Mеҳнат ҳуқуқи тушунчаси, предмети, усуллари ва тизимлари - Юриспруденция - Рефераты

Mеҳнат ҳуқуқи тушунчаси, предмети, усуллари ва тизимлари

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

108.5 KB

M еҳнат ҳуқуқи тушунчаси, предмети, усуллари ва тизимлари Режа: 1. Ўзбекистонда бозор муносабатлари қарор топиши шароитида меҳнатга оид ижтимоий муносабатларни 2. Меҳнат ҳуқуқи тушунчаси ва предмети 3. Меҳнат ҳуқуқи услублари ва тизимлари 4. Меҳнат ҳуқуқи ва унинг бошқа ҳуқуқ соҳаларидан фарқи 5. Меҳнат ҳуқуқи тамойиллари

Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritganiga o‘n yildan oshdi. Mazmunan o‘nlab yillarga teng ushbu davrda erishilgan ulkan yutuqlarimizdan biri – bozor munosabatlarining qaror topayotganligi, inson huquqlarini cheklashga qaratilgan, odamzod tabiatiga zid bo‘lgan ma’muriy-buyruqbozlik, byurokratik tizim o‘rniga inson manfaatlarini hamma narsadan ustun qo‘yuvchi, umuminsoniy qadriyatlarga asoslanuvchi yangicha demokratik institutlarning tobora kengroq joriy etilayotganligidir. O‘zbekiston xalqaro hayotda, Birlashgan Millatlar Tashkiloti va boshqa nufuzli xalqaro tashkilotlar faoliyatida faol ishtirok etib, uning salmog‘i va mavqei tobora ahamiyatliroq bo‘lib bormoqda. Respublikamiz demokratik va dunyoviy davlat sifatida inson huquqlari hamda erkinliklarini tan oluvchi va kafolatlovchi xalqaro huquqiy hujjatlarga qo‘shilayotir. Jumladan, mehnat va ijtimoiy masalalarga oid “Inson huquqlari Umumjahon Deklaratsiyasi“, 1966 yilgi “Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to‘g‘risida”gi Xalqaro Paktni va boshqa xalqaro huquqiy hujjatlarning O‘zbekiston Respublikasi tomonidan ratifikatsiya qilinishi bozor munosabatlari davrida fuqarolarning eng muhim insoniy huquqlaridan bo‘lgan mehnat qilish, mehnatga yarasha haq olish, dam olish, sog‘lom mehnat sharoitlarida ishlash kabi huquqlari to‘la-to‘kis ruyobga chiqarilishi, huquqiy himoyalanishi va kafolatlanishi uchun zarur, xalqaro standartlarga muvofiq keluvchi qonunchilik bazasining yaratilishiga yordam berdi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi o‘z mohiyati va mazmuni bilan inson huquqlariga doir xalqaro hujjatlarga to‘la mos, ulardagi umuminsoniy qadriyatlar va g‘oyalarni o‘ziga singdirgan hujjat bo‘ldi. Ushbu Konstitutsiya asosida qabul qilingan Qonunlar, jumladan, mehnat sohasidagi qonunlar shaxs huquqlarini samarali himoya qilish, to‘la ro‘yobga chiqarishni ta’minlovchi mexanizmlarni nazarda tutadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2001 yil 4 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini o‘rganishni tashkil etish to‘g‘risida”gi Farmonida hayotimizning Asosiy Qonuni bo‘lmish O‘zbekiston Konstitutsiyasining beqiyos ahamiyati va o‘rni ta’kidlangan. Bozor iqtisodiyoti sohasidagi munosabatlar rivojlanayotgan davrda ijtimoiy mehnat munosabatlarini eskicha, byurokratik usullar bilan tartibga solish mumkin emasligi

sababli huquqiy islohotlar natijasida yangi, tez o‘zgarib borayotgan sharoitlarni o‘zida aks ettiruvchi mehnat qonun hujjatlari yuzaga kela boshladi va unda yangi tamoyillar, yangicha qarashlar ifoda etiladi. Mehnat huquqi ( huquq sohalari orasida yetakchi o‘rin tutadi. Mehnat huquqi mehnat bozori faoliyati natijasida yuzaga keluvchi, yollanma mehnatni qo‘llash va undan foydalanishni tashkil etish oqibatida paydo bo‘ladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Moddiy va ma’naviy boyliklar yaratish jarayonidagi ijtimoiy munosabatlar obyektiv xususiyatga ega bo‘lib, barcha shaklda mehnat faoliyatiga taalluqlidir. Bunda birgalikdagi mehnat faoliyati ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonidagi kishilar tomonidan ishlab chiqarish qurollari va vositalariga ta’sir etishga oid aloqalar sifatida baholanmog‘i lozim. Bunday aloqalar har doim tashkiliy tusga ega, jamoa bo‘lib ishlashning muayyan qoidalarini o‘z ichiga oladi. Birgalikdagi mehnat ishtirokchilarining mavqeiga ko‘ra, birgalikdagi mehnat mustaqil mehnat (mulkdorning mehnati) va yollanma mehnat (mulk egasi bo‘lmaganlar mehnati) kabi turlarga bo‘linadi. Mehnat bozorining mavjud bo‘lishi, yollanma mehnatdan foydalanish mehnatning ikkinchi turi bilan bog‘liq bo‘ladi. Keng miqyosli xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish, xususiy mulkchilikning rivojlanishi, tadbirkorlikka keng yo‘l ochilishi O‘zbekistonda mehnatni tashkil etishda bozor munosabatlariga xos shakllar hamda usullarni qaror topishi va rivojlanishiga imkon yaratdi, mehnatni tashkil etish va qo‘llashga oid ijtimoiy munosabatlarga yangicha yondashuvni talab etdi. Respublikamiz Prezidenti I. A. Karimov Vazirlar Mah-kamasida so‘zlagan nutqida ta’kidlaganidek: “Biz yangi asrga, yangi ming yillikka qadam qo‘ydik. Yangi yuz yillikni biz uchun qanday bo‘lishi 2001 yilda oldimizda turgan vazifalarni nechog‘lik ado etishimizga bog‘liq. Biz jamiyatni yangilash, islohotlarni izchil amalga oshirish bo‘yicha aniq-ravshan va har tomonlama puxta o‘ylangan dasturga egamiz”. Меҳнат ҳуқуқи тушунчаси ва предмети

Меҳнат ҳуқуқи меҳнат жараёни технологиясини эмас, балки биргаликдаги меҳнат давомида унинг иштирокчилари ўртасида юзага келувчи социал алоқаларни тартибга солади. Меҳнат ҳуқуқининг предмети саналувчи ижтимоий муносабатлар алоҳида гуруҳларга ажратилиши мумкин ва улар қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин : Бевосита меҳнатга оид муносабатлар Меҳнат ҳуқуқи предмети саналувчи ижтимоий муносабатлар орасида моддий ва маънавиий бойликлар ишлаб ч иқариш жараёнида меҳнатни ташкил этиш юзасидан вужудга келувчи, меҳнатдан фойдаланишга оид бўлган ижтимоий алоқалар асосий ўринни эгаллайди. Иқтисодий категория сифатида меҳнат муносабатлари ишлаб чиқариш муносабатларининг таркибий қисми саналиб, турли социал гуруҳларнинг мавқеини акс эттиради. Меҳнат муносабатлари иштирокчиси сифатида ишловчи ва иш берувчи иштирок этиб, улар ўртасидаги муносабат шартнома (контракт) асосига ва ҳақ тўлаш эвазига асосланган. Меҳнат муносабатлари қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб турад и : а) бу муносабатлар корхонада биргаликда меҳнат қилишдан келиб чиқққан ҳолда тартибга солинадиган ички меҳнат тартиби қоидалари доирасида амалга оширилади ; б) ходим аниқ бир корхона-ташкилотнинг меҳнат жамоаси таркибига киритилади ; в) ходимни корхона жамоасига қўшилиши алоҳида юридик факт – меҳнат шартномаси тузиш, сайлов ёки танловдан ўтиш билан боғлиқ бўлади; г) меҳнат шартномасининг мазмуни ходим томонидан муайян касб, ихтисос бўйича ишнинг бажарилишига қаратилган бўлади.

Фақат ёлланиб ишловчи ходимлар меҳнатигина меҳнат ҳуқуқининг предмети саналади ва мустақил меҳнат (мулкдор меҳнати) ушбу ҳуқуқ соҳаси предмети бўла олмайди. Давлат хизматчисининг меҳнати улар ҳам ишга ёлланишлари туфайли меҳнат муносабатлари саналади. Би роқ ИИВ, МХХ, Мудофаа вазирлиги, Фавқулодда вазиятлар вазирлиги, Чегара қўшинлари Давлат қўмитаси ҳарбий хизматчилари фаолияти меҳнат ҳуқуқининг предмети саналмайди ва улар маъмурий муносабатлар жумласига киритилади ҳамда давлатнинг мудофаа функцияси билан боғлиқ бўлади. Меҳнат ҳуқуқи фани назариясида биргаликдаги мулкдорлар меҳнатини ҳам меҳнат ҳуқуқи жумласига киритиши лозимлиги хусусида фикрлар мавжуд . Бизнинг фикримизга кўра қишлоқ хўжалиги кооперативлари, деҳқон-фермер хўжаликлари, турли-туман кооператив ва бошқа нодавлат корхоналарининг аъзолари меҳнати ҳам махсус тартибга солинишга муҳтож ва бу вазифа меҳнат қонунчилиги доирасида амалга оширилса, мақсадга мувофиқ бўлар эди. Ҳозирги пайтда ана шу тоифага мансуб шахслар ҳуқуқларининг ҳимоя қилиниши ва кафолатланишида муаммолар мавжуд. Меҳнат ҳуқуқининг предмети саналувчи муносабатлар орасида бевосита меҳнат муносабатлари билан бир қаторда унга ёндош бўлган муносабатлар ҳам алоҳида аҳамият касб этади. Бундай ёндош муносабатлар қаторига меҳнат соҳасидаги ташкилий-бошқарув муносабатлари, ишга жойлаштиришга оид бўлган муносабатлар, касбий тайёрлаш ва малакани оширишга оид муносабатлар, меҳнат қонунларига риоя этилиши устидан назорат олиб боришга оид муносабатлар, меҳнат низоларини ҳал этишга оид муносабатлар киритилиши мумкин. Ташкилий-бошқарув муносабатлари  В. И. Никитинский, Т. Ю. Коршунова. «Правовое регулирование трудовых правоотношении работающих собственников», «Государство и право», 1992, № 6.

Бу муносабатлар асосан иш берувчи ва корхона жамоаси, касаба уюшмалари ўртасида меҳнатни ташкил этиш ва бошқариш юзасидан вужудга келади. Ташкилий-бошқарув муносабатлари аниқ бир корхонада меҳнат шартларини қабул қилиш ва қўллаш, моддий-маиший ва маданий хизмат кўрсатиш, меҳнатга ҳақ тўлашни нормалаш, корхона жамғармаларидан фойдаланиш кабилардан вужудга келади. Та шкилий-бошқарув муносабатлари қаторига жамоа шартномаси ва жамоа келишувларини тузиш, бажаришга оид муносабатлар ҳам киради. Ишга жойлаштиришга оид муносабатлар Бу муносабатлар фуқаро ишга жойлаштириш бўлимига иш сўраб мурожаат қилиши билан бирга пайдо бўлади. Ўзбекистонда ишга жойлаштириш бўлимлари зиммасига фуқароларнинг меҳнат қилишга оид конституциявий ҳуқуқларини амалга оширилишига қаратилган вазифалар юклатилган. Касбга тайёрлаш ва малака оширишга оид муносабатлар Бу муносабатлар фуқаро ишлаб чиқаришдан ажралмаган ҳолда якка тартибда, бригада таркибида ёки махсус курсларда касб ўрганиши, малака ошириши пайтида юзага келади. Касбий тайёргарлик соҳасидаги муносабатлар ходим билан иш берувчи ўртасида ўзаро шартнома тузилишга асосланади. Меҳнат муҳофазаси устидан назорат қилишга оид муносабатлар Бу муносабатлар ваколатли органлар томонидан меҳнат қонунларига амал қилиниши устидан назоратни амалга оширилиши жараёнида юзага келади.

Меҳнат низоларини ҳал этишга оид муносабатлар Бу муносабатлар ходим билан иш берувчи ўртасидаги меҳнатга оид низоларни ҳал этиш билан боғлиқ равишда вужудга келади ва ҳуқуқларни ҳимоя қилиш усуллари ҳамда воситаларини кўзда тутади. Меҳнат муносабатларидан келиб чиқувчи процессуал муносабатлар Бу муносабатлар меҳнат муносабатлари юзага келиши, ўзгариши ва барҳам топиши процессуал тартибларини белгилаб беради. Меҳнат ҳуқуқи услублари ва тизимлари Агар меҳнат ҳуқуқининг предмети деганда ушбу соҳада нималар тартибга солиниши англанса, услуби деганда бу муносабатлар қандай қилиб тартибга солиниши тушунилади. Меҳнат ҳуқуқининг услуби қуйидаги асосий белгилар билан характерли саналади: а) меҳнат ҳуқуқи предмети бўлган ижтимоий муносабатлар марказлаштирилган ҳолда ва локал тартибда б ошқарилишининг ўзаро қўшиб олиб борилиши; б) тартибга солишда шартномавий, тавсиявий ва императив усуллардан кенг фойдаланиши; в) меҳнат муносабатларини тартибга солишда меҳнат жамоаси, касаба уюшмаларининг фаол иштирок этиши; г) меҳнат ҳуқуқларини ҳимоялашнинг ўзига хос усуллари ва мажбуриятларнинг ижро этилишини таъминлаш воситаларига кўра.

Меҳнат муносабатларини тартибга солишда марказлаштирилган ва локал усулларнинг қўшиб олиб борилиши Бу белги меҳнатни давлат-ҳуқуқий тартибга солиш моҳиятини очиб беради ҳамда минтақавий, тармоқ хусусиятлари эътиборга олинган ҳолда меҳнат шароитларининг дифференцияланишини таъминлашга, ягоналигига эришишга имкон беради. Ҳозирги пайтда марказлаштирилган тартибда ходимларнинг энг кам даражадаги кафолатлари, иш ҳақи, иш вақти, дам олиш вақти ва бошқа асосий ҳуқуқларнинг энг кам кўрсаткичлари белгиланади. Марказий тартибда қабул қилинган актлар ҳам мажбурий ёки тавсиявий хусусиятга эга бўлиши мумкин. Локал нормалар воситасида корхоналарнинг бевосита ўзида меҳнатга оид муносабатлар тартибга солинади. Меҳнатни локал тартибга солиш иштирокчилари сифатида иш берувчи ва ходимлар вакиллик органлари қатнашадилар. Меҳнат муносабатларини тартибга солишда шартномавий, тавсиявий ва императив усулларнинг қўшиб олиб борилиши Меҳнат муносабатларини тартибга солишда шартномавий усул етакчи ўрин тутади. Бунда айрим ходим билан иш берувчи ўртасидаги муносабатлар меҳнат шартномаси воситасида, иш берувчи ва ходимлар жамоаси ўртасидаги муносабатлар жамоа ш артномаси, жамоа келишувлари воситасида тартибга солиниши эътиборда сақланмоғи керак. Шартнома асосида ўрнатилган муносабат, унинг мазмуни бир томонлама ў згартирилиши, бекор қилиниши мумкин эмас. Тавсиявий усулда меҳнат муносабатлари тартибга солинганида ваколатли органлар томонидан меҳнат муносабатлари субъектларига қаратилган тавсиявий нормалар қабул қилинади. Ҳозирги пайтда давлатнинг императив

актлари воситасида меҳнат муносабатларининг тартибга солиниши ҳам муҳим аҳамият касб этади. Меҳнат ҳуқуқининг вазифалари Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексининг 2-моддасида назарда тутилган бўлиб, унга кўра: «Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ходимлар, иш берувчилар, давлат манфаатларини эътиборга олган ҳолда меҳнат бозорининг самарали амал қилиши, ҳаққоний ва хавфсиз меҳнат шарт-шароитларини, ходимларнинг меҳнат ҳуқуқлари ва соғлигининг ҳимоя қилинишини таъминлайди, меҳнат унумдорлигининг ўсишига, иш сифатининг яхшиланишига, шу асосда барча аҳолининг моддий ва маданий турмуш даражаси юксалишига кўмаклашади». Бозор иқтисодиётига асосланган иқтисодий базис ижтимоий муносабатларга таъсир этишнинг ягона давлат-ҳуқуқий механизми билан характерланувчи ягона ҳуқуқий тизимларни юзага чиқарди. У меҳнат соҳасидаги ижтимоий муносабатларни тартибга солишнинг ўзига хос юридик услубларини вужудга келтиради. Меҳнат ҳуқуқига оид услубларнинг ўзига хос хусуиятлари: 1) бу муносабатларнинг юзага келиш, ўзгариш, барҳам топишига; 2) ҳуқуқий муносабат иштирокчиларининг ҳуқуқий мавқеиг а; 3) ҳуқуқларнинг белгиланиш хусусияти ва мажбуриятларнинг бажарилишини таъмин этиш воситаларига қараб белгиланади. Меҳнат ҳуқуқий муносабатларининг юзага келишига ижтимоий иқтисодий асослар сабаб бўлиб, меҳнат бозорининг фаолият кўрсатиши билан бевосита боғлиқ бўлади. Меҳнатга оид ҳуқуқий муносабатларнинг юзага келиши, ўзгариши ва барҳам топишининг ҳуқуқий тартибга солинишидан кўзланган асосий мақсад ҳам меҳнат бозорини давлат йўли билан бошқариш, бу муносабатлар давомида фуқаролар ҳамда иш берувчилар ҳуқуқлари ва бошқа қонуний манфаатларни ҳимоя қилишдан иборатдир. Меҳнат муносабатлари иштирокчиларининг ҳуқуқий мавқеи ўзаро тенглиги билан ажралиб туради. Бунга касб тури, машғулот ва иш жойини

танлаш эркинлиги фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқларидан эканлиги, фуқаролар ўз жисмоний ва интеллектуал салоҳиятларидан ўз хоҳишларича фойдаланишлари мумкинлиги, мажбурий меҳнат тақиқланганлиги кабилар асос бўла олади. Шу билан меҳнат жараёнида ходим иш берувчига, унинг фармойишларига, ички меҳнат тартиби қоидаларига сўзсиз риоя этиши лозимлиги ҳам меҳнат ҳуқуқи услубига хос хусусиятлардандир. Меҳнат ҳуқуқлари ва мажбуриятларини белгилаш усуллари ҳам меҳнат ҳуқуқи методининг ўзига хос хусусиятлари жумласига киради. Ҳозирги пайтда меҳнат ҳуқуқий муносабатларини тартибга солишда давлат фаолияти билан бир қаторда бевосита корхона ва ташкилотларнинг ўзларига, ходимлар ва иш берувчиларнинг вакиллик органларига катта ваколатлар бериб қўйилган ҳолда меҳнат муносабатларига оид жуда кўп масалалар локал нормалар воситасида тартибга солиниши назарда тутилган. Шунингдек, меҳнат муносабатларини тартибга солишда бевосита ходим билан иш берувчи ўртасидаги ўзаро келишувларга, меҳнат шартномасига ҳам катта аҳамият берилган. Яъни меҳнат муносабатларини ҳуқуқий тартибга солишнинг норматив-ҳуқуқий, локал, шартномавий усуллари мавжудлиги қайд этилиши мумкин. Меҳнат муносабатларини ҳуқуқий тартибга солиш услублари сифатида императив (сўзсиз бажарилиши керак бўлган) ва тавсиявий хусусиятга эга бўлган ҳуқуқ меъёрларининг хусусиятлари эътиборга олинмоғи лозим. Императив меъёрлар тақиқловчи ёки буюрувчи бўлиши (масалан, 18 ёшга тўлмаган ходимларни моддий жавобгарлик билан боғлиқ бўлган ишларга қабул қилишнинг тақиқланиши, ходимлар учун энг кам даражадан паст бўлмаган меҳнат шароитлари яратилиши лозимлиги ва бошқалар) мумкин. Меҳнат ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг ўзига хос тартибда (меҳнат низоларини кўриш комиссиялари, бўйсуниш тар тибида юқори турувчи органлар томонидан) ҳимоя қилиниши, ўзига хос меҳнат ҳуқуқий процессуал тартиблар ҳамда муддатлар белгиланганлиги ҳам меҳнат ҳуқуқининг ўзига хос услубларини ифода этувчи хусусиятлардан ҳисобланади.

Шундай қилиб, меҳнат ҳуқуқи бозор иқтисодиёти шароитида меҳнат бозори фаолиятини, мулкчилик шаклидан, хўжалик юритиш усулидан қатъи назар, барча корхона, ташки лот, муассасаларда юзага келувчи ижтимоий меҳнат муносабат ларини, ёлланма меҳнатни ташкил этишга оид бўлган муносабатларни давлат, жамият, айрим шахс манфаатлари уйғунлаштирилган ҳолда ҳуқуқий тартибга солишга қаратилган ҳуқуқ меъёрлари йиғиндиси ва тизимларидан иборатдир. Меҳнат ҳуқуқининг фан соҳаси сифатидаги тизимлари ва қонунчилик тармоғи сифатидаги тизимлари мавжуд бўлиб, улар ўзаро ўхшаш бўлсада, бир-биридан фарқ қилади. Меҳнат ҳуқуқи фанининг бош вазифаси ўргатиш, таълим беришдан иборат бўлса, меҳнат қонунчилиги тармоғининг бош вазифаси – ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишга қаратилгандир. Меҳнат ҳуқуқи фан сифатида умумий ва махсус қисмлардан иборат бўлиб, умумий қисмда фаннинг предмети, вазифалари, услублари сингари умумий хусусиятга эга бўлган масалалар, махсус қисмда эса меҳнат муносабатини ўрнатиш, бекор қилиш, иш вақти, дам олиш вақти, иш ҳақи ва бошқа махсус меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг ўзига хос ҳуқуқий жиҳатлари ўрганилади. Меҳнат қонунчилиги ҳуқуқнинг бир тармоғи сифатида Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Кодексида акс эттирилган бўлим ва бобларда ифодаланган тизимлардан иборат бўлади. Меҳнат ҳуқуқи фан соҳасининг тизимлари билан меҳнат қонунчилиги тармоғи тизимлари ўзаро яқин бўлиб, айрим йўналишлар, ҳуқуқ институтларини қамраб олади. Шу билан бирга улар ўртасида муайян фарқлар ҳам мавжуд ва бу фарқлар меҳнат ҳуқуқи фан соҳаси сифатида қонунчилик амалиётини ўрганиш, умумлаштириш ва илмий хулоса ҳамда тавсиялар беришга, мутахассис кадрлар тайёрлашга йўналтирилганлиги билан, меҳнат қонунчилиги эса ҳуқуқий тартибга солиш тармоғи сифатида аниқ ижтимоий-ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишга қаратилганлиги билан белгиланади.

Шу сабабли меҳнат ҳуқуқи фани ўзига хос бўлим, тушунча ва институтларга эга бўлади. Меҳнат ҳуқуқи ва унинг бошқа ҳуқуқ соҳаларидан фарқи Юқорида қайд этилганидек, меҳнат ҳуқуқининг предмети ижтимоий меҳнат жараёнлари иштирокчилари ўртасида юзага келувчи муносабатлардан иборат. Аммо ижтимоий меҳнат билан боғлиқ равишда юзага келувчи муносабатларни тартибга солиш предмети жумласига кирувчи бошқа бир қатор ҳуқуқий фанлар ҳам мавжуд ва улар билан меҳнат ҳуқуқи фани ўртасидаги аниқ чегараларни белгилаб олиниши назарий аҳамиятгагина эга бўлиб қолмасдан, катта амалий аҳамиятга ҳам эга. Чунки ҳуқуқий тартибга солиш соҳасини аниқ тасаввур қилмаслик, бир ҳуқуқ соҳасига мансуб муносабатни бошқа муносабатлардан фарқ қила билмаслик қонунларни қўллаш амалиётида хатоликларга олиб келиши, қонунийликни таъминлаш самарадорлигини кескин пасайтириб юбориши мумкин. Меҳнат ҳуқуқи предмети – меҳнат бўлганлиги туфайли фуқаролик ҳуқуқи билан; қишлоқ хўжалиги ҳуқуқи билан; бошқариш фаолияти эканлиги билан маъмурий ҳуқуқ; иш ҳақи, мукофотлар тўлашга қаратилганлиги билан молия ҳуқуқи; меҳнат натижаларига кўра рағбатлантирилишига кўра ижтимоий таъминот ҳуқуқи соҳалари билан ўхшаш томонларга, умумий хусусиятларга эга. Аммо бу ўхшашликлар ўта нисбий бўлиб, уларнинг ҳар бири мустақил юридик фан тармоғи эканлигини ёрқин намоён қилувчи, бошқа фанлардан фарқлашга имкон берувчи аниқ-равшан хусусиятларга эга. Ушбу нуқтаи назардан меҳнат ҳуқуқини юқоридаги ҳуқуқ соҳаларидан фарқ қилишга имкон берувчи жиҳатларини баён этишга ҳаракат қиламиз. Бунда, энг аавало, меҳнат ҳуқуқи ва фуқаролик ҳуқуқи ўртасидаги фарқларни аниқлаш лозим бўлади. Қайд этилганидек, ушбу ҳар икки ҳуқуқ соҳасида ҳам меҳнат қилиш ҳуқуқий муносабат юз беришига асос бўлиши

мумкин. Масалан, пудрат, буюртма, топшириқ, муаллифлик ва бошқа кўплаб фуқаролик ҳуқуқий шартномалар иш бажаришга ёки бўлмаса хизмат кўрсатишга, яъни меҳнат қилишга қаратилган муносабатларни тартибга солади. Иш берувчи билан ходим ўртасидаги меҳнат шартномаси (контракти)нинг предмети ҳам ходимнинг меҳнат фаолиятидан иборат. Бироқ, меҳнат ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинадиган меҳнат ҳуқуқий муносабатлари қуйидаги хусусиятларга эга бўлади ва бу хусусиятлар фуқаролик ҳуқуқига асло хос бўлмайди: 1. Меҳнат ҳуқуқида ходим корхонанинг меҳнат жамоаси таркибига қўшиб олинади ва корхона ходими мақомига эга бўлади. Фуқаролик ҳуқуқий шартномалар асосида бир бригада ёки бошқа гуруҳ таркибида ишловчилар ҳеч қачон меҳнат жамоаси мақомига эга бўлишмайди; 2. Корхонага ишга қабул қилинган ходим олдиндан аниқ белгилаб қўйилган касб, малака ёки лавозим бўйича меҳнат мажбуриятларини бажаради ва иш берувчи ундан хизмат вазифасига кирмайдиган мажбуриятларни бажаришни қоидага кўра талаб қила олмайди; 3. Меҳнат шартномасига кўра ходим олдиндан аниқ белгиланган касб, ихтисос ёки лавозимга оид ишни доимий равишда, олдиндан муддати белгиланмаган ҳолда бажаради, яъни меҳнат ҳуқуқий муносабатлар давомли бўлади. Фуқаролик ҳуқуқий шартномаларда эса иш бажариб бўлиниши билан ҳуқуқий муносабат барҳам топади; 4. Меҳнат қонунларида корхоналарнинг локал норматив ҳужжатларида белгиланган кафолатлар, имтиёзлар меҳнат шартномасига кўра ишлаётган ходимга тўла тааллуқли бўлади. Фуқаролик ҳуқуқий шартнома асосида ишлаётган шахсларга бундай ҳуқуқлар буюртмачи томонидан берилмайди; 5. Меҳнат ҳуқуқий муносабатларнинг ўрнатилиши ва бекор қилиниши асослари, тартиби фуқаролик ҳуқуқий шартномалар тузиш ва бекор қилиш фаолиятидан тубдан фарқ қилади. Меҳнат ҳуқуқи билан кооператив ёки қишлоқ хўжалиги ҳуқуқи ўртасида энг яқин ўхшашлик мавжуд ва бу ҳолат уларнинг ҳар иккиси ҳам давомли

меҳнат муносабатларини меҳнат жамоасига аъзолик асосида ҳуқуқий тартибга солинишда кўзга ташланади. Аммо уларнинг ҳуқуқий базалари турлича бўлиб, қишлоқ хўжалиги ҳуқуқидаги муносабат мулкдорнинг (аъзонинг) меҳнатидан иборат ва у қишлоқ хўжалиги кооперативи (фермер, деҳқон хўжалиги) устави ва бошқа таъсис ҳужжатлари билан, меҳнат ҳуқуқида ёлланиб ишловчи ходимнинг меҳнати Меҳнат Кодекси ва бошқа меҳнат қонунлари билан тартибга солинади. Меҳнат ҳуқуқи ва маъмурий ҳуқуқ бошқарув муносабатларини тартибга солиш билан бир-бирига ўхшаб кетсада, бироқ халқ хўжалиги тармоқларини, маъмурий-ҳудудий тузилмаларини бошқариш усуллари, воситалари, бошқарилиш объектлари ва бошқариш ваколатига эга давлат бошқарув органлари томонидан амалга ошириладиган маъмурий бошқарув меҳнат ҳуқуқидаги корхонани, меҳнат жамоасини, ишлаб чиқаришни бошқаришдан тубдан фарқ қилиши ўз-ўзидан тушунарлидир. Меҳнат ҳуқуқи иш ҳақи ва бошқа тўловлар тўлашда молиявий маблағлар билан муносабатда бўлишига кўра молия ҳуқуқига ўхшаб кетади. Аммо давлат ёки маҳаллий ҳудудлар бюджети, уни шакллантириш ва сарфлаш тарзидаги давлатнинг молиявий фаолияти билан корхона молиявий фаолияти ўзаро тубдан фарқ қилишини англаш қийин эмас. Меҳнат ҳуқуқи ижтимоий таъминот ҳуқуқи билан ўзаро ўхшаш бўлиб, уларнинг ҳар иккиси ҳам меҳнат стажи, меҳнат стажи туфайли юз берувчи ҳуқуқий оқибатлар билан иш олиб боради. Меҳнат ҳуқуқи предмети бўлган ходимнинг меҳнат фаолияти даври ижтимоий таъминот муносабатлари юзага келишига асос бўлади. Аммо меҳнат ҳуқуқи ходимнинг иш фаолиятини амалга ошириб турган пайтидаги иш стажига эътибор берса, ижтимоий таъминот ҳуқуқи ходим меҳнат фаолиятини тўхтатганидан кейин унинг иш стажи ҳажми ва сифатига кўра ижтимоий таъминотларни (пенсия, нафақа, социал ёрдамлар) амалга ошириш билан шуғулланади.

Меҳнат ҳуқуқи тамойиллари Мамлакатимиз мустақилликка эришганидан сўнг амалга оширилаётган ҳуқуқий ислоҳотлар натижасида халқимизнинг бозор иқтисодиёти шароитларига мос келувчи янгича ҳуқуқий қарашлари юзага кела бошлади . Бу қадриятлар кейинги йилларда қабул қилинаётган қонунларда янгича тамойиллар шаклида ўз ифодасини топмоқда. Шу жумладан, Меҳнат Кодексининг қабул қилиниши, меҳнатга оид бошқа бир қатор қонунларнинг ишлаб чиқилиши натижасида ушбу ҳуқуқ соҳасига хос бўлган янгича тамойиллар  меҳнат муносабатларини ҳуқуқий тартибга солишга оид ғоялар, етакчи тушунчалар шакллана бошлади. Энг аввало, меҳнат ҳуқуқи фан соҳаси сифатида умумҳуқуқий инсонпарварлик тамойиллари: ижтимоий адолат, камситишга йўл қўйилмаслиги, фуқароларнинг қонун олдида тенг эканликлари, қонунчиликка қатъий амал қилинишига сўзсиз риоя этилиши таъкидланмоғи лозим. Меҳнат ҳуқуқининг тамойиллари деганда амалдаги қонунлар билан мустаҳкамланган, меҳнат бозори фаолиятини т аъминлаш соҳасидаги давлат сиёсатини ифодаловчи асосий ғоялар, раҳбарий қоидалар тушунилмоғи лозим. Меҳнат ҳуқуқининг тамойиллари иқтисодий қонуниятлар билан белгиланувчи меҳнатни ташкил этишга оид ижтимоий муносабатларни акс эттирса, бошқа томондан эса меҳнатни ҳуқуқий тартибга солишга тааллуқли гуманистик ва демократик қоидаларни ҳам ўз ичига олади. Меҳнат муносабатларга оид нормалар иерархиявий тузилишга кўра, соҳалараро принциплар, тармоқ ва ҳуқуқ институтининг принципларига бўлинади. Меҳнат ҳуқуқининг тамойиллари ўз ичига қамраб оладиган муносабатлар доирасига кўра қуйидагича гуруҳларга ажратилиши мумкин: а) меҳнат бозорини ҳуқуқий тартибга солиш ва бандликни самарали тарзда таъминлашга қаратилган принциплар (эркин меҳнат қилиш, меҳнат шартномаси тузиш эркинлиги ва бошқалар);

б) меҳнат шартларини белгилаш соҳасидаги принциплар (меҳнат шартларининг иш шароитлари ва бошқа омилларга кўра табақаланиши; меҳнат шартларини белгилашда ходимлар вакиллиги органларининг бевосита иштирок этиш ва ҳ.к.); в) ходим меҳнатини қўллашга оид принциплар (меҳнат функцияларининг аниқлиги, меҳнат муносабатларининг барқарорлиги; меҳнат интизомини таъминлаш ва бошқалар); г) ходимнинг меҳнат соҳасидаги ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилишга оид принциплар (меҳнат муҳофазаси ва ходимлар соғлигини таъминлаш; меҳнат ҳуқуқларининг кафолатланиши ва ҳимоя қилиниши ва ҳ.к.). Бундан ташқари, меҳнат ҳуқуқида соҳалараро тамойилларга ҳам амал қилиш зарур, буларга: а) фуқаролар соғлиги ва ҳаётининг ҳар томонлама муҳофаза қилиниши; б) қариганда, меҳнат қобилиятини йўқотганда моддий таъминот олиш ҳуқуқининг таъминланиши; в) ҳуқуқлар ва мажбуриятларнинг бирлиги; г) фаолият турини, иш жойини танлашнинг эркинлиги сингариларни киритиш мумкин. Меҳнат ҳуқуқи ўзигагина хос бўлган тамойилларга ҳам амал қилади. Бу тамойиллар меҳнат ҳуқуқи фани ҳамда тармоғининг ўзига хос хусусиятларини ифодалайди. Меҳнат ҳуқуқининг ўзига хос тамойиллари қуйидагилардан иборатдир: 1) меҳнат муносабатларига киришишнинг ихтиёрийлиги, эркинлиги ва мажбурий меҳнатга йўл қўйилмаслиги; 2) ўз жисмоний ва ақлий имкониятларидан фойдаланиш чоғида фуқароларнинг мутлақо мустақил ва эркин эканликлари; 3) ишчи кучининг товар эканлиги, унинг баҳоси меҳнат бозоридаги таклиф ва талабларга кўра белгиланиши, давлат меҳнат бозорининг шаклланиши ва фаолият кўрсатишига кўмаклашуви;

4) давлатнинг ижтимоий ҳимояга муҳтож, меҳнат бозорида тенг рақобатлаша олмайдиган аҳоли қатламларини ишга жойлаштиришда қўллаб- қувватлаши ва ёрдам кўрсатиши; 5) ишсизликдан ҳимояланишнинг кафолатланиши; 6) меҳнат муносабатларини тартибга солишда шартномавий ҳамда локал меъёрий ҳужжатлар устиворлиги; 7) минимал меҳнат шароитлари яратиш барча мулкчилик шаклидаги корхоналар учун мажбурийлиги; 8) меҳнат интизомига амал қилишнинг зарурлиги; 9) меҳнатга ҳақ тўлашда бажарилган ишнинг миқдори ва сифатига кўра чекланмаган ҳақ тўланиши; 10) ходимлар ва иш берувчилар вакиллигининг мавжудлиги ва можароларни музокаралар йўли билан ҳал этилиши; 11) хотин-қизлар, ёшлар, ногиронлар меҳнатининг махсус муҳофаза этилиши, уларга қўшимча кафолатлар берилиши ва бошқалар. Меҳнатга оид қонун ҳужжатларида меҳнат муносабатларида қўлланиладиган бошқа тамойиллар ҳам назарда тутилган бўлиши мумкин. Меҳнат ҳуқуқи тамойилларига оғишмай амал қилиниши ходимлар ва иш берувчилар манфаатларини ҳимоя қилишнинг қонунчилик ва ижтимоий адолатни таъминлашнинг асосий шартларидан ҳисобланади. Давлат ва жамият ривожи билан боғлиқ равишда, бозор муносабатларининг тобора чуқурлашиб бориши натижасида меҳнат ҳуқуқининг тамойиллари ҳам такомиллашиб, янгиланиб бораверади.

Похожие

Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тушунчаси, предмети ва тизими

Жиноят ҳуқуқи тизими вазифалари предмети ва тушунчаси

Мусулмон ҳуқуқи фанининг тушунчаси, предмети, услуби ва аҳамияти

Ўзбекистон Республикаси фуқаролик ҳуқуқи тушунчаси, предмети ва вазифалари

Жиноят ҳуқуқи махсус қисми тушунчаси, вазифаси, предмети ва тизими