi belgilangan muddatlarni buzib ko`rilayotganligi ta`kidlanadi. Shu o`rinda Respublikamizning tumanlararo fuqarolik ishlarini ko`ruvchi sudlari tomonidan ish ko`rish muddatlarining hozirgi ahvoli to`g`risidagi ma`lumotlarga murojaat qiladigan bo`lsak, 2000 yilda jami tamomlangan ishlar 94702 tani, 2001 yilda esa 111004 tani tashkil etsa, shulardan 2000 yilda 1373 tasi, 2001 yilda esa 2776 tasi bo`yicha ish ko`rish muddatlari buzib ko`rilgan. Shuningdek, 200 yilning to`qqiz oyida tumanlararo sudlarda jami tamomlangan ishlar 87077 tani tashkil etib, ulardan 4522 tasi qonunda belgilangan muddat buzilib ko`rilgan. Mehnat ishlarini mazmunan ko`rib, hal qilish jarayonida sudlar protsessual qonunchilikda belgilangan bir qator shartlarga amal qilishlari talab etiladi. Ushbu shartlardan biri sudlarning FPKning 17-bobida nazarda tutilgan talablarga rioya qilishlaridan iboratdir. Fuqarolik ishlarini hal qilishda sud majlisi qo`yidagicha qismlarga: tayyorlov qismi; ishni mazmuni bo`yicha ko`rish; sud muzokaralari qismi; agar ishda ishtirok etsa, prokurorning fikr berish qismi; qaror chiqarish va uni e`lon qilish qismlariga bo`linadi. Mehnatga oid nizoli ishlar bo`yicha sud majlisining tayyorlov qismida sud nizoli ishni mazkur sud majlisida ko`rish uchun zarur shart-sharoitlar bo`lish- bo`lmasligini aniqlaydi. Sud majlisi kotibi ish bo`yicha chaqirilgan shaxslardan kimlarning kelgan-kelmaganligi to`g`risida ma`lumot beradi. Agar taraflar (da`vogar va javobgar) uzrsiz sabablarga ko`ra sud majlisiga kelmasa yohud

ularning birortasidan ham ishni o`zining ishtirokisiz ko`rish to`g`risida ariza tushmagan bo`lsa, sud ishni ko`rishni keyinga qoldiradi (FPKning 175-moddasi). Sudlar tomonidan protsessual qonunlarga amal qilmaslik, chunonchi: ishda ishtirok etuvchi taraflardan birortasining yo`qligida uni sud majlisining bo`lishi vaqti va joyi to`g`risida habardor qilmay ko`rilishi ish yuzasidan chiqarilgan qarorlarning apellyatsiya, kassatsiya yoki nazorat tartibida bekor qilish uchun asos bo`ladi (FPKning 314-moddasi). Masalan, Toshkent shahar Yunusobod tuman sudi da`vogarlar S.Z.Ergashev, E.N.Mavlyanov va L.A.Kochergalarning javobgar Respublika Dehqon va fermer xo`jaligi uyushmasiga nisbatan ishga tiklash, majburiy bo`sh yurgan vaqtlari uchun ish haqi va ma`naviy zararni undirish to`g`risidagi da`vo arizasi bo`yicha mehnat ishini ko`rib, hal qilgan. Tuman sudi ishni ko`rish vaqti va joyi to`g`risida javobgar tarafni tegishli tartibda ogohlantirganligi to`g`risida hujjat fuqarolik ishida mavjud bo`lmasada, FPKning 174-moddasi talablariga zid holda, nizoni javobgarning ishtirokisiz ko`rib hal etgan. Oxir-oqibatda sud hal qiluv qarori Toshkent shahar fuqarolik ishlari bo`yicha sudlov hay`atining ajrimiga muvofiq bekor qilingan. Sud amaliyotini o`rganish va tahlil qilish shuni ko`rsatmoqdaki, xodimning o`z tashabbusi bilan mehnat shartnomasini bekor qilish to`g`risidagi arizalarining yo`qolib qolish hollari ham ko`plab uchraydi. Mazkur turkumdagi nizoli ishlarni mazmunan ko`rib, hal qilish jarayonidan sudlar arizaning ish beruvchiga berilganligini tasdiqlovchi dalillarning haqiqiyligini belgilash maqsadida ularni bevosita tekshirishlari, sudga ma`lum qilingan ma`lumotlarning (guvohlarning ko`rsatmalari, yozma hujjatlarning) qanchalik to`g`ri bo`lishini aniqlashlari lozim bo`ladi. FPKning 67-moddasida ko`rsatilganidek, sud dalillarga ishning hamma holatlarini tashlab, ularni sud majlisida qonunga amal qilgan holda har taraflama, to`liq va xolis ko`rib chiqish asosida ichki ishonch bo`yicha baho beradi. Misol tariqasida quyidagi fuqarolik ishini keltiramiz. Kan O.I. Olmaliq shahar sudiga da`vo arizasi bilan murojaat qilib, shahar xalq ta`limi bo`limiga ishga tiklashni so`ragan. Da`vo arizasida ko`rsatilishicha, uning bilan mehnat

shartnomasi 1996 yil 24 sentabrda Mehnat Kodeksining 99-moddasi bilan bekor qilingan. Lekin da`vogarning ta`kidlashicha, o`z tashabbusi bilan mehnat shartnomasini bekor qilinishi to`g`risidagi ariza yozmagan, u bilan ish beruvchi o`rtasida bu haqda og`zaki suhbat bo`lgan xolos. Sudda javobgarning vakili sifatida ishtirok etuvchi bolalar bog`chasi mudirasi esa da`voni tan olmay, Kan O.I. bilan tuzilgan mehnat shartnomasi uning yozma ravishdagi arizasi asosida bekor qilinganligini, ushbu ariza prokuratura tomonidan talab qilib olingan bo`lib, so`ngra esa yo`qolganligini ta`kidlaydi. Sud da`vogar tomonidan arizaning berilganligini tasdiqlovchi holatlarni aniqlash maqsadida fuqarolik protsessual qonunchiligida nazarda tutilgan isbotlash vositalariga, jumladan guvohlarning ko`rgazmalariga e`tibor bergan. Natijada sud protsessida da`vogar Kanning vajlari o`z tasdig`ini topmagan va sudning 1996 yil 18 dekabrdagi hal qiluv qaroriga ko`ra, da`vo rad qilingan. Sud amaliyoti shundan dalolat beradiki, aksariyat xodimlar o`z da`vo arizalarida mehnat huquqining tiklanshini talab qilish bilan bir qatorla yetkazilgan ma`naviy zararni undirishga oid talablarni ham ilgari surmoqdalar. O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining “Sudlar tomonidan mehnat shartnomasi (kontrakt)ni bekor qilishni tartibga soluvchi qonunlarning qo`llanilishi haqida”gi 1998 yil 17 aprel 12-sonli qarorda sud ish beruvchiga har qanday mehnat huquqining buzilishi oqibatida (masalan, asossiz intizomiy chora qo`llash, tegishli tibbiy tavsiyalar asosida boshqa ishga o`tkazishni rad qilish, ish haqi yoki boshqa to`lovlarni bermaslik yoki ularni asossiz keltirish, mehnat shartnomasi bekor qilingach, ish beruvchining xodimning mehnat daftarchasini bermasligi yoki o`z vaqtida bermasligi va boshqalar) natijasida xodimga yetkazilgan ma`naviy zararni qoplash majburiyatini yuklashi mumkinligi ifodalangan. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1994 yil 1 fevraldagi 48-sonli qarori bilan tasdiqlangan va Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 11 fevraldagi 74-sonli, 2001 yil 1 martdagi 103-sonli qarorlari bilan o`zgartish va qo`shimchalar kiritilgan «Xodimlarga ularning mehnat vazifalarini bajarish bilan bog`liq holda jarohatlanishi, kasb kasalliklariga chalinishi yoki salomatlikning

boshqa xil shikastlanishi tufayli yetkazilgan zararni ish beruvchilar tomonidan to`lash haqida» gi Qoidalarda ham xodimlarga yetkazilgan zarar sifatida ma`naviy zararni qoplash nazarda tutilgan. Shunday qilib, fuqarolarning mehnat huquqlari buzilishining barcha ko`rinishlari ma`naviy zarar uchun tegishli summa undirilishiga asos bo`la oladi. /ayriqonuniy ravishda ishdan bo`shatish yoki boshqa ishga o`tkazilganlik uchun FKning 1022-moddasiga ko`ra ma`naviy zararning undirilishi shundan dalolat beradiki, fuqarolik huquqining obyekti bo`lgan shaxsiy nomulkiy huquqlarning buzilishi ma`naviy zarar uchun to`lovlar undirilishi mumkinligidan dalolat beradi. Ma`naviy zararni qoplash miqdorini aniqlashda sud tomonidan e`tiborga olinishi lozim bo`lgan bir qator umumiy me`zonlar FKning 1022- moddasida o`z ifodasini topgan. Ular jumlasiga ma`naviy zarar undirib berish uchun asos bo`ladigan ish beruvchining ayb darajasi, jabrlangan xodimning jismoniy va ruhiy azoblanish darajasi va uning shaxsiy xususiyatlari (uning yoshi, jamoatchilik o`rtasidagi obro`si, salomatlik holati, ayollar uchun ularning xomiladorlik holatlari va boshq.) hisobga olinishi belgilangan. Ma`naviy zararni undirish bilan bog`liq ishlarni ko`rishda sud jismoniy va ma`naviy azoblarning xususiyati ma`naviy zarar yetkazilgan haqiqiy holatlar va jabrlanuvchining shaxsiy xususiyatlarini hisobga olishi va baholashi lozim (FPKning 1022-moddasi). Shuningdek, zararni qoplash miqdorini aniqlashda oqilonalik va adolatlilik talablari e`tiborga olinishi lozimligiga ham e`tibor berishi lozim. Shu o`rinda aytish joizki, ma`naviy zararni yuzaga kelishiga asos bo`lgan holatlarda, masalan, jabrlanuvchining ruhan ezilishi va tushkunlikka tushishining pul bilan qoplanishi aniq bir chegarasi bo`lmaganligi tufayli, fikrimizcha, mehnat qilish huquqidan mahrum etish oqibatida xodimning ruhan tushkunlikka tushishi bilan bog`liq yetkazilgan ma`naviy zarar uchun undiriladigan summaning miqdori g`ayriqonuniy ravishda intizomiy jazo chorasi qo`llash yoki ish haqining o`z vaqtida berilmasligi natijasida yuzaga keluvchi ma`naviy zarar summasidan yuqori bo`lishi lozim deb hisoblaymiz. Ma`naviy zarar uchun to`lov miqdori

jabrlanuvchining jismoniy va ruhiy azoblanishi darajasiga mutanosib ravishda qoplanishi lozim. Fuqarolik sud ishlarini yuritishning umumiy qoidasiga ko`ra, da`vogar ishni sudda ko`rish jarayonida da`vo predmetini yoki da`vo asosini o`zgartirishga haqdir (FPKning 40-moddasi). Mehnat ishlari bo`yicha da`vo asosini o`zgartirish mehnat nizolarining taalluqligi masalasiga ta`sir ko`rsatmaydi. Shuning uchun sud protsessida da`vogarning da`vo asosini o`zgartirishga bo`lgan huquqi mehnat ishlari bo`yicha ham e`tirof etiladi. Fuqarolik protsessual qonunchiligida sudning da`vogar xohish-istagisiz da`vo asosini o`zgartirishga bo`lgan huquqi e`tirof etilmaydi. Chunki da`vogar da`vo arizasida o`zining talablariga asos qilib ko`rsatayotgan holatlar va bu holatlarni tasdiqlaydigan dalillarni ko`rsatadi. Ishga tiklash to`g`risidagi mehnat nizolari bo`yicha ishdan bo`shatish asoslari da`vo talabining asosini tashkil etadi. FPKning 149-moddasiga ko`ra, xodim progulga yo`l qo`yilmaganligi yoki uning uzrli ekanligini tasdiqlovchi holatlarga asoslanib, Mehnat Kodeksining 100-moddasi 4-bandi bilan ishdan bo`shatilishini noqonuniy deb hisoblab, mazkur da`vo asosi bo`yicha dalillar keltiradi. Shuning uchun ham sud xodimni ishdan bo`shatilishining qonuniyligi masalasini ish beruvchining buyrug`ida ko`rsatilgan asoslar bo`yicha tekshiradi. Darhaqiqat, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining 1998 yil 17 apreldagi 12-sonli qarorida ham sudlar xodim bilan mehnat shartnomasi bekor qilinishining qonuniyligini buyruqda ko`rsatilgan asoslar bo`yicha tekshirish lozimligi to`g`risida tushuntirishlar berilib, mehnat munosabatining bekor qilinishini sud boshqa asosda ko`rishga haqli emasligi ham e`tirof etiladi. Mehnat ishlari bo`yicha da`vogarning da`vo predmetini o`zgartirishga doir huquqlariga to`xtaladigan bo`lsak, aytish joizki, da`voning predmeti sifatida da`vogarning javobgarga nisbatan moddiy-huquqiy talabi e`tirof etilib, shu asosda sudning hal qiluv qarori chiqariladi.

Fuqarolik protsessual qonunchilikning umumiy qoidasiga ko`ra, sud o`z tashabbusi bilan da`vo predmetini o`zgartirishga haqli bo`lmaydi. Mazkur qoida mehnat ishlarini sudda mazmunan ko`rish jarayonida ham joriy etiladi. Sud statistikasiga murojaat qilsak, Respublika bo`yisa ishga tiklangan xodimlarga majburan ishga kelmaganligi uchun to`langan summa 1999 yilda 9772757 so`mni, 2000 yilda esa 17366597 so`mni tashkil etgan. Ushbu ma`lumotlardan ko`rinib turibdiki, ish beruvchilar tomonidan xodimlar foydasiga to`lanayotgan summa yildan-yilga ortib bormoqda. O`z navbatida xodimlarning majubur bekor yurgan vaqti uchun ish haqining undirilishi mehnatga oid munosabatlarda qonun buzilishiga barham berishda, qonuniylikni ta`minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Mehnatga oid nizoli ishlarni sudda ko`rishning protsessual xususiyatlaridan biri sudning mehnat shartnomasini bekor qilish ta`rifini o`z tashabbusi bilan o`zgartirish va uni mehnat qonunlari talablariga muvofiqlashtirishga bo`lgan huquqining mavjudligidir. Binobarin, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining "Sudlar tomonidan mehnat shartnomasi (kontrakti)ni bekor qilishni tartibga soluvchi qonunlarning qo`llanilishi haqida"gi 1998 yil 17 aprel qarorida ham, agar sud ishga tiklash haqidagi nizoni hal qilishda ish beruvchining mehnat munosabatlarini bekor qilishga asosi bo`lgan deb topsa, ammo mehnat shartnomasini bekor qilish ta`rifi noto`g`ri yoki amaldagi qonunlarga mos bo`lmasa, sud ta`rifini o`zgartirishi va hal qiluv qarorida mehnat shartnomasini bekor qilish sabablarini qonunlarga aniq mos holda, qonunning tegishli moddasi (bandi) ga tayangan holda ko`rsatishi to`g`risida tushuntirishlar berilgan.

Adabiyotlar: 1. Avdyukov M.G. Prinsip zakonnosti v grajdanskom sudoproizvodstve.- M.: MGU, 1970. 97 s. 2. Arxipov V.D., Konyayev N.I., Xorev P.S.. Kommentariy k Polojeniyu o poryadke rassmotreniya trudovo`x sporov.-M.: Yurid.lit, 1976-212 s. 3. Baru M.I. Regressno`ye obyazatelstva po trudovomu prave.-M.: Gosyurizdat, 1962-141 s. 4. Budeyev B.A. Obyazatelno`ye opredeleniya suda pervoy instansii po grajdanskom delam: Sverdlovsk: in-t; Trudo` in-t. Sverdlovsk. № 15; 1971.-68 s. 5. www.akadmvd.uz

Похожие

Mehnatga oid nizoli ishlarni sudda ko'rishga tayyorlash

Mehnatga oid nizoli ishlarni ijro etish xususiyatlari

Mehnatga oid nizolarni sudda ko`rishning protsessual xususiyatlari

Mehnat ishlarini sudda qo'zg'atishning o'ziga xos xususiyatlari

Otalikni belgilash to`g`risidagi ishlarni sudda ko`rishning protsessual xususiyatlari