Majburiyatlarning bajarilishini ta'minlash - Юриспруденция - Рефераты

Majburiyatlarning bajarilishini ta'minlash

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

104.5 KB

M ajburiyatlarning bajarilishini ta`minlash Reja: 1. Majburiyatlarning bajarilishini ta`minlash tushunchasi 2. Neustoyka – majburiyatlarni bajarilishini ta`minlash usuli sifatida 3. Garov – majburiyatlarning bajarilishini ta`minlash usuli sifatida 4. Qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish – majburiyatlarning bajarilishini ta`minlash usuli sifatida. 5. Zakalat – majburiyatlar bajarilishining ta`minlash usuli sifatida. 6. Kafillik – majburiyatlar bajarilishini ta`minlash usuli sifatida 7. Kafolat – majburiyatlarning bajarilishini ta`minlash usuli sifatida.

Majburiyatning bajarilishini ta`minlash deb qarzdor tomonidan olingan va uning zimmasida bo`lgan vazifani bajarishga majbur qiladigan choraga aytiladi. Bunday chora qonun yoki shartnomaga binoan asosiy majburiyatga qo`shimcha qilib belgilanadi. Majburiyat bajarilishini ta`minlashning mohiyati shundan iboratki, qarzdor zimmasida bo`lgan majburiyat belgilangan muddatda bajarilmasa yoki boshqacha tarzda buzilsa, kreditorda ziyonlarni undirishga bo`lgan huquqdan tashqari majburiyatning obyektini tashkil etgan harakatni qilishga qarzdorni majbur qiladigan boshqa mulkiy ta`sir choralarini qo`shimcha ravishda tadbiq etilishini talab qilish huquqi paydo bo`ladi. Majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taraf uchun noqulay oqibatlarning vujudga kelishi mumkinligi shartnomalarni kerakli hajmda bajarishga ularni majbur qiladi, vazifalarini vijdonan bajarishga da`vat etadi, shuning o`zi bilan davlat va shartnoma intizomining mustahkamlanishi ma`lum darajada ta`minlanadi. Majburiyatlarning bajarilishi har xil usul bilan ta`minlanadi. Mazkur usullar yo qonun bilan belgilanishi yoki shartnomaga asoslangan bo`lishi mumkin. Fuqarolik qonunchiligida majburiyatning bajarilishini ta`minlash neustoyka, garov, qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish, kafillik, kafolat, zakalat hamda qonun hujjatlari yoki shartnomada nazarda tutilgan boshqa usullar bilan ta`minlanishi mumkin (FKning 259-moddasi). Ushbu usullardan hech qaysisi o`zicha mustaqil ravishda qo`llanilmaydi. Bularning hammasi biron-bir majburiyatning mavjud bo`lishini ko`rsatib, mazkur majburiyatning bajarish maqsadlarini ko`zlab belgilanadi. Bunda shartnoma bo`yicha belgilangan majburiyat – asosiy majburiyat bo`lib, uning bajarilishini ta`minlash usuli esa – qo`shimcha majburiyat hisoblanadi. Chunonchi, mahsulot yetkazib berish yoki pudrat shartnomasidan kelib chiqadigan asosiy majburiyatning amalga oshirilishini ta`minlaydigan qo`shimcha majburiyat hisoblanadi. Ba`zi majburiyatlarning bajarilishini ta`minlash maxsus qonunlarda nazarda tutilmagan bo`lsa, bunday majburiyat munosabatlarini ta`minlash Fuqarolik kodeksida berilgan umumiy qoidalar bilan tartibga solinadi. Shu bilan birga, muayyan majburiyatning bajarilishini ta`minlash usullari bir vaqtning o`zida qonun bilan ham, shartnoma bilan ham belgilanishi mumkin. Masalan, neustoyka va garov bir vaqtning o`zida shartnoma bilan ham, qonun bilan ham nazarda tutilishi mumkin 1 . 1 Аммо Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик судининг Пленуми қарори шундай тавсия берадики, агарда битта мажбурият бузилган бўлиб, бунинг учун шартномада ҳам жарима шаклида, ҳам пеня шаклида неустойка тўлаш назарда тутилган ҳолларда, судлар шуни эътиборга олишлари лозимки (фуқаролик ишларини кўриб, мазмунан ҳал қилаётган маҳалда - муаллиф), агарда қонунчиликда бош-қача тартиб

Boshqa usullar esa, masalan, zakalat faqat kelishuv bo`yichagina belgilanadi. Fuqarolik huquqining mazkur instituti majburiyatlarni qarzdor tomonidan bajarilmasligi natijasida kreditorga kelishi mumkin bo`lgan zarar oqibatlarining oldini olishga qaratiladi. Ammo mazkur usullarning har qaysisi bilan ko`rsatilgan maqsadga erishish har xil bo`ladi. Neustoyka va zakalat qarzdor tomonidan majburiyatning asli holatida bajarilishini ta`minlaydi va majburiyat ijro etilmagan holda qarzdorga muayyan javobgarlik belgilanishini ko`rsatadi. Neustoyka va zakalat ba`zi hollarda majburiyatning bajarilmasligi tufayli yetkazilgan zararning kreditor tomonidan undirilishini yengillashtiradi. Qarzdor tomonidan mulkning garovga qo`yilishi asosiy majburiyat u tomonidan real bajarilishini muayyan darajada ta`minlaydi va mazkur majburiyatning bajarilmasligi tufayli vujudga kelgan kreditor talablarini qondirishga ko`proq imkoniyat beradi. Uchinchi shaxs tomonidan belgilangan garov, kafolat va kafillik majburiyatning bajarilmagani holda zararning qoplanishi, foizlarning yoki neustoykalarning to`lanishi to`g`risida kreditor tomonidan qo`yilgan talablarning qondirilishini ta`minlaydi. Majburiyatning bajarilishi mazkur majburiyat yuzasidan kreditor bo`lgan shaxs bilan majburiyatning amalga oshirilishini ta`minlagan uchinchi shaxs o`rtasida majburiyatga oid huquqiy munosabatni va asosiy majburiyatga nisbatan bo`lgan qo`shimcha huquqiy munosabatni vujudga keltiradi. Mazkur majburiyatning qo`shimcha xarakterda bo`lishi qator huquqiy masalalarda ko`riladi. FKning 259-moddasida ko`rsatilganidek, majburiyatning bajarilishini ta`minlash to`g`risidagi kelishuvning haqiqiy emasligi ushbu majburiyatning (asosiy majburiyatning) haqiqiy emasligiga olib kelmaydi. Biroq, asosiy majburiyatning haqiqiy emasligi uning bajarilishini ta`minlaydigan majburiyatning haqiqiy emasligiga olib keladi. 22.2. Neustoyka – majburiyatlarni bajarilishini ta`minlash usuli sifatida. Neustoyka qonun hujjatlari yoki shartnoma bilan belgilangan qarzdor majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda kreditorga to`lashi shart bo`lgan pul summasidir (FKning 260-moddasi). Neustoyka jarima va penya shaklida bo`ladi. назарда тутилмаган бўлса, кредитор фақатгина бир шаклдаги неустойка қўлланилишини талаб қилишга ҳақлидир. Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди Пленумининг “Хўжалик судлари томонидан Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексининг жавобгарлик тўғрисидаги қоидаларини қўллашнинг айрим масалалари ҳақида”ги қарори. //Хўжалик ва ҳуқуқ – Хозяйство и право. 1999. 3-сон.

Majburiyatning bajarilishini ta`minlash usullari sifatida ko`rilgan jarima bilan penya o`rtasida hech qanday muhim farq yo`q. Ular faqat hisoblashish usullari jihatidangina bir-biridan farq qiladi. Penya majburiyatning bajarilishi kechiktirilganda qo`llaniladi va muayyan vaqt, masalan, o`n, yigirma, o`ttiz kun davomida hisoblanadi. Penya majburiyatning bajarilishi kechiktirilganida kechiktirishning barcha muddati davomida hisoblanib, bajarilmagan summasi yuzasidan belgilangan foizlar bilan undiriladi. Majburiyatning bajarilishini kechiktirish vaqti oshib borgan sari penya summasining ham o`sib borishi majburiyatni mumkin qadar tezroq bajarishga qarzdorni majbur qiladi. Agar penya muayyan kunlar, masalan, o`ttiz kun davomida hisoblansa, mazkur kunlar o`tgandan so`ng uning hisoblanishi to`xtatiladi. Odatda, keyinchalik kreditorga qarzdordan birdaniga 2 foizdan 5 foizgacha neustoyka olish huquqi paydo bo`ladi. Tor ma`nodagi neustoyka majburiyatni butunlay bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun, shu jumladan, shartnoma majburiyatlarining ijrosini kechiktirganlik uchun undiriladi va yetkazib berilmagan mahsulotning yoki pudrat shartnomasi bo`yicha bajarilmagan ishlar summasidan hamda shu kabi boshqa summalarga nisbatan foiz bilan, masalan, 2,3,4,5 foiz miqdorida neustoyka olinadi. Neustoykaning xususiyati shundaki, u majburiyatning bajarilishi buzilishida har qaysi fakt uchun undiriladi va uning miqdori majburiyat kechiktirilishining qanchalik uzoqroq bo`lish-bo`lmasligidan qat`i nazar belgilanadi. Fuqarolik qonunchiligi neustoykaning ikki huquqiy asoslari: qonun va shartnomadan kelib chiqishini belgilaydi. Qonuniy neustoyka deganda, majburiyatlarning muayyan turlari uchun qonun bilan maxsus belgilangan neustoyka tushuniladi. Bu holda qonun neustoykaning miqdori, uning undirilish tartibi va shartlarini belgilaydi. Qonun bilan belgilanadigan neustoyka uchun shu narsa xarakterliki, uni to`lash taraflarning kelishuvida nazarda tutilgan yoki tutilmaganligidan qat`i nazar kreditor qonunda belgilangan neustoyka (qonuniy neustoyka) ni to`lashni talab qilishga haqli. Qonuniy neustoykaning miqdori, agar qonun ta`qiqlamasa, taraflarning kelishuvi bilan ko`paytirilishi mumkin (FKning 263-moddasi). Qonunda nazarda tutilgan neustoykani taraflar undirishdan bosh torta olmaydilar, uning miqdorini ham kamaytira olmaydilar. Agar shartnomada bunday shartlar ko`rsatilgan bo`lsa, ular haqiqiy sanalmaydi. Qonuniy neustoyka xo`jalik tashkilotlari o`rtasidagi munosabatlarda ancha ko`p qo`llaniladi va maxsus normativ hujjatlarda nazarda tutiladi. Xususan, taraflar tomonidan o`z majburiyatlarini buzganliklari uchun jarima shaklidagi

neustoykaning ko`p miqdorda va har xil hollarda olinishi transport qonunchiligida va ustavlarida nazarda tutiladi. Shartnomali neustoyka taraflarning o`zaro kelishuvi bo`yicha belgilanadi. Bunday neustoyka asosiy majburiyatning neustoyka bilan ta`minlanishi yoki ta`minlanmasligi to`g`risidagi masala, uning miqdori, undirish tartibi va shartlari faqat taraflarning o`zlari tomonidangina belgilanadi. Masalan, ikkita xo`jalik subyekti bir-biriga qurilish uchun g`isht yetkazib berish to`g`risida shartnoma tuzganlarida majburiyatni buzganlik uchun neustoykaning to`lanishini ko`rsatishlari mumkin. Ba`zi hollarda shartnomaga neustoyka undirish to`g`risidagi shartning qo`shilishi zarurligi qonun yoki shartnoma bilan belgilanishi mumkin. Bunday holda neustoykaning miqdori va undirilish shartlari odatda mazkur qonunda belgilanadi. Ammo bunday neustoykani qonun bilan belgilangan neustoyka deb hisoblash mumkin emas, chunki taraflar neustoyka to`g`risidagi shartnoma shartnomaga kiritmaganliklari sababli majburiyat bajarilmagani uchun neustoyka to`lashga majbur bo`lmaydi. Neustoyka (jarima, penya) to`g`risidagi kelishuv FKning 262-moddasida ko`rsatilganidek, yozma shaklda tuzilishi kerak. Bunday kelishuv maxsus shartnoma yoki asosiy shartnomaga qo`shimcha kelishuv shakllarida rasmiylashtirilishi mumkin. Kelishuvning yozma shaklda bo`lishiga rioya qilmaslik neustoyka (jarima, penya) to`g`risidagi kelishuvning haqiqiy sanalmasligiga sabab bo`ladi. Amaldagi fuqarolik qonunchiligi neustoykaning to`rt turini belgilaydi. Bular – hisobga o`tkaziladigan neustoyka; jarimali neustoyka; alohida neustoyka; muqobil neustoykadir. Hisobga o`tkaziladigan neustoyka FKning 325-moddasida ko`rsatilganidek, agar majburiyatni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun neustoyka belgilangan bo`lsa, zararning neustoyka bilan qoplanmagan qismi to`lanadi. Bunday neustoyka ko`pincha tashkilotlar o`rtasida tuziladigan, masalan, mahsulot yetkazib berish, qurilish pudrati shartnomalarida qo`llaniladi. Jarimali neustoyka kreditorga qarzdordan neustoykaning o`zini, shuningdek neustoykadan tashqari zararni ham to`la hajmda undirish huquqini beradi. FKning 325-moddasida nazarda tutilgan bunday neustoyka shunday xususiyatga egaki, u qarzdorga butunlay bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun belgilanganidan boshqa turdagi neustoykalarga nisbatan qo`shimcha javobgarlik belgilaydi. Neustoykaning shunday tarzda qo`shilib, ya`ni, neustoykaning ham, zararning ham qo`shilishi va bir vaqtda undirilishi majburiyatni bajaruvchi qarzdorga kuchli ta`sir etish chorasi bo`lib ko`riladi. Masalan, mahsulot oluvchiga sifatsiz yoki butsiz mahsulot yetkazib berilgan

hollarda mahsulot yetkazuvchining neustoyka (jarima) to`lash bunday mahsulot yetkazib berish natijasida ko`rilgan zararni (neustoykani bu hisobga kiritmasdan), undan undirib olish bunga misol bo`la oladi. Alohida neustoyka shu bilan xarakterlanadiki, bunda FKning 325-moddasida ko`rsatilganidek, kreditorga zararni undirmasdan, balki neustoykani undirib olish huquqi beriladi. Majburiyatning bajarilishini kechiktirganlik uchun undiriladigan alohida neustoyka – penya shaklida belgilanadi. Masalan, kvartira haqining to`lanishi yoki boshqacha pul to`lovlari kechiktirilganda, odatda, alohida neustoyka undiriladi. Bunday neustoyka jarima shaklida transport korxonalari faoliyatidan shartnomaviy reja majburiyatlarining buzilganligi uchun ham undirilishi mumkin. Muqobil neustoyka yuqorida ko`rsatib o`tilgan neustoykalardan shu bilan farq qiladiki, bunda kreditorga qarzdordan yoki belgilangan neustoyka (jarima, penya) ni undirish yoki majburiyatning bajarilmasligi tufayli ko`rilgan zararlarni undirish huquqi beriladi. Neustoykaning bunday turi rag`batlantirish ahamiyatiga ega bo`lishidan tashqari yana avvaldan summada belgilanishi mumkin bo`lgan zararni qoplash imkoniyatini ham beradi. Shuning uchun bunday neustoyka ba`zi hollarda baholanadigan neustoyka deb ham ataladi. Muqobil neustoyka kreditorning ko`rgan zararlarini qoplashga qaratilgan. Agar neustoyka kreditorga yetkazilgan zararning miqdoridan oshib ketgan bo`lsa, kreditor neustoykani undirishdan bosh tortishga va ko`rgan zararlarining to`lanishini talab qilishga haqli. Bu holda kreditor qarzdorning o`z majburiyatini bajarmasligi tufayli qanday zarar ko`rganligini isbotlashga majbur bo`ladi. Xo`jalik yurituvchi subyektlar o`rtasidagi mazkur neustoyka kamdan-kam tadbiq etiladi. Majburiyatlarni buzganlik uchun, jumladan, sifatsiz mahsulot yoki tovar yetkazib berganlik uchun mahsulot yetkazuvchilardan neustoykani undirish – mahsulot oluvchining huquqigina bo`lib qolmay, balki uning davlat oldidagi majburiyati ham hisoblanadi. Neustoykani undirishdan asosiy maqsad majburyatning bajarilishini ta`minlashdir. FKning 261-moddasida ko`rsatilganidek, neustoyka faqat pul bilan belgilanadi. Neustoyka miqdori yo qonun bilan yoki shartnoma bilan belgilangan bo`lishi lozim. Odatda, neustoyka bajarilmagan yoki lozim darajada bajarilmagan majburiyat summasiga nisbatan foiz bilan yoki qat`iy summa bilan belgilanadi. Penya deb ataladigan neustoyka quyidagicha ta`riflanishi mumkin: birinchidan, penya odatda majburiyatning o`z vaqtida bajarilmasligi hollariga tadbiq etiladi va majburiyatning belgilangan muddatda bajarilishini ta`minlashga qaratiladi; ikkinchidan, penya qat`iy miqdorda belgilanmay, bajarilishi kechiktirilgan majburiyat summasiga nisbatan foiz bilan belgilanadi;

uchinchidan, penya odatda uzoq muddat davom etadigan neustoyka sifatida ko`riladi, ya`ni, penya bir qancha muddat davomida, masalan, o`n kun yoki bir oy davomida majburiyatning kechiktirilgan har bir kuni uchun hisoblanadi. Neustoykaning tadbiq etilishi taraflar o`rtasida shartnoma tuzilishida, u to`g`risida ko`rsatmalar bo`lish-bo`lmasligidan qat`i nazar belgilanadi. Agar neustoyka to`g`risidagi qonun uning miqdorini o`zgartirish huquqini taraflarga bermagan bo`lsa, tuziladigan shartnomalarda neustoykaning qonunda nazarda tutilgan miqdorini o`zgartirishga yo`l qo`yilmaydi. Fuqarolik kodeksida aytilganidek, qarzdor majburiyatni butunlay bajarmaganida yoki lozim darajada bajarmaganida neustoyka to`lashga majbur bo`ladi. Shu tartibda FKning 261-moddasida nazarda tutilgan neustoyka har qanday majburiyatning ijro etilishini ta`minlashga qaratilgan bo`lishi mumkin. Neustoyka qarzdor tomonidan majburiyatning bajarilishini ta`minlaydi. Ammo amalda, ko`pchilik hollarda neustoyka majburiyatda qatnashuvchi ikkinchi taraf – kreditor majburiyatlarining ham bajarilishini ta`minlaydigan usul sifatida foydalaniladi. Jumladan, kreditor majburiyatning bajarilishini qabul qilmaganida, neustoyka to`lashga majbur qilinishi mumkin. Qabul qilish – topshirish joyiga yetkazib keltirilgan mahsulotni qabul qilish asossiz rad etilganda tayyorlovchi xo`jalikka uni yetkazib kelish xarajatlarini qoplaydi. Neustoyka to`g`risidagi o`zaro kelishuv asosiy majburiyat shakli summasi, neustoyka summasidan, shuningdek boshqa biron-bir shartlardan qat`i nazar, yozma shaklda rasmiylashtirilishi lozim. Neustoyka to`g`risidagi kelishuvning yozma shakli bitimlar va shartnomalarning yozma shakllariga nisbatan qo`yiladigan umumiy talablarga, ya`ni, FKning 105-111-moddalarida ko`rsatilgan talablarga javob berishi lozim. Neustoyka to`g`risidagi kelishuv yozma shaklda tuzilmasa, bunday kelishuv haqiqiy sanalmaydi va neustoykaning undirilishi mumkin bo`lmaydi. FKning 325- moddasida neustoyka bilan majburiyatning butunlay bajarilmaganligi yoki lozim darajada bajarilmaganligi tufayli ko`rilgan zararning neustoyka Bilan qoplinmagan qismi to`lanish to`g`risida umumiy qoida beriladi. Mazkur qoida neustoyka bilan ta`minlangan majburiyatlarning har qanday buzilishlarida qo`llanilishi lozim. Ammo qonun yoki shartnomada ko`rsatilgan alohida hollar bundan mustasno. FKning 325-moddasi birinchi qismida ko`rsatilgan qoida FKning boshqa normalarida ham, shuningdek ayrim majburiyatlarni tartibga soladigan boshqa me`yoriy hujjatlarda ham keltiriladi. Ushbu qoida neustoyka bilan ta`minlangan majburiyatning qarzdor tomonidan buzilishi tufayli zarar ko`rilishi hollariga taalluqlidir. Masalan, avtomobil transporti bilan yuk tashishda mazkur yuk kechiktirib yetkazilgan hollarda ko`rilgan zararlar kechiktirilgan zararlar

kechiktirilganlik uchun yuk tashuvchidan jarimaning olinish-olinmasligidan qat`i nazar undiriladi. Mazkur moddada ko`rsatilishicha, agar majburiyatning bajarilmasligi yoki lozim darajada bajarilmasligi uchun neustoyka belgilangan bo`lsa, zarar neustoyka (jarima, penya) bilan qoplanmagan qismi hajmida to`latib olinadi. Qonun yoki shartnomada quyidagi hollar, ya`ni, zararni undirmasdan, balki faqat neustoykani undirib olish, neustoyka bilan bir qatorda zararni ham to`la undirib olish, kreditorning xohishi bilan yoki neustoykani yoki zararni undirib olish nazarda tutilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Havo kodeksida nazarda tutilgan jarimalar alohida neustoyka xarakterida ko`riladi, chunki mazkur kodeksda taraflar bir-biriga nisbatan olgan majburiyatlarini bajarmaganlarida Ustavning tegishli moddalarida nazarda tutilgan doiralardagina moddiy javobgarlikka tortilishlari belgilanadi. Jarima va neustoyka mahsulot yetkazib berish bo`yicha bo`ladigan majburiyatlarning bajarilishini ta`minlash usuli sifatida keng qo`llaniladi. FKning 326-moddasida ko`rsatilganidek, agar to`lanishi lozim bo`lgan neustoyka kreditorning majburiyatini buzish oqibatida nomutanosibligi ko`rinib tursa, sud neustoykani kamaytirishga haqli. Bunda qarzdor majburiyatni qay darajada bajarganligi, majburiyatda ishtirok etayotgan taraflarning mulkiy ahvoli, shuningdek kreditorning e`tiborga olinishi lozim bo`lgan manfaatlari hisobga olinishi kerak. O`zbekiston Respublikasi Oliy xo`jalik sudining Plenumi qarori bu qoidani amaliyotda qo`llashda sudlar quyidagilarga e`tibor berishlari lozimligini belgilaydi: agar talab qilingan neustoykaning miqdori asosiy qarz miqdoridan oshib ketmagan taqdirda, sud tomonidan zarar hajmini aniqlamasdan talab qilingan summada undirilishi mumkin. Agarda neustoykaning summasi asosiy qarz summasidan ortiq bo`lsa, sud da`vogardan zararning asosli ravishda zarar va neustoykaga mutanosibligini aniqlash uchun asoslantirilgan hisobni talab qilishi lozim. Ular mutanosib bo`lmaganida sud, sud amaliyotidan kelib chiqib, qarzdor tomonidan majburiyatlarning bajarilish darajasini, majburiyatlarda qatnashuvchi taraflarning mulkiy holatini shuningdek kreditorning manfaatlarini hisobga olib, neustoykaning miqdorini asosiy qarz miqdorigacha kamaytirishga haqlidir. Agar neustoyka asosiy qarz summasidan oshib ketmasa-da, lekin uning qarzdor tomonidan to`lanishi uning faoliyatini yomon oqibatlarga, hatto iqtisodiy jihatdan nochor ahvolga olib kelishi aniq bo`lgan holatda neustoyka kamaytirilishi mumkin. Bunday holatda neustoykaning eng kam miqdori Fuqarolik kodeksining 327- moddasida ko`rsatilgan foizlar miqdoridan kam bo`lmasligi lozim 2 . Ammo sud hech qachon neustoykani to`lashdan ozod qila olmaydi. 2 /Хўжалик ва ҳуқуқ - Хозяйство и право. 1999. 3-сон.

Xo`jalik subyektlari o`rtasidagi nizolar bo`yicha sudlar faqat ayrim hollardagina qarzdor va kreditorning e`tiborga olinishi mumkin bo`lgan manfaatlarini nazarga olib, kreditorga to`lanishi lozim bo`lgan neustoykani kamaytirishga haqli. Fuqarolarning ishtiroki bilan bo`ladigan munosabatlarda neustoykaning miqdorini kamaytirish uchun zarur shart neustoykaning kreditor ko`rgan zararlarga nisbatan ancha ko`p bo`lishidir. FKning 326-moddasi birinchi qismida keltirilgan boshqa holatlar esa, faqat neustoykaning miqdorini kamaytirish to`g`risidagi talabni rad qilish yoki kamaytirilishi lozim bo`lgan summaning miqdorini belgilash uchungina ahamiyatga ega bo`lishi mumkin. Ammo har holda mazkur qonunga asosan neustoykaning undirilishi sud tomonidan butunlay rad qilinishi mumkin emas. Mazkur qoida sudlarga har qanday holda ham neustoykani kamaytirish maqsadga muvofiq bo`lish-bo`lmasligi to`g`risidagi masalan,i hal qilishni topshiradi. Shu bilan birga, neustoyka faqat ayrim hollardagina kamaytirilishi mumkinligini ko`rsatib o`tadi. FKning 326- moddasi ikkinchi bandida ko`rsatib o`tilganidek, neustoykaning miqdori sud tomonidan kamaytirilishi mumkin. Bunda sud qarzdor va kreditor manfaatlarini hisobga olishi lozim. Neustoykaning miqdori kreditorning ko`rgan zararlari miqdori bilan taqqoslaganida, qarzdor bo`lgan tashkilotning majburiyatni bajara olish, aybliligi darajasi e`tiborga olingandagina sud neustoykaning miqdorini kamaytirishga haqli. Neustoyka yoki zararni to`lagan qarzdorning o`z majburiyatini asl holda bajarish burchi FKning 330-moddasida normalangan. Mazkur moddada aytilishicha, majburiyatning bajarilishi kechiktirilganligi yoki lozim darajada bajarilmasligi hollarini nazarda tutib, belgilangan neustoyka (jarima, penya) ni hamda majburiyatning lozim darajada bajarilmasligi natijasida kelgan zararni to`lash majburiyatini asl holda bajarishdan qarzdorni ozod qilmaydi. Ayni vaytda kreditor majburiyat ijrosi kechikkanligi sababli o`zi uchun uning ahamiyati qolmagan bo`lsa, u ijroni qabul qilishdan bosh tortishi va zararni to`lashni talab qilishi mumkin (FKning 337-moddasi, 2-qismi). Basharti, qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, majburiyat bajarilmagan taqdirda zararni qoplash va uning bajarilmaganligi uchun neustoyka to`lash qarzdorni majburiyatni asl holida bajarishdan ozod qiladi (FKning 330- moddasi, 2-qismi).

Garov – majburiyatlarning bajarilishini ta`minlash usuli sifatida. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 264-modda-sida ko`rsatilganidek, bir shaxsning boshqa shaxsga mol-mulkni yoki unga bo`lgan huquqni majburiyatlarni ta`minlash uchun berishi garov hisoblanadi. Garov tufayli garov bilan ta`minlangan majburiyat bo`yicha kreditor (garovga oluvchi) qarzdor tomonidan bu majburiyat bajarilmagan taqdirda, garovga qo`yilgan mol-mulkning qiymatidan ushbu mol-mulk egasi bo`lgan shaxs (garovga qo`yuvchi) ning boshqa kreditorlariga nisbatan o`z talabini imtiyozli qanoatlantirilishiga haqli bo`ladi. FKning 264-moddasida ko`rsatilgan subyektiv huquq garov huquqi bo`lib, mulkni garovga bergan shaxs – garovga qo`yuvchi va mulkni olgan shaxs esa – garovga oluvchi deb ataladi. Mulkni garovga qo`yuvchi shaxs qarzdorning o`zi ham, shuningdek uchinchi bir shaxs ham bo`lishi mumkin. FKning 266-moddasida ko`rsatilganidek, garovga qo`yuvchi garovga qo`yilayotgan mulkning egasi bo`lishi lozim. Basharti, qonun yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, mulkdorning roziligisiz ashyoviy huquqni garovga qo`yishga yo`l qo`yiladi. Garovning mohiyati shundaki, majburiyat qarzdor tomonidan ijro etilmaganida kreditor o`zining talabini garovga qo`yilgan mulk hisobidan birinchi navbatda qondirish imkoniyatiga ega bo`ladi. Kreditorning talablari qondirilgandan so`nggina garovga qo`yilgan mulkni sotishdan hosil qilingan summadan qolgani boshqa kreditorlarning talablarini qondirish uchun sarflanishi mumkin. Garov narsasi har qanday mol-mulk, ashyolar va mulkiy huquqlar (talablar) bo`lishi mumkin, ammo bundan FKning 267-moddasida, shuningdek O`zbekiston Respublikasining Garov to`g`risidagi qonuni 3 da nazarda tutilgan ashyolar mustasnodir. Muomaladan chiqarilgan mol-mulk, kreditorning shaxsi bilan uzviy bog`liq bo`lgan talablar, xususan hayoti va sog`lig`iga yetkazilgan zararni qoplash haqidagi talablar, alimentlar haqidagi talablar ham boshqa shaxsga berish qonun bilan man etilgan boshqa talablar garov narsasi bo`la olmaydi. Tarixiy, madaniy yoki o`zgacha qimmatbaholigi tufayli yoxud davlat xavfsizligi nuqtai-nazaridan garov qo`llanilishi mumkin bo`lmagan obyektlar ro`yxati O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilab qo`yiladi. Undiruv qaratilishi mumkin bo`lgan fuqarolarning ayrim turdagi mol-mulkini garovga 3 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси. 1998 йил. 5-6-сон. 98- модда. Ўзбекистон-нинг янги қонунлари. 19-сон. –Т.: Адолат. 1998.

qo`yish qonun hujjatlarida belgilangan tartibda man etilishi yoki tiklanishi mumkin. Odatda, faqat kreditorning haqiqiy talabigina garov bilan ta`minlanishi mumkin. Demak, agar shartnoma haqiqiy emas deb topilsa, u holda garov to`g`risidagi shartnoma ham haqiqiy sanalmaydi. Agar qonun yoki shartnomada boshqacha hol ko`rsatilmagan bo`lsa, garov talabi ta`minlanish paytida qanday bo`lsa, shu hajmda, jumladan foizlarni, ijroni kechiktirib yuborish natijasida yetkazilgan zararning to`lanishini, neustoykani shuningdek undirish xarajatlarining to`lanishini ta`minlaydi. Asosiy majburiyat yuzasidan kreditor bo`lgan shaxs talab qilish huquqini boshqa shaxsga topshirsa, u holda FKning 315-moddasida ko`rsatilganidek, garov huquqi ham yangi kreditorga o`tadi. Garovga qo`yilgan mol-mulkka nisbatan mulk huquqi yoki xo`jalik yuritish huquqi mulkni garovga bergan shaxsdan boshqa shaxsga o`tganida ham garov huquqi o`z kuchini saqlab qoladi. Binobarin, garov saqlovchi shaxs – kreditor garovga qo`yilgan mulkning egasi yoki uni boshqaruvchi subyekt boshqa shaxs bo`lganida ham o`z huquqini garovga qo`yilgan mulk hisobidan undirishga haqli. Masalan, bankdan qarzdor bo`lgan fuqaro olingan ssuda hisobiga qurilgan uy-joyni sotsa, bank uy-joyni garovga olgan shaxs sifatida mazkur uy-joy hisobidan o`z haqini yangi egadan ham undirib olishi mumkin. Garov huquqi shartnoma yoki qonunga binoan vujudga keladi. Garov huquqi qonunda faqat normativ hujjatda maxsus ko`rsatma bo`lganidagina vujudga keladi. Ko`pchilik hollarda majburiyat biron-bir mulkni garovga qo`yish to`g`risida shartnoma tuzish yo`li bilan ta`minlanadi. FKning 265-moddasiga asosan garovning quyidagi turlari mavjud: a) zakalat (bunda garov narsasi garovga oluvchida saqlanadi); b) ipoteka (bunda ko`chmas mol-mulk garovga olinadi; v) mulkiy huquqlarni garovga olish. FKning 269-moddasiga asosan agar shartnomada o`zgacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, garovga qo`yilgan mol-mulk garovga qo`yuvchida qoladi. Ipoteka belgilangan mol-mulk, shuningdek garovga qo`yilgan muomaladagi tovar ham garovga oluvchiga topshirilmaydi. O`zbekiston Respublikasi Garov to`g`risidagi qonunining 38-moddasiga asosan, yer bilan bog`liq mol-mulklar – binolar, inshoot, ko`p kvartirali uylardagi kvartiralar, korxonalar, boshqa mulkiy majmualar, yuridik va jismoniy shaxslar mulkida bo`lgan savdo va xizmat ko`rsatish sohasi obyektlari, shuningdek turar joy xonalari ular joylashgan yer uchastkalari bilan birga, qonun hujjatlari bilan ko`chmas mulk sirasiga kiritilgan boshqa mol-mulk hamda yer uchastkasiga mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar ipoteka narsasi bo`lishi mumkin.

Garovga qo`yilgan mol-mulkdan foydalanish natijasida olingan hosil mahsulot va daromadga garov huquqi shartnomada nazarda tutilgan hollarda joriy qilinadi. Garov narsasi garovga oluvchi tomonidan qulflangan va muhrlangan holda garovga qo`yuvchida qoldirilishi mumkin. Garov narsasi garovga qo`yilganligini bildiruvchi belgilar qo`yilgan holda garovga qo`yuvchida qoldirilgan garov – qat`iy garov hisoblanadi. Qimmatli qog`oz bilan tasdiqlangan mulkiy huquq garovga qo`yilganida, agar shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, garovga oluvchida yoki notarius depozitiga topshiriladi (FKning 269-moddasi). Garovga qo`yilgan mulk, uy-joylardan boshqalari, agar qonun yoki shartnoma bilan boshqacha hol belgilanmagan bo`lsa, garovga oluvchi ixtiyoriga berib qo`yiladi. Bunday topshirish xo`jalik munosabatlarida barcha hollarda ham maqsadga muvofiq bo`lmaydi, chunki qarzdor garovga qo`yilgan mulkdan foydalanish imkoniyatini yo`qotadi va uning manfaatlarini jiddiy ravishda buzishga olib keladi. Taraflarning o`zaro kelishuvlari bo`yicha garovga qo`yilgan mulk qarzdorning o`zida ham qoldirilishi mumkin. Ba`zi hollarda garovga qo`yilgan mulkni qarzdor ixtiyorida qoldirish qonunda nazarda tutilgan bo`ladi. Masalan, muomalada bo`lgan tovarlarning garovga olinishida yoki ishlanishda bo`lgan mahsulotlarning garovga qo`yilishida garov narsasi bo`lgan mulk qarzdorning o`zida qoldiriladi. Garovning ba`zi turlari bo`yicha ashyolarni garovga beruvchi qo`lida qoldirilishiga qo`y qo`yilmaydi. Masalan, ashyolarni lombardda garovga qo`yishda ashyolar, albatta, lombard ixtiyorida bo`ladi. Garovga oluvchilar garovga qo`yilgan mulkni tegishli ravishda saqlashga majbur. Garovga oluvchi garovga qo`yilgan mulkning yo`qolishi yoki buzilishi o`zining aybi bilan bo`lmaganligini isbotlamasa – o`ziga topshirilgan mulkning saqlanmaganligi uchun javobgar bo`ladi. Agar qonun yoki shartnoma bilan boshqacha hol belgilanmagan bo`lsa, garovga oluvchi garovga qo`yilgan mulkdan foydalanishga haqli emas. Agar garovga olingan mulkni saqlab turgan shaxs, ya`ni, mulkni garovga oluvchi uni yo`qotsa yoki uning qo`lidan o`g`irlab ketilgan bo`lsa yoki boshqa yo`l bilan uning ixtiyoridan tashqariga chiqib ketgan holda garovga olgan shaxs garov narsasini har qanday egallovchidan, shu jumladan, egasidan ham talab qilib olishga haqli bo`ladi. Agar ashyo garovga shaxsning egallashidan uning ixtiyori bo`yicha qo`lidan ketgan bo`lsa, bu holda u mazkur mulkni insofli egallovchidan talab qilib ololmaydi.

Agar garovga olgan shaxs qo`lida qoldirilgan mulk boshqa bir shaxsga tekinga o`tkazilgan, masalan, hadya qilingan yoki meros tariqasida o`tgan bo`lsa, garov narsasini saqlovchi ya`ni, mulkni garovga olgan shaxs mazkur garov narsasini insofli egallovchidan talab qilib olishga haqli. Qonunda garov narsasiga nisbatan garovga oluvchi va garovga qo`yuvchi huquqlari aniq chegaralab qo`yilgan. Shu jumladan, garovga oluvchining huquqlari joriy qilinadigan mol-mulk FKning 272-moddasida belgilab qo`yilgan. Butun korxona yoki boshqa mulkiy kompleks ipotekasida garov huquqi ipoteka tarkibiga kiruvchi mol-mulkning hammasiga, shu jumladan talab qilish huquqi va mutloq huquqlarga, shu bilan bir qatorda ipoteka davrida olingan huquqlarga ham (agar qonun yoki shartnomada boshqacha tartib belgilanmagan bo`lsa) joriy etiladi. Yer uchastkasining o`zini ipotekaga qo`yishda garov talabi garovga qo`yuvchining ushbu uchastkada joylashgan yoki qurayotgan binolari va inshootlariga qaratilmaydi. Mabodo keyinchalik yer uchastkasiga nisbatan haq undirish garov talabi asosida qaratiladigan bo`lsa, unda joylashgan binolardan o`z o`rnida foydalanish uchun zarur bo`lgan servitut (cheklangan tarzda foydalanish) huquqi garovga qo`yuvchida saqlanib qoladi. Agar shartnomada o`zgacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa yoki garovning mohiyatidan anglashilmasa, garovga qo`yuvchi garov narsasidan uning vazifasiga ko`ra foydalanishga, shu jumladan undan hosil va daromadlar olishga haqli (FKning 277-moddasi). Shuningdek garovga qo`yuvchi garovga oluvchining roziligi bilan garov narsasini boshqa shaxsga berishga, uni ijaraga yoki bepul foydalanishga topshirishga yoki boshqa usulda tasarruf etishga haqli. Garovga oluvchi o`ziga topshirilgan garov narsasidan shartnomada u garovga bu haqda muntazam hisobot berib turadi. Shartnomaga muvofiq garovga oluvchi zimmasiga asosiy majburiyatni bajarish maqsadida yoki garovga qo`yuvchining manfaatini ko`zlab, garov narsasidan hosil va daromadlar olish burchi yuklanishi mumkin. Garovga qo`yilgan mol-mulkni saqlash va asrash majburiyati garov narsasi kimda saqlanayotganligiga bog`liq bo`ladi. Garov narsasi ipoteka bo`lgan holda u yo`qolish va shikastlanish xavfidan sug`urta qilinishi ham lozim bo`ladi. FKning 274-moddasiga asosan garovga qo`yilgan mol-mulk to`la qiymati bo`yicha, bordi- yu, bu qiymat garov bilan ta`minlangan talabning miqdoridan oshib ketsa, bu talab miqdoridan kam bo`lmagan summaga garovga qo`yuvchi hisobidan sug`urtalanishi lozim. Garovga oluvchi va garovga qo`yuvchi ikkinchi tarafdagi garovga qo`yilgan mol-mulkning mavjudligini, miqdorini, holatini va uni saqlash sharoitlarini hujjatlar asosida amalda tekshirishga haqli.

Garovga oluvchi tomonidan saqlanayotgan garov narsasi garovga qo`yilgan mol-mulkning yo`qolishi yoki shikastlanish xavfini tug`diradigan darajada qo`pol suratda buzilganida garovga qo`yuvchi garovni muddatidan oldin bekor qilishni talab qilishga haqli. Agar garov to`g`risidagi shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, garovga qo`yuvchi qo`yilgan mol-mulkning tasodifan nobud bo`lishi yoki tasodifan shikastlanishi xavfini o`z zimmasiga oladi. Agar garovga oluvchida garov narsasi saqlanayotgan bo`lsa, u holda garov narsasini butunlay yoki qisman yo`qolishi yoxud shikastlanishi uchun javob beradi (agar bunda u aybdor emasligini isbot qilib bera olmasa). Garov bilan ta`minlangan majburiyat bo`yicha qarzdor bo`lgan garovga qo`yuvchi garov narsasining yo`qolishi yoki shikastlanishi tufayli yetkazilgan zararni to`lash to`g`risidagi talabni garov bilan ta`minlangan majburiyatlarni qoplash uchun hisobga oldirishga haqli. Garov narsasini almashtirishga, agar qonunda yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, garovga oluvchining roziligi bilan yo`l qo`yiladi. Garovga qo`yish garov haqidagi shartnoma bilan rasmiylashtiriladi. Shartnomada garov narsasi, uning bahosi, mohiyati, miqdori va garov bilan ta`minlanadigan majburiyatning bajarilish muddati ko`rsatilgan bo`lishi lozim. Unda garovga qo`yilgan mol-mulk taraflarning qaysi birida ekanligi ham ko`rsatilishi kerak. Garov shartnomasi yozma ravishda tuzilishi lozim. Ipoteka haqidagi shartnoma, shuningdek notarial tasdiqlanishi kerak bo`lgan shartnomaga muvofiq olinadigan majburiyatlarni ta`minlash yuzasidan ko`char mol-mulkni yoki mol- mulkka bo`lgan huquqlarni garovga qo`yish to`g`risidagi shartnoma notarial tasdiqlanishi shart. Bundan tashqari garov shartnomasi qiymatiga qarab tegishli adliya organlarida ro`yxatdan o`tkazilishi lozim. Garov shartnomasi shakli, uni tasdiqlash va davlat ro`yxatidan o`tkazish haqidagi talablarga rioya qilinmay tuzilganda mutloqo haqiqiy hisoblanmaydi. FKning 278-modda, 1-qismida ko`rsatilganidek, garovga oluvchi o`z ixtiyorida bo`lgan yoki bo`lishi lozim bo`lgan garovga qo`yilgan mol-mulkni boshqa shaxsning qonunsiz egallashidan talab qilib olishga haqli (FKning 228, 229, 230, 232-moddalari). Garov bilan ta`minlangan majburiyat qarzdor tomonidan bajarilganda, garovga qo`yilgan mulk sudning, xo`jalik sudining qaroriga asosan sotiladi va tushgan summa hisobidan birinchi navbatda, boshqa shaxslardan oldin kreditorning talablari qondiriladi.

Garovga qo`yilgan mulk davlat va kooperativ do`kon orqali sotiladi. Garovga qo`yilgan uy-joylar esa – sud ijrochilari tomonidan ochiq savdo bilan sotiladi. Agar garovga qo`yilgan mulkni sotishdan tushgan summa mulkni garovga olgan shaxs (kreditor) ning talablarini qondirish uchun yetarli bo`lmasa, u holda kreditor, agar qonun yoki shartnomada boshqacha ko`rsatmalar bo`lmasa, yetishmagan summani qarzdorning boshqa mulki hisobidan olishga haqli bo`ladi. Kreditorning o`z haqini qarzdorning boshqa mulkidan olishga bo`lgan huquqi garov huquqidan emas, asosiy majburiyatdan kelib chiqadi. Bu holda qarzdorning boshqa mulki hisobidan o`z haqini undirishda boshqa shaxslarga nisbatan ustunlik huquqiga ega bo`lmaydi. Mulkni garovga olgan shaxsning o`z talablarini garovga qo`yilgan mulk hisobidan undirishda ustunlik huquqiga ega bo`lishligi ba`zi hollarda cheklanishi mumkin. Jumladan, FKning 26, 56-moddalariga muvofiq, garovga olgan shaxs talablarning qondirilishiga qadar garovga qo`yilgan mulkni sotish natijasida tushgan summadan alimentlarning undirilishi, xodimlarning mehnatga oid huquqiy munosabatlardan kelib chiqadigan talablari, o`zgalarning hayotiga yoki sog`lig`iga zarar yetkazishdan, shuningdek mualliflik shartnomalari bo`yicha mukofot to`lash to`g`risidagi talablar birinchi navbatda qondirilishi lozim. Garov huquqi uy-joylarga nisbatan shartnomaning davlat ro`yxatidan o`tkazilishi paytida, boshqa mulkka nisbatan esa, bu mulkni garovga oluvchiga topshirilishi paytidan, agar u qonun yoki shartnoma bo`yicha topshirilishi lozim bo`lmasa, shartnomaning tuzilish paytidan e`tiboran vujudga keladi. Garov huquqining bekor bo`lishi hollari FKning 283-moddasida ko`rsatiladi. Unda aytilishicha, garov huquqi quyidagi hollarda, ya`ni,: –garov bilan ta`minlangan majburiyat bekor bo`lganda; –garovga qo`yilgan ashyo nobud bo`lganida yoki garovga qo`yilgan huquq bekor bo`lganida; –garovga qo`yuvchi garov narsasini almashtirmasa; –garovga oluvchi garovga qo`yilgan mol-mulkning yo`qolish yoki shikastlanish xavfini tug`diradigan darajada qo`pol suratda buzishlarda garovga qo`yilgan mol-mulk kim oshdi savdosida sotilgan yoxud sotish mumkin bo`lmagan taqdirda bekor bo`ladi. Ipoteka bekor bo`lgani haqida ipoteka to`g`risidagi shartnoma ro`yxatga olingan reyestrga belgi qo`yilishi kerak. Garovning bir necha turlari mavjud, jumladan, ipoteka garovi banklar tomonidan turli maqsadlar uchun qarzlar berishda, fuqarolarga yakka tartibda uy- joy qurish uchun qarz berilishida, lombardlar tomonidan fuqarolarga qarz berilishida qo`llaniladi. Banklar tomonidan tashkilotlarga har xil maqsadlar uchun beriladigan qarzlar mazkur tashkilotlarning tovarlari va boshqa moddiy

boyliklarning to`la garovga qo`yilishi bilan ta`minlanadi. Chunonchi, qishloq xo`jalik mahsulotlarini tayyorlash maqsadida avans uchun, shuningdek qishloq xo`jaligida mavsumiy ishlarning xarajatlari uchun beriladigan qarzlar tayyorlangan mahsulotlarning xo`jalik tashkilotlari ixtiyoriga o`tishi bilan garov narsasi sifatida qarzlarni ta`minlashga qaratiladi. Bank tomonidan garov baravariga kreditlarning berilishi xo`jalik subyektlarining ham banklarning ham manfaatlariga javob beradi. Tovarlar va boshqa moddiy boyliklar garovga qo`yilishida ularga garovga beruvchi – savdo korxonasi, garovga qo`yilgan ashyolarning qiymati tegishlicha bankka to`langan yoki sotilgan mollar boshqa mollar bilan almashtirilgan holda garovga qo`yilgan ashyolarni sotishga haqli. Ashyolarni garovga beruvchi ishlab chiqarish korxonasi o`zining ishlab chiqarishda xom ashyo materiallari va yarim tayyor mahsulotlarni ishlatishga, qaytadan ishlashga haqli bo`lsa ham, bankning garov huquqi barcha ashyolarga nisbatan belgilanadi. Mahsulotlarni garovga oluvchiga bankka garovga qo`yilgan mollarning mavjud bo`lishini va saqlanishini tekshirib turish huquqi beriladi. Kredit olgan qarzdor tashkilot o`z majburiyatlarini bajarmaganida bank o`z buyrug`i bilan garovga qo`yilgan mollarni sotishga haqli. Bankka garovga qo`yilgan tovarlarni sotishdan hosil qilingan mablag` bankning garov bilan ta`minlangan qarzini qoplashga sarflanadi. Yakka tartibda va kooperativ uy-joy qurilishi uchun bank tomonidan uzoq muddatli kreditlar berilishida imoratlarning garovga qo`yilishi maxsus qoidalar bilan tartibga solinadi. Bunda uy-joy qurish uchun banklar tomonidan fuqarolarga beriladigan kreditlar notarial idoralar orqali imoratlarning garovga qo`yilishi yo`li bilan ta`minlanadi. Bankka garovga qo`yilgan imoratlar to kreditlar bus-butun to`lanmaguncha sotilishi yoki boshqa usulda birovga o`tkazilishiga yo`l qo`yilmaydi. Uy-joy qurish uchun fuqaroga qarz berishda bank tegishli notarial idorani xabardor qiladi va unga qancha qarz, qancha vaqtga berilganini ko`rsatadi. Notarial idora bankning xabarnomasini olganidan so`ng mazkur hujjatga ta`qiq to`g`risida belgi qo`yib, birinchi nusxasini ro`yxatdan o`tkazish uchun mahalliy davlat hokimiyati organiga yuboradi, ikkinchi nusxasi esa – notarial idorada saqlanadi. Notarial idorada imoratga ta`qiq belgisi qo`yilishi uning egasini imorat to`g`risida tasarruf qilish huquqini cheklaydi. Garovga qo`yuvchi to o`zi olgan kreditni to`la miqdorda to`lab bankning ijozatini olmay turib, kredit hisobiga qurilgan imoratni sotishga yoki boshqa usulda birovga o`tkazishga haqli emas.

Olingan kredit bo`yicha qarzlar to`lanmagan bank qarz pulini imorat qiymati hisobidan undirishga, agar imorat qurib tamomlanmagan bo`lsa, qurilish materiallari hisobidan undirishga haqli. Imoratlarni garovga qo`yishda Fuqarolik kodeksining mulk garovini tartibga soladigan qoidalarida ba`zi xususiyatlar bor. Uy-joy qurilish kooperatsiyasiga kreditlar berish bank muassasalari tomonidan kreditlar berilishi shaklida amalga oshiriladi. Uy-joy qurish kooperatsiyasiga kreditlar berish qoidalariga muvofiq kooperativ o`zi olgan kreditni to`la to`lamagunicha kredit hisobidan qurilgan uyini boshqa tashkilotlarga topshirishga haqli emas. Bundan tashqari kooperativ uy- joyni sug`urta qildirishga va mazkur uy-joy nobud bo`lgani holda sug`urta tashkiloti tomonidan beriladigan summalar birinchi navbatda bank krediti bo`yicha bo`lgan qarzlarni to`lashga sarflanadi. Garovga qo`yiladigan ashyolar o`zaro kelishuv bo`yicha baholanadi. Ashyolarning bunday baholanishi garovga qo`yilgan ashyoning nobud bo`lishi yoki buzilishi hollarida nizo chiqqan taqdirda zarur bo`ladi. Garovga oluvchi (kreditor) ning talablarini qondirish uchun undiruvni qarzdor garov bilan ta`minlangan majburiyatlarni o`zi javobgar bo`lgan holatlarda bajarmagan yoki tegishli darajada bajarmagan taqdirda garov narsasiga qaratishi mumkin. Agar garov bilan ta`minlangan majburiyatning qarzdor tomonidan buzilishi juda arzimas bo`lsa va shu tufayli garovga oluvchining talablarining miqdori garovga qo`yilgan mol-mulkning qiymatiga mutloqo mos kelmasa, undiruvni garovga qo`yilgan mol-mulkka qaratishni rad etish mumkin (FKning 279- moddasi). Garovga oluvchi (kreditor) ning talablari garovga qo`yilgan ko`chmas mol- mulk qiymatidan sudning qaroriga muvofiq undiriladi. Agar bunda notarial tasdiqlangan kelishuv mavjud bo`lsa, sudning qarorisiz undirish amalga oshiriladi. Biroq bunday kelishuv tufayli huquqlari buzilgan shaxs kelishuvni haqiqiy emas deb topish haqida sudga da`vo bilan murojaat qilishga haqli. Agar garovga qo`yuvchining garovga oluvchi bilan kelishuvida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, garovga oluvchining talablari garovga qo`yilgan ko`char mol-mulk hisobidan sud qaroriga muvofiq qondiriladi. Undiruv garov narsasiga quyidagi hollarda faqat sudning qaroriga muvofiq qaratilishi mumkin: 1) garov to`g`risida shartnoma tuzish uchun boshqa shaxs yoki organning roziligi yoxud ruxsati talab qilinganida (masalan, ashyoviy huquq garovga qo`yilganida mulkdorning roziligi talab qilinishi hollarida); 2) garov narsasi jamiyat uchun tarixiy, badiiy yoki o`zgacha madaniy ahamiyatga ega mol-mulk bo`lsa;

3) garovga qo`yuvchi yo`qolgan bo`lsa va uning turgan joyini aniqlash mumkin bo`lmasa. Yuqoriroqda ham aytganimizdek, majburiyat bo`yicha haq undirish garov narsasiga qaratilgan hollarda uni sotish, qonun hujjatlarida belgilangan tartibda kim oshdi savdosida sotish yo`li bilan amalga oshiriladi. Garovga qo`yuvchining iltimosiga ko`ra, sud undiruvni garovga qo`yilgan mol-mulkka qaratish to`g`risidagi qarorida uni kim oshdi savdosida sotishni bir yilgacha muddatga kechiktirishga haqli. Bunday kechiktirish garov bilan ta`minlangan majburiyat bo`yicha taraflarning huquq va majburiyatlariga ta`sir etmaydi. Binobarin, agar kechiktirish davrida kreditorning ko`rishi mumkin bo`lgan zararlari va neustoyka qarzdor tomonidan to`lanishi lozim. Garovga qo`yilgan mol-mulkni kim oshdi savdosida sotishda dastlabki boshlang`ich baho, agar undirish sud tartibida belgilangan bo`lsa, sud qarori bilan, boshqa hollarda esa garovga oluvchi va garovga qo`yuvchi o`rtasidagi kelishuv asosida belgilanadi. Garovga qo`yilgan mol-mulk kim oshdi savdosida eng yuqori baho taklif qilgan shaxsga sotiladi. Kim oshdi savdosi amalga oshmagan hollarda (agarda garovga qo`yilgan mol-mulkka xaridor chiqmasa) garovga oluvchi garovga qo`yuvchi bilan kelishib, garovga qo`yilgan mol-mulkni sotib olishga xarid narxini garov bilan ta`minlangan o`z talablari hisobiga o`tkazishga haqli. Takroriy kim oshdi savdosi amalga oshmagan deb e`lon qilinganida garovga oluvchi garov narsasini takroriy kim oshdi savdosidagi boshlang`ich sotish narxini ko`pi bilan o`n foiz kamaytirgan summada baholab, o`zida olib qolishga haqli. Agar garovga oluvchi bu huquqdan bir oy davomida foydalanmasa, garov shartnomasi bekor bo`ladi. Agar garovga qo`yilgan mol-mulkni sotishdan tushgan summa garovga oluvchining talabini qoplashga yetarli bo`lmasa, u qonunda yoki shartnomada boshqacha ko`rsatma bo`lmaganida yetishmayotgan summani umumiy asoslarda va tartibda qarzdorning boshqa mol-mulkidan olish huquqiga ega. Agar sotuvdan tushgan summa garovga oluvchining garov bilan ta`minlangan talabidan oshib ketsa, farq garovga qo`yuvchiga qaytarib beriladi. Qarzdor yoki uchinchi shaxs bo`lgan garovga qo`yuvchi garov narsasi sotilguncha xohlagan vaqtda garov bilan ta`minlangan majburiyatni yoki uning ijrosini kechiktirib yuborilgan qismini bajarib, undiruvni unga qaratishga va uni sotishga barham berishi mumkin. Bu huquqni cheklaydigan kelishuv o`z-o`zidan haqiqiy emasdir (FKning 281-moddasi). Mol-mulkning garovga qo`yilishi:

–birinchidan, mol-mulkning doimo mavjud bo`lishi va saqlanishini ta`minlaydi; –ikkinchidan, kreditor boshqa shaxslarga, ya`ni, qarzlarning boshqa kreditorlariga nisbatan ustunlik bilan o`z talablarini qondirish imkoniyatiga ega bo`ladi; –uchinchidan, mol-mulkning qarzdor uchun uchinchi shaxs tomonidan garovga qo`yilishi qarzdorga bo`lgan talablarning qondirilishi uchun qo`shimcha manba hisoblanadi. Ashyoni garovga olgan kreditor talablarining qondirilishi aniq ta`minlanishi bilan garovning belgilanishi qarzdorni o`z majburiyatini ijro etishga majbur qiladi. Qonunga ko`ra, har qanday majburiyat ham garov bilan ta`minlanishi mumkin. Amalda garov asosan qarz majburiyatlarining ijro etilishini ta`minlash usuli sifatida tadbiq etiladi. Ashyolarning lombardda garovga qo`yilishi. Fuqarolik kodeksining 289-moddasida aytilganidek, fuqarolardan shaxsiy iste`molga mo`ljallangan ko`char mol-mulkni qisqa muddatli kreditlar berish uchun garovga qabul qilish ixtisoslashgan tashkilotlar, ya`ni, litsenziyasi bo`lgan lombardlar tomonidan tadbirkorlik faoliyati sifatida amalga oshirilishi mumkin. Lombardda ashyolarni garovga qo`yish haqidagi shartnoma, lombard tomonidan garov pattasi berish yo`li bilan rasmiylashtiriladi. FKning 289-moddasi 4-qismida ko`rsatilganidek, lombard garovga qabul qilingan ashyolarni garovga qabul qilish paytida shunga o`xshash va shunday sifatli ashyolarning narxlariga mos bahodagi to`liq summasida o`z hisobidan garovga qo`yuvchi foydasiga sug`urtalashi shart. Lombard garovga qo`yilgan ashyolardan foydalanishga va ularni tasarruf etishga haqli emas. Lombard ashyolarning yo`qolishi yoki shikastlanishi yengib bo`lmas kuch oqibatida yuz berganligini isbotlay olmasa, garovga qo`yilgan ashyolarning yo`qolganligi yoki shikastlanganligi uchun javobgar bo`ladi. Agar lombardda ashyolar garovi bilan ta`minlangan kredit summasi belgilangan muddatda qaytarib berilmasa, lombard notariusning ijro yozuvi asosida imtiyozli bir oylik muddat o`tganidan keyin garovga qo`ygan mol-mulkni sotish uchun belgilab qo`yilgan tartibda mol-mulkni sotishga haqli. Garovga qo`yilgan mol-mulkni sotishdan tushgan summa talablarni to`liq qanoatlantirish uchun yetarli bo`lmasa ham, lombardning garovga qo`yuvchiga (qarzdorga) talablari bekor bo`ladi (FKning 289-moddasi, 7-bandi). Lombardlar tomonidan fuqarolarning ashyolarini garovga olib kredit berish qoidalari qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Lombardda ashyolarni garovga qo`yish to`g`risidagi shartnomaning garovga qo`yuvchining huquqlari FK yoki boshqa qonun bilan unga beriladigan huquqlarga

qaraganda cheklab qo`yadigan shartlari o`z-o`zidan haqiqiy emas (FKning 289- moddasi, 9-bandi). Qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish – majburiyatlarning bajarilishini ta`minlash usuli sifatida. O`zbekiston Respublikasi FKning 259-moddasida majburiyatlarning bajarilishini ta`minlash usullari tizimida qarzdorning mol-mulkini ushlab qolish ham nazarda tutiladi. Bu usullarni qo`llash asoslari FKning 290-moddasida belgilab berilgan. Bunga asosan qarzdorga yoki qarzdor ko`rsatgan shaxsga topshirilishi lozim bo`lgan ashyoni saqlayotgan kreditor ushbu ashyo haqini yoki u bilan bog`liq chiqimlar va boshqa zararni kreditorga to`lash majburiyatlari qarzdor tomonidan muddatida bajarilmagan taqdirda unga tegishli majburiyat bajarilgunga qadar ushlab qolishga haqli. Garchi ashyoning haqini to`lash uning chiqimlarini va boshqa zararni to`lash bilan bog`liq bo`lmasa-da, biroq taraflari tadbirkor sifatida ish ko`rayotgan majburiyatdan kelib chiqqan talablar ham ashyoni ushlab qolish bilan ta`minlanishi mumkin. Ashyo kreditor egaligiga o`tganidan keyin unga bo`lgan huquqlar uchinchi shaxs tomonidan olinganligiga qaramasdan, kreditor o`z qo`lidagi bu ashyoni ushlab qolishi mumkin. Ushlab qolish o`z mohiyatiga ko`ra garovga o`xshaydi. Biroq ayni vaqtda u qator o`ziga xosliklarga ham ega. Birinchidan, ushlab qolishda ashyo faqat kreditor ixtiyorida bo`ladi, garov narsasi esa qarzdorda ham, uchinchi shaxsda ham saqlanishi mumkin. Ikkinchidan, ushlab qolinayotgan ashyo kreditor ixtiyoriga turli asoslar bo`yicha o`tgan bo`lishi mumkin. Garov narsasi esa har doim qarzdor yoki uchinchi shaxs (garovga qo`yuvchi) irodasi bilan shartnoma asosidagina vujudga keladi va h.k. Ashyoni ushlab qolgan kreditorning talablari uning qiymatidan garov bilan ta`minlangan talablarni qondirish uchun nazarda tutilgan hajmda va tartibda qanoatlantiriladi. Binobarin, ushlab qolingan mol-mulk yoki pul mablag`lari hajmi qarzdorning qarzi hajmidan ko`p bo`lsa, u holda kreditor ortiqcha qismini qaytarishi lozim. Agar ushlab turilgan mol-mulk yoki pul mablag`lari qarzdor qarz hajmiga teng bo`lsa, FKning 343-345-moddalarida ko`rsatilgan talablarga rioya qilingan holda majburiyat hisobga o`tkazish orqali bekor bo`lishi mumin. Qarzdor tomonidan majburiyat ijro etilgan hollarda kreditor ushlab qolingan mol-mulkni qarzdorga yoki uchinchi shaxsga qaytarishi shart.

Zakalat – majburiyatlar bajarilishining ta`minlash usuli sifatida. Zakalat deb shartnoma tuzayotgan taraflardan biri shartnomaning tuzilganligini isbotlash va uning ijrosini ta`minlash yuzasidan beradigan pul summasiga aytiladi. Zakalat to`g`risidagi kelishuv zakalatning summasidan qat`i nazar, yozma ravishda tuzilishi kerak (FKning 311-moddasi). Zakalat quyidagi uchta vazifani bajaradi: birinchidan, zakalat berilib tuzilgan shartnoma haqiqatan tuzilganligini isbotlovchi dalil hisoblanadi; ikkinchidan, zakalat shartnoma yuzasidan avvaldan to`lab qo`yiladigan pul summasi bo`lib, tegishli to`lovlar hisobiga muayyan summani to`lagan taraf shartnomani qisman ijro etgan hisoblanadi. Zakalat oluvchi taraf uchun ham bu hol ma`lum ahamiyatga ega. Chunonchi, biron-bir uy-joy ijaraga berilishida uning mulkdori uy-joyni yashash uchun yaroqli holga keltirish maqsadlarida zarur ta`mirlar qiladi va hokazo; uchinchidan, zakalat shartnomadan kelib chiqqan majburiyatning ijro etilishini ta`minlash uchun belgilanadi. Zakalatning mazkur vazifasi shundaki, zakalat bergan taraf shartnoma yuzasidan olgan o`z majburiyatlarini bajarmaganida – bergan zakalatni yo`qotadi. Agar zakalat bergan taraf shartnomadan voz kechgan bo`lsa, bu holda u bergan zakalatning qaytarib berilishini talab qila olmaydi. Agar zakalat olgan taraf o`z majburiyatlarini bajarmasa, u ikkinchi tarafga zakalat summasini ikki baravar miqdorida to`lashga majbur. Ba`zi hollarda zakalat uni bergan tarafga bir miqdorda qaytarilishi lozim. Chunonchi, agar majburiyatni, taraflardan hech qaysisining aybi bilan bog`liq bo`lmagan holda bajarilmasa, o`zaro kelishuv bo`yicha beriladigan zakalat qaytariladi. Agar ijro etilgan shartnoma keyinchalik haqiqiy emas deb topilsa va buning natijasida har ikki taraf ham avvalgi hollariga keltirilishi lozim bo`lsa yoki zakalat bergan taraf shartnoma yuzasidan amalga oshirilgan barcha o`ziga qaytarilishini talab qilishga haqli bo`lsa-yu, ammo ikinchi taraf bunday huquqqa ega bo`lmasa – zakalat, yuqorida ko`rsatilganidek, aslicha bir karra miqdorda qaytarilishi lozim bo`ladi. FKning 312-moddasi uchinchi qismida ko`rsatilganidek, shartnomaning bajarilmasligi uchun javobgar bo`lgan taraf agar shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, zakalat summasini hisobga olgan holda ikkinchi tarafga zararlarni to`lashi shart.

Agar zakalat summasi zarar summasidan birmuncha ko`proq bo`lsa, u holda faqat zakalatgina undiriladi. Agar majburiyatni bajarmaslik natijasida ko`rilgan zarar zakalat summasidan ortiq bo`lsa, u holda zakalat summasi ham, zararlarni qoplash uchun yetishmagan summa ham undiriladi. Majburiyatlarning bajarilishini ta`minlash usuli sifatida ko`riladigan zakalat fuqarolar o`rtasidagi munosabatda ham, shuningdek fuqarolar bilan yuridik shaxslar o`rtasidagi munosabatlarda ham qo`llanilishi mumkin. Zakalatni avansdan farq qilish kerak. Zakalat bilan avansning bir-biriga o`xshagan narsasi shundaki, bularning har ikkisi ham kelajakda to`lanadigan summalar hisobidan taraflardan biri tomonidan ikkinchisiga avvaldan to`lanib qo`yilgan pul summasi bo`lib ko`riladi. Ammo avans zakalatdan farq qilib, majburiyatning bajarilishini ta`minlamay, balki shartnoma yuzasidan taraflardan birining ikkinchisiga tegishli bo`lgan summani mazkur ikkinchi tarafning faoliyatini pul bilan ta`minlash maqsadida avvaldan berilgan pul summasi hisoblanadi. Taraflardan biri tomonidan ikkinchisiga berilgan avans muayyan ishlarni bajarish uchun zarar xarajatlarni qilish imkoniyatini beradi. Kelajakda to`lanadigan summalar hisobiga avvaldan berilgan pul mablag`lari yoki boshqa moddiy boyliklar shartnomaning tuzilganligini isbotlash va uning bajarilishini ta`minlash masadlarida berilgan holdagina zakalat hisoblanadi. Agar bu ikki belgidan hech qaysisi bo`lmasa, berilgan summani avans qatorida hisoblash lozim bo`ladi. Ikkinchi taraf tomonidan majburiyat ijro etilmagani holda avans bergan taraf qancha summada avans bergan bo`lsa, uning shu miqdorda qaytarilishini talab qilishga haqli. Kafillik – majburiyatlar bajarilishini ta`minlash usuli sifatida Kafillik majburiyatlarni bajarilishini ta`minlashning alohida turi bo`lib, u kafillik to`g`risidagi shartnomadan vujudga keladi. Kafillik shartnomasiga asosan bir taraf kafil, boshqa shaxs o`z majburiyatlarini to`la yoki qisman bajarishi uchun uning kreditori oldida javob berishni o`z zimmasiga oladi (FKning 292-moddasi, 1-qismi). Qonunda kafillik majburiyatni vujudga keltiradigan asosiy majburiyat bo`yicha kreditor hisoblangan shaxs bilan mazkur majburiyat yuzasidan qarzdor uchun kafil bo`lishlikka rozilik bergan shaxs o`rtasidagi shartnoma hisoblanadi. Kafil qarzdor uchun mulkiy javobgarlikni olganligini to`g`ridan-to`g`ri aniq bildirishi lozim. Majburiyatning bajarilishini ta`minlash usuli sifatida ko`riladigan kafillikning mohiyati shundaki, kreditor asosiy majburiyat bajarilmagan holda o`z

talablarini faqat asosiy qarzdorgagina qo`ymay, balki kafilga nisbatan ham qo`ya oladi. Kafillik shartnomasi yozma shaklda tuzilishi lozim. Bu holda taraflar kafillik to`g`risida alohida yozma shartnoma tuzishlari shart bo`lmaydi. Kafillik belgilanishida kafil asosiy qarzdor tomonidan beriladigan tilxatda qarzdor tomonidan majburiyatning lozim darajada bajarilishi javobgarligini o`z zimmasiga olganligin ko`rsatib belgi qo`ysa yoki qarzdorning muayyan majburiyat yuzasidan kafil bo`lishini kreditor nomiga yozgan xatida bildirsa ham kifoya. Kafillik haqidagi shartnomaning yozma shaklda tuzilishi lozimligi to`g`risidagi qonun bilan belgilangan talablarga rioya qilmaslik – kafillik shartnomasining haqiqiy sanalmasligiga sabab bo`ladi. Kafillik asosiy majburiyatga qo`shimcha xarakterda bo`lishi shundan iboratki, kafillik bilan faqat asosiy talabgina ta`minlanishi mumkin. Agar asosiy shartnoma uning shakliga rioya qilinmaganligi sababli yoki shartnomada ishtirok etuvchi taraflarning muomalaga layoqatsiz bo`lishi tufayli va boshqa shu kabi sabablar bo`yicha haqiqiy emas deb topilsa, mazkur shartnomaga qo`shimcha hisoblangan kafillik shartnomasi ham o`zining yuridik kuchini yo`qotadi. Kafilning javobgarligi hajmi asosiy majburiyat yuzasidan qarzdorning javobgarligidan oshiq bo`lishi mumkin emas. Qarzdor qanday hajmda javobgar bo`lsa, kafil ham shu hajmda javobgar bo`ladi. Xususan, kafillik shartnomasi bilan boshqacha hol belgilanmagan bo`lsa – foizlarning, zararlarning, neustoykaning to`lanishi uchun ham javobgar bo`ladi. Qarzdor uchun majburiyatni bajargan kafil mazkur majburiyat yuzasidan bo`lgan barcha huquqlarni oladi. FKning 295-moddasida ko`rsatilganidek, majburiyatni bajargan kafilga shu majburiyat yuzasidan kreditorga tegishli bo`lgan barcha huquqlar o`tadi. Kafil majburiyatni bajarganidan keyingi kreditor qarzdorga bo`lgan talabni tasdiqlovchi hujjatlarni kafilga topshirish va bu talabni ta`minlaydigan huquqlarni berishi shart. Qarzdor kafillik bilan ta`minlangan majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda kafil va qarzdor kreditor oldida solidar javob beradilar (FKnng 293-moddasi). FKning yuqorida ko`rsatilgan qoida dispozitiv xarakterda bo`lgani, ya`ni, o`zgartirilishi, to`lg`azilishi mumkin bo`lgani sababli taraflar o`zaro kelishib, kafilning boshqacha hajmda javobgar bo`lishini, masalan, asosiy qarzdorga qo`shimcha javobgar bo`lishini belgilashlari mumkin. Bu holda kafil majburiyatning bajarilishi yuzasidan qarzdordan hech narsa undirish mumkin bo`lmagani holdagina qarzdor uchun javobgar bo`ladi.

FKning 293-moddasini 3-qismida aytilganidek, birgalashib kafil bo`lgan shaxslar, agar kafillik shartnomasida boshqacha hol ko`rsatilmagan bo`lsa, kreditor oldida solidar javob beradilar. Agar kreditor kafilga nisbatan da`vo qo`zg`atsa, u holda kafil qarzdorlarni ishda ishtirok etish uchun jalb qilishga majbur. Shuning o`zi bilan u qarzdorga o`zining manfaatlarini himoya qilish imkoniyatini bergan bo`ladi. Agar kafil ishda ishtirok etishga jalb qilmasa, qarzdor o`zining kreditoriga qarshi qo`yishi mumkin bo`lgan barcha e`tirozlarini, ya`ni, FKning 294-moddasida ko`rsatilgan e`tirozlarini kafilning unga qilgan talabiga qarshi qo`yishga haqli. FKning 294-moddasida ko`rsatilganidek, kafil kreditorning talabiga qarshi qarzdorning o`zi tomonidan ko`rsatilishi mumkin bo`lgan barcha e`tirozlarni qo`yishga haqli. Kafil bunday e`tirozlarga bo`lgan huquqi, garchi qarzdor o`zi bu huquqdan voz kechsa ham yoki o`z majburiyatiga iqror bo`lsa ham yo`qotmaydi. Agar bir necha kafil qarzdor uchun kafillik bergan bo`lsa, keyinchalik qarzdor uchun qarzlarini to`laganlari holda har qaysisi o`zlari tomonidan to`langan summa miqdorida qarzdorga nisbatan o`z talablarini qo`ya oladi. FKning 296-moddasida ko`rsatilganidek, kafillik bilan ta`minlangan majburiyatni bajargan qarzdor bu haqda kafilni darhol xabardor qilishi shart. Aks holda o`z navbatida majburiyatni bajargan kafil asossiz olingan narsani kreditordan undirib olishi yoki qarzdorga regress talab qo`yishga haqli. Regress talab qo`yilgan taqdirda qarzdor asossiz olingannigina kreditordan undirib olishga haqli. Kafillik quyidagi hollarda bekor bo`ladi: 1) kafillik bilan ta`minlangan majburiyat bekor bo`lganda; 2) kafilning roziligisiz majburiyatda uning javobgarligi oshishi yoki uning uchun boshqa noqulay oqibatlar yuz berishiga olib keladigan tarzda majburiyat shartlari o`zgartirilganda; 3) kafillik bilan ta`minlangan majburiyat bo`yicha qarz boshqa shaxsga o`tkazilganda, agar kafil yangi qarzdor uchun javobgar bo`lishi haqida kreditorga rozilik bergan bo`lmasa; 4) majburiyatni bajarish muddati kelganida kreditor qarzdor yoki kafil taklif qilgan tegishli ijroni qabul qilishdan bosh tortganda; 5) shartnomada belgilangan kafillik muddati o`tganda; 6) agar shartnomada kafillik muddati ko`rsatilmagan bo`lsa, kreditor majburiyatni bajarish muddati yetgan kundan boshlab bir yil davomida kafilga da`vo qo`zg`atmasa; 7) agar asosiy majburiyatni bajarish muddati ko`rsatilmagan va belgilanishi mumkin bo`lmagan yoki talab qilib olish payti bilan belgilangan bo`lsa, kreditor kafillik shartnomasi tuzilgan kundan boshlab bir yil mobaynida kafilga nisbatan da`vo qo`zg`atmagan taqdirda (FKning 298-moddasi).

Kafolat – majburiyatlarning bajarilishini ta`minlash usuli sifatida. Majburiyatning bajarilishini ta`minlash usullaridan biri kafolat hisoblanadi. Kafolatga binoan bank, boshqa kredit muassasasi yoki sug`urta tashkiloti (kafil) boshqa shaxs (prinsipal)ning iltimosiga ko`ra kafil o`z zimmasiga olayotgan majburiyat shartlariga muvofiq prinsipalning kreditori (benefitsiar) pul summasini to`lash haqida yozma talabnoma taqdim etsa, pulni unga to`lash haqida prinsipalga yozma majburiyat beradi (FKning 299-moddasi). Kafolatning o`ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, bunda har doim kafil sifatida bank, boshqa kredit muassasasi yoxud sug`urta tashkiloti qatnashadi. Ko`p hollarda kafil prinsipalga xizmat ko`rsatuvchi tashkilot hisoblanadi. Shu sababli ham kafil prinsipalning bankda saqlayotgan pul mablag`lari hisobidan uning kreditorlari oldidagi majburiyatini bajaradi. Biroq qonun buni shart qilib qo`ymaydi, shu sababli ham kafil sifatida har qanday kredit muassasasi yoki kredit tashkiloti bo`lishi mumkin. Kafolatning asosiy mohiyati shundaki, u orqali prinsipalning benefitsiar oldidagi o`z majburiyatini (asosiy majburiyatni) tegishli darajada bajarilishi ta`minlanadi. Kafolat haq baravariga tuziladi. Kafolat bergan bank (kredit muassasasi, sug`urta tashkiloti) ga prinsipal tegishli miqdorda haq to`laydi. Kafolat asosiy majburiyatdan (ya`ni, prinsipalning benefitsiar oldidagi majburiyatidan) garchi kafolatda ushbu majburiyatga havola qilinsada mustaqil hisoblanadi. Agar kafolatda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, u kafil tomonidan chaqirib olinishi mumkin emas. Kafolat bo`yicha benefitsarga tegishli bo`lgan kafilga talab qo`yish huquqi agar kafolatda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, boshqa shaxsga o`tkazilishi mumkin emas. Agar kafolatda boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo`lmasa, u berilgan kundan e`tiboran kuchga kiradi. Benefitsiarning kafolat bo`yicha pul summasini to`lash haqidagi talabi kafolatda ko`rsatilgan hujjatlarni ilova qilgan holda kafilga yozma ravishda taqdim etilishi lozim. Talabda yoki unga ilovada benefitsar prinsipalni ta`minlash uchun kafolat berilgan asosiy majburiyatni buzishi nimadan iboratligini ko`rsatishi kerak. Kafil benefitsiarning talablarini olganidan so`ng bu haqda darhol prinsipalni xabardor qilishi va unga talabning nusxasini barcha tegishli hujjatlar bilan topshirishi kerak. Kafil benefitsiarning talabini ilova qilingan hujjatlar bilan birga kafolatda ko`rsatilgan muddatda bu talab hamda unga ilova qilingan hujjatlar kafolat

shartlariga mos kelishi yoki kelmasligini aniqlash uchun oqilona jonkuyarlik ko`rsatishi kerak. Agar benefitsiarning talabi yoki unga ilova qilingan hujjatlar kafolat shartlariga mos kelmasa yoxud kafilga kafolatda belgilab qo`yilgan muddat tamom bo`lganidan keyin taqdim etilgan bo`lsa, kafil benefitsiarning talabini qondirishni rad etadi va bu haqda uni darhol xabardor qiladi. Agar benefitsiarning talabi qondirilganga qadar kafolat bilan ta`minlangan asosiy majburiyat batamom yoki uning tegishli qismi bajarilganligi yoxud boshqa asoslarga ko`ra bekor bo`lganligi yoinki haqiqiy emas deb topilganligi kafilga ma`lum bo`lib qolsa, u bu haqda darhol benefitsiarga va prinsipalga xabar berishi shart. Odatda, kafilning benefits i ar oldidagi mas ` uliyati kafolatda n a zarda tutilgan summani to`lash bilan chegaralanadi. Biroq, kafil kafolat bo`yicha majburiyatni bajarmaganda yoki lozim darajada bajarmagan taqdirda kafolatda nazarda tutilgan summani to`latish bilan chegaralanmay, yetkazilgan zararlarni ham undirib olishga haqli. Kafilning kafolat bo`yicha benefitsiar oldidagi majburiyati quyidagi hollarda bekor bo`ladi: 1) kafolat berilgan summa benefitsiarga to`lanishi bilan; 2) kafolatda belgilangan muddat tamom bo`lishi bilan; 3) benefitsiar kafolat bo`yicha o`z huquqlaridan voz kechishi va uni kafilga qaytarib berish oqibatida; 4) benefitsiar kafilni uning majburiyatlaridan ozod qilish haqidagi yozma ariza berish yo`li bilan kafolat bo`yicha o`z huquqlaridan voz kechishi oqibatida. Kafolatning yuqoridagi 1, 2, 4-bandlarida ko`rsatilgan asoslar bo`yicha bekor qilinishi kafilga kafolat qaytarib berilgan yoki berilmaganligiga bog`liq bo`lmaydi. Kafolat bekor bo`lganligidan xabar topgan kafil darhol bu haqda prinsipalni xabardor qilishi kerak. Kafilning prinsipaldan kafolat bo`yicha benefitsiarga to`langan summalarni regress tartibida to`lashni talab qilish huquqi kafilning prinsipal bilan bajarish yuzasidan kafolat berilgan kelishuvida belgilab qo`yiladi. Agar kafilning prinsipal bilan kelishuvida boshqacha tartib nazarda tutilmagan bo`lsa, kafil benefitsiarga kafolat shartlariga muvofiq tarzda yoki kafilning benefitsiar oldidagi majburiyatni buzganligi uchun to`langan summalarni qoplashni prinsipaldan talab qilishga haqli emas (FKning 310-moddasi).

Похожие

Tadbirkorlik sohasida majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usullari

Majburiyatlarning bekor bo'lishi

Majburiyat huquqi tushunchasi, tizimi,vujudga kelish asoslari

Majburiyatlarni buzganlik uchun javobgarlik

Majburiyatlarni bajarish