Mehnat huquqi - Юриспруденция - Рефераты

Mehnat huquqi

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

57 KB

M ehnat huquqi Reja: 1. Mehnat huquqi tushun c hasi, tamoyillari, tizimi. 2. Mehnat shartnomasi tushun c hasi. 3. Ish vaqti, dam olish vaqti, ta`tillar, ish haqi. 4. Mehnat muhofazasi, mehnat nizolari va ularni ko`rib c hiqish tartibi.

Mehnat huquqi tushun c hasi, uning tomonlari va sub` y ektlari . Mulk c hilik shakllaridan qat`iy nazar, kor x onalar, muassasalar, tashkilotlar va x ususiy tadbir kor lar bilan mehnat shartnomasi (kontrakti) bo`yi c ha ishlayotgan bar c ha sha x slar mehnat munosabatlarini tartibga solib turuv c hi huquq tarmog`i mehnat hu q uqi hisoblanadi. Mehnat huquqi mehnat munosabatlarining vujudga kelishi, amal qilishi va bekor qilinishini tartibga soladi, x odimlarning birgalikdagi mehnatlari rejimini belgilaydi, mehnat mezoni, mehnatni muhofaza etish qoidalari va mehnat nizolarini ko`rib c hiqish tartibini o`rnatadi. Mehnat huquqi mehnatni ijtimoiy-iqtisodiy tashkil etishdagi mehnat bo`yi c ha munosabatlarni tartibga soladi, ya`ni jamiyatda mavjud bo`lgan birgalikdagi mehnat jarayonidagi kishilar o`rtasidagi aloqani tartibga soladi. Mehnat huquqining asosiy mazmunini mehnatga oid munosabatlar tashkil etadi. Mehnat huquqining sub` y ektlari 2ga bo`linadi: 1) Asosiy sub` y ektlar; 2) Qo`shim c ha sub` y ektlar. O`zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 14,15- moddalariga binoan, x odim va ish beruv c hi mehnat munosabatlarining asosiy sub` y ektlaridir.Mehnat jamoasi kengashi, mehnat nizolari bo`yi c ha komissiyalar, kasaba uyushmalari, mehnat organlari, kor x onalardagi huquqiy xizmatlar(huquqiy maslahat) va ishlab c hiqarishning normal ishlashini ta`minlov c hi boshqa tar t ibotlar qo`shim c ha sub` y ektlarni tashkil etadi. Mehnat jarayonidagi ijtimoiy munosabatlarda asosan, ikki tomon: x odim va ish beruv c hi ishtirok etadi. X odim sifatida mehnat qilish huquqi va muomala layoqatiga ega bo`lgan, ya`ni muayyan yoshga y etgan, o`zining jismoniy va aqliy qobiliyatiga ko`ra yo l lanib ishlashi mumkin bo`lgan fuqaro sub` y ekt bo`lib qatnashadi. X odimning mehnat huquqi mavqei O`zbekiston Respublikasining Konstitu ts iyasi, Mehnat Kodeksi (14,16,20,21,23-moddalar) va boshqa qonunlar bilan belgilanadi. Mehnat munosabatlari sub` y ekti sifatida ikkin c hi tomondan ish beruv c hilar, ya`ni fuqarolarni ishga yollashga, ular mehnatini qonun talablari asosida tashkil etishga, mehnatga haq to`lashga layoqatli bo`lgan tijorat, tijoratga aloqasiz tashkilotlar, muayyan hollarda ayrim fuqarolar qatnashdilar. Ish beruv c hining

yuridik mavqei O`zbekison Respublikasining Konstitu ts iyasi, Fuqarolik Kodeksi, Mehnat Kodeksi, O`zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik va tadbirkorlik faoliyati erkinliklarining kafolatlari to`g`risida”gi qonuni va qonun c hilik hujjatlariga ko`ra belgilanadi. Shu o`rinda ta`kidlash lozimki, yuridik sha x s tuzmagan holda tadbirkorlik bilan shug`ullanuv c hi yakka tadbirkorlar faoliyati o`zlarining sha x siy mehnatlari bilan tadbirkorlik faoliyati olib borishlari mumkin, ya`ni ular yollanma mehnatdan foydalanishlari mumkin emas va shu sababli mehnat huquqining sub`yekti bo`lolmaydilar. Mehnat huquqining manbalari. Mehnat huquqining manbalari,bu-sohadagi huquqiy munosabatlarga tadbiq etiladigan qonunlar va boshqa qonun hujjatlaridan iborat. Shu sababli muayyan hayotiy vaziyatlarga mos keluv c hi me`yoriy hujjatlarni tanlay bilish, ularni to`g`ri tadbiq etish ko`p jihatdan ushbu mavzuni to`liq o`zlashtirishga, talaba mehnat huquqiga oid me`yoriy-huquqiy hujjatlarning turlari, yuridik ku c hi va ta`sir doirasini to`liq tushunib etganligiga bog`liqdir. Mehnat huquqining tamoyillari. Ular ikkiga bo`linadi: a) umumhuquqiy; b) tarmoqlararo.Umumhuquqiy tamoyillar O`zbekiston Respublikasining Konstitu ts iyasida belgilangan. Tarmoqlararo tamoyillar esa mehnat, tadbirkorlik, ijtimoiy-ta`minot , ma`muriy va boshqa huquq sohalariga oid huquq me`yorlarida aks ettirilgan. Mehnat shartnomasi tushun c hasi . Mehnat shartnomasini bekor qilish. Mamalakatimizda Fuqarolarning mehnat qilishi huquqini amalga oshirishning asosiy shakli-mehnat shartnomasi. Mehnat Kodeksining 72-moddasiga binoan mehnat shartnomasi x odim bilan ish beruv c hi o`rtasida muayyan muta x assislik, malaka, lavozim bo`yi c ha ishni i c hki mehnat tartibiga bo`ysungan holda taraflar kelishuvi, shuningdek mehnat to`g`risidagi qonunlar va boshqa me`yoriy hujjatlar bilan belgilangan shartlar asosida tegishli haq evaziga bajarish haqidagi kelushuvdir. Mehnat shartnomasi fuqarolarning mehnatga bo`lgan konstitu ts iyaviy huquqini ro`yobga c hiqarishning asosiy tashkiliy-huquqiy shaklidir. Mehnat shartnomasi asosida mehnatga jalb qilishi, x odimlar, ish beruv c hilar va davlat manfaatlarini ko`zlagan holda har bir kishiga erkin kasb tanlash imkonini beradi.

Mehnat shartnomasini tuzish-uning taraflari bo`lib hisoblanadigan x odim va ish beruv c hi o`rtasida o`zaro huquqlar hamda majburiyatlarni belgilab olish, hujjatlashtirishdan iborat erkin, irodaviy jarayondan iboratdir. Mehnat shartnomasini tuzish jarayoni qo`yidagi c ha amalga oshiriladi: I. Bo`lg`usi ishning shart-sharoitlari haqidagi boshlang`i c h muzokaralar, o`zaro tanishuv jarayoni; II. X odim tomonidan sha x si, malakasi, salomatligi ahvoli va boshqa talab etiladigan hujjatlarni taqdim etish; III. X odim va ish beruv c hi tomonidan mehnat shartnomasining zaruriy va qo`shim c ha shartlarini muhokama etilishi, shu asosda yozma shaklda mehnat shartnomasi loyihasining tuzilishi; IY.Mehnat shartnomasini x odim tomonidan ish , beruv c hi (uning vakolatli vakili) tomonidan imzolash. Mehnat shartnomasi tuzishdan ish beruv c hi g`ayri qonuniy ravishda bosh tortishi mumkin emas. Ishga kiruv c hi sha x s mehnat shartnomasi tuzilishidan oldin qonunda talab etiladigan hujjatlarni taqdim etishi lozim(80-modda). Qonun hujjatlarida ko`rsatilmagan hujjatlarni talab qilish taqiqlanadi. Mehnat shartnomsida qo`shim c ha shart sifatida dastlabki sinov qo`llashlik nazarda tutilgan bo`lsa, u holda bu haqda ishga qabul qilish haqidagi buyruqda ko`rsatib qo`yiladi. Sinov muddati u c h oydan oshib ketmasligi kerak. Agar dastlabki sinovni o`tash haqida mehnat shartnomasida shartlashuv bo`lmasa, dastlabki sinovsiz ishga qabul qilingan, deb hisoblanadi (84-modda). Ayollarda ( yoshga to`lmagan bolasi bo`lsa), homilador ayollar, kor x onaning talabi bilan ishga kelganlar, 6 oylik muddatga mehnat shartnomasini tuzganlar u c hun dastlabki sinov qo`llanilmaydi. Mehnat shartnomasi u c h x il muddatga tuziladi: 1) nomuayyan muddatga; 2) muayyan muddatga (5yilgasha); 3) vaqtinshalik, mavsumiy ishlar ushun. Mehnat shartlari o`z i c higa mehnat jarayonidagi bar c ha ijtimoiy va ishlab c hiqarish omillarini oladi. Ijtimoiy omillar: mehnat haqi miqdori, ish vaqtining, ta`tilning muddati va boshqa shartlardan iborat. Ishlab c hiqarish omillariga esa

te x nika, sanitariya,gigiyenaga oid ishlab shiqarish, maishiy va boshqa shartlar kiradi. Mehnat shartlarini shartnoma taraflaridan birining tashabbusi bilan o`zgartirilishiga faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda yo`l qo`yiladi (89- modda). Mehnat shartlarini o`zgartirish hollarining eng muhimi boshqa ishga ko` c hirishdir. X odimni doimiy boshqa ishga o`tkazish faqat uning roziligi bilangina amalga oshiriladi (92-modda). Mehnat shartnomasi bekor qilinayotgan paytida x odimlarning huquqlari ustuvor himoyalanishi tamoyillari belgilangan bo`lib, bu masalada x odimlar u c hun ish beruv c hilarga nisbatan kengroq huquqlar, qo`shim c ha kafolatlar berilgan. Mehnat shartnomasi q u yidagi asoslarda bekor qilinadi (97-modda): 1) Taraflarning kelishuviga ko`ra; 2) Taraflardan birining tashabbusi bilan; 3) Mehnat shartnomasi muddatining tugashi bilan; 4) Mehnat shartnomasi taraflari ( x odim yoki ish beruv c hi)ga bog`liq bo`lmagan holatlar; 5) Mehnat shartnomasida nazarda tutilgan asoslar g a ko`ra; 6) X odimning saylovdan yoki tanlovdan o`ta olmay qolganligi yoki unda qatnashishni istamaganligi. Ish vaqti, dam olish vaqti, ta`tillar va ish haqi . Ish-vaqti qonun bilan uning asosida belgilangan vaqt bo`lib, bu vaqt mobaynida x odim yoki mehnat tartibi asosida belgilangan qoidalariga muvofiq suratda, o`z mehnat vazifalari ga mos ravishda xizmat bur c hini bajarishi lozim. Ish vaqtining muddati muhim mehnat sharoitlaridan biri bo`lib, bar c ha mehant qiluv c hilarga dahldor. Shuning u c hun ham qonun sutka va hafta davomidagi ish vaqti muddati normasini normal, qisqartirilgan, to`liqsiz, normalanmagan va hokazo qilib belgilaydi. Ish vaqtining normal muddati haftasiga 40 so a tdan oshiq bo`lishi mumkin emas. Ish haftasi bir va ikki dam olish kunlari bilan besh kunlik, olti kunlik bo`lishi mumkin. Sutka davomidagi ish vaqti muddati ish kuni deb atalib, etti soatni tashkil etadi. Besh kunlik i c h haftasida esa ishning

muddati sakkiz soatdan ortib ketmasligi lozim(114-modda). Bayram(ishlamaydigan) kunlari arafasida ish kuni muddati ( smena) kamida bir soatga qisqartiriladi(121-modda). Mehnat sharoiti ishlab c hiqarishning zararli omillari bilan birga ke c hadigan ish c hi va xizmat c hilar u c hun, oliy va o`rta o`quv yurtlarining o`qituv c hilari, muallimlari, tibbiy x odimlar, maktabga c ha muassasalar x odimlari hamda katta ruhiy va aqliy mehnat sarflash talab etiladigan joylarda ishlov c hilar u c hun qisqartirilgan ish vaqti belgilanadi(116,117,118-modda). Qonunga binoan tungi ish muddati bir soatga qisqartiriladi(soat 22dan ertalab 6ga qadar). 18 yoshga y etmagan sha x slarni tungi va ish vaqtidan tashqari ishlarga jalb etish taqiqlanadi. Dam olish vaqti x odim mehnat majburiyatlarini bajarishdan ozod qilingan vaqt bo`lib, bu nafaqat x odim ushun ahamiyatga ega bo`lgan hodisa bo`lmay, balki ijtimoiy ahamiyatga ega bo`lgan voqelikdir. Dam olish vaqtining q u yidagi turlari mavjud: 1) ish kuni davomidagi dam olish vaqti; 2) ish kunlari orasidagi dam olish vaqti; 3) ish haftalari o`rtasidagi dam olish vaqti (dam olish kuni); 4) bayram kunlaridagi dam olish vaqti; 5) yillik mehnat ta`tili. Dam olish kunlarida ishlatish taqiqlanadi. X odimlarni ular dam oladigan kunlari ishga jalb etish mehnat qonun c hiligi yo`l bergandagina amalga oshiriladi(220,228,245-modda) va buning u c hun alohida kompensa ts iya va haq to`lanadi(157-modda). Ish vaqtidan tashqari, dam olish kunlari va bayram kunlaridagi ishga ikki hissadan kam bo`lmagan miqdordagi haq to`lanadi. X odimning roziligi bilan boshqa dam olish kuni (otgul berish) berish yo`li bilan ham hal qilinishi mumkin.

Yillik mehnat ta`tili x odimlar u c hun kafolatlangan dam olish vaqtining asosiy shaklidir. Bar c ha x odimlarga ish joyi (lavozimi) saqlangan holda har yili 15 ish kunidan kam bo`lmagan miqdorda yillik mehnat ta`tili beriladi. Mehnat sharoiti zararli yoki noqulay joylarda qo`shim c ha mehnat ta`tili berish, x odimlarning ayrim toifalariga (18 yoshga to`lmaganlar, nogironlar, maorif, sog`liqni saqlash va boshqa ayrim muassasalarning hodimlari va boshqalar) uzaytirilgan mehnat ta`tili berish nazarda tutilgan. Mehnat qonun c hiligida x odimlarga oilaviy va boshqa sabablarga ko`ra ijtimoiy ta`til berish ham belgilangan bo`lib, ularga q u yidagilar kiradi: 1. Ish haqi saqlangan holdagi; 2. Homiladorlik va farzand ko`rish; 3. Bolani parvarishlash davri u c hun; 4. Ishlab c hiqarishdan ajralmagan holda ta`lim olayotgan x odimlarga beriladigan o`quv ta`tili; 5. Ijodiy ta`til. Mehnat qonun c hiligida x odimlar va ularning oila a`zolari huquqlarini himoya qilish maqsadida ish haqininigeng kam miqdori belgilab qo`yilgan(155-modda). Bu miqdor nar x -navoning oshib borishiga qarab indeksa ts iyalanib, oshirib boriladi. Ish beruv c hi o`zining moliyaviy holatidan qat`i nazar x odimga bajargan ishi u c hun haqni belgilangan muddatlarda to`lashi shart. Mehnat shartnomasining taraflar kelishuvi bilan belgilangan mehnat haqi miqdori jamoa shartnomasi yoki kelishuvida o`rnatilgan miqdordan kam bo`lishi mumkin emas(154-modda). Mehnatga haq to`lashning yakka shartlarini x odim u c hun noqulay tomonga o`zgartirishga uning roziligisiz yo`l qo`yilmaydi. Istisno tariqasida o`zgartiriladigan bo`lsa bu haqda x odim kamida ikki oy oldin ogohlantirilishi lozim(156-modda). Mehnat muhofazasi, mehnat nizolari va ularni ko`rib c hiqish tartibi . Bar c ha kor x onalarda x avfsizlik va tozalik talablariga javob beradigan mehnat sharoitlari yaratilgan bo`lishi kerak. Bunday sharoitlarni yaratib berish ish beruv c hining majburiyatiga kiradi.

X odimlar te x nika x avfsizligi , ishlab c hiqarish sanitariyasi, yong`in c hiqishdan saqlanish kabi qoidalar haqida yo`l-yo`riq berish hamda mehnatni muhofaza qilishning hamma talablariga rioya etilishini doimiy ravishda tekshirib borish vazifasi ish beruvshi zimmasiga yuklatiladi(215-modda). Mehnatni muhofaza qilish bo`yisha o`quvdan, yo`l-yo`riqdan o`tmagan va bilimlari tekshirilmagan x odimlarni ishga qo`yish taqiqlanadi. Mehnat sharoiti noqulay ishlarda band bo`lgan x odimlar belgilangan me`yorlar bo`yi c ha: - sut (unga tenglashtirilgan boshqa oziq-ovqat mahsulotlari); - davolash-sog`lomlashtirish oziq-ovqatlari; - gazli sho`r suv (issiq s e x larda ishlov c hilar u c hun); - mahsus kiyim-bosh kiyim, ma x sus poyabzal, boshqa sha x siy gigiena va himoya vositalari bilan bepul ta`minlanadilar. Sog`ligi holatiga ko`ra y engilroq yoki noqulay ishlab c hiqarish omillarining ta`siridan x oli bo`lgan boshqa ishga o`tish- x odimning huquqlariga kiradi. Bunda x odim kamroq haq to`lanadigan ishga o`tkazilganda shunday ishga o`tkazilgan kundan boshlab ikki hafta davomida avvalgi o`rta c ha oylik ish haqi olishi kerak(218-modda). X odim o`z hayoti yoki sog`ligiga tahdid solayotgan ishni bajarishni rad etish huquqiga ega.Ana shu davr mobaynida (zarur c horalar ko`rilguniga qadar bo`lgan vaqt) hodimning o`rta c ha ish haqi saqlanadi(219-modda). Ish beruv c hi ish o`rnida kasal bo`lib qolgan x odimlarga dastlabki tibbiy yordam ko`rsatishga qaratilgan c horalar ko`rishi shart. Ish joyida og`rib qolgan x odimlarni davolash –sog`lomlashtirish muassasalariga olib borish, zarur hollarda, ish beruv c hining hisobidan amalga oshiriladi. Mehnat qonun c hiligiga ko`ra x odimlar majburiy tibbiy ko`rikdan o`tishlari kerak. X odimlar tibbiy ko`riklarlardan o`tishdan bosh tortishga haqli emaslar. X odimda kasb kasalligi belgilari aniqlangan taqdirda ma`muriyat tibbiy x ulosa asosida uning i x tisosini o`zgartirgunga qadar o`rta c ha oylik ish haqi saqlangan holda boshqa ishga o`tkazishi lozim.

Mehnat nizolari-mehnat to`g`risidagi qonunlar va boshqa me`yoriy aktlar,jamoa shartnomasi va mehnat to`g`risidagi boshqa bitimlar, shuningdek mehnat shartnomasi kontrakt shartlarining qo`llanilishi yuzasidan x odimlar bilan ma`muriyat(ish beruv c hi) o`rtasida yuzaga keladigan kelishmov c hilik va i x tiloflardan iborat. Mehnat sharoitlarining noqulayligi, mehnat shartlarining o`zgartirilishi, bekor qilinishi, x odimlarga qonunda nazarda tutilgan kafolatlarni bermaslik kabi qator ob` y ektiv hamda sub` y ektiv sabablarga ko`ra x odim va ish beruv c hi o`rtasida o`zaro kelishmov c hilik-mehnat nizosi yuzaga keladi.Agarda bu i x tilof tomonlarning o`zaro kelishuvi bilan bartaraf etilmasa, u holda bu nizo qonunda belgilangan huquqiy vositalar yordamida hal etiladi. Mehnat nizolarini ko`rib hal etilishi usuliga ko`ra umumiy va ma x sus mehnat nizolariga, mohiyatiga ko`ra mehnat shartlarini belgilash, o`zgartirish , bekor qilishga oid mehnat nizolari hamda mehnat shartlarini qo`llash bilan bog`liq mehnat nizolariga bo`linadi. Umumiy mehnat nizolari bar c ha x odimlarga oid nizolar bo`lib, umumiy tartibda nizoni ko`rib c hiqish komissiyasi yoki sud yo`li bilan hal etiladi. Umumiy mehnat nizolari ikki bosqishda, mehnat nizolari komissiyalari va sud tomonidan ko`rib c hiqiladi, x odim bevosita sudga bemalol murojaat etish huquqiga ega. Mehnat nizolari komissiyasi kor x ona, muassasa, tashkilotning bevosita o`zida faoliyat olib boradi. Mazkur komissiya ish beruv c hi va kasaba uyushmasi qo`mitasi yoki x odimlarning boshqa vakillik organi tomonidan tenglik asosida tuziladi(262-modda). Mehnat nizosini hal qilishini so`rab murojaat etish muddatlari: - ishga tiklash nizolari bo`yi c ha- x odimga u bilan mehnat shartnomasi bekor qilinganligi haqidagi buyruqning nusxasi berilgan kundan boshlab bir oy; - x odim tomonidan ish beruv c higa y etkazilgan moddiy zararni to`lash haqidagi nizolar bo`yi c ha zarar etkazilganligi ushun ish beruv c higa ma`lum bo`lgan kundan boshlab bir yil;

- boshqa mehnat nizolari bo`yi c ha x odim o`z huquqi buzilganligini bilgan yoki bilishi lozim bo`lgan kundan boshlab u c h oy. Mehnat nizolari bo`yi c ha komissiya ariza berilganidan keyin o`n kun mobaynida mehnat nizosini ko`rib c hiqishi va qaror qabul qilishi kerak. Mehnat nizolari komissiyasining qarori bu qaror ustidan shikoyat qilish u c hun belgilangan o`n kunlik muddat o`tgandan keyin u c h kun ishida ish beruv c hi tomonidan bajarilishi kerak. Ishga tiklanish bo`yi c ha da`vo arizasiga binoan x odim q u yidagilarni talab qilishga haqli: - bevosita o`zining ishga tiklanishi; - majburiy progul u c hun haq to`lashni; - mazkur ma`naviy zararni qoplashni. Ishga tiklash bo`yi c ha sud qarorini bajarish ish beruv c hi tomonidan ke c hiktirilganda sud x odimga o`rta c ha ish haqi to`lash haqida ajrim c hiqarib beradi. X odimning sog`ligiga y etkazilgan zararni qoplashga doir nizolar bo`yi c ha sudga murojaat qilish u c hun muddat belgilanmaydi. Mehnat nizolari komissiyasi o`z majlisida guvohlarni c haqirtirish, muta x assislarni, kor x onada faoliyat ko`rsatayotgan ishlab c hiqarish vakillarini taklif qilish huquqiga ega.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitu ts iyasi. Toshkent, 2003yil 2. O`zbekiston Respublikasining Mehnat Kodeksi.Toshkent,Adolat, 1999yil 3. Tursunov Y. “Mehant huquqi”. Toshkent, “Moliya”, 1999yil 4. Gasanov M.,Sokolov E. O`zbekiston Respublikasida mehnat shartnomasi (kontrakt). 1 - va 2-kitob. Toshkent . ,1996yil. 5-52 bet. 5. Trudovoe pravo. Moskva.1998god. 6. Tursunov Y.,Usmonova M. Mehnat huquqi. Toshkent, “Moliya”, 2001yil 7. Huquqshunoslik. O`quv qo`llanmasi. Toshkent . , 2002 yil. 8. www.akadmvd.uz

Похожие

Mehnat huquqi subyektlari

Oila huquqi

Musulmon huquqi

Islom huquqi

Mulk huquqi