Mahsulot, bajarilgan ish, ko'rsatilgan xizmat sifatining davlat tomonidan tartibga solinishi - Юриспруденция - Рефераты

Mahsulot, bajarilgan ish, ko'rsatilgan xizmat sifatining davlat tomonidan tartibga solinishi

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

91.5 KB

Mahsulot, bajarilgan ish, ko`rsatilgan xizmat sifatining davlat tomonidan tartibga solinishi Reja: 1. Sifat to`g`risidagi qonunlar va ularning ahamiyati 2. Standartlashtirish va sertifikatlashtirishni amalga oshiruvchi tashkilotlarning tizimi va ularning vakolatlari. 3. Standartlashtirish bo`yicha normativ hujjatlarning turlari va ularning qo`llanish tartibi. 4. Mahsulotlar va ko`rsatilgan xizmatlar sifatini huquqiy tartibga solish. 5. Standartlar va sertifikatlar to`g`risidagi qonunlarga rioya qilish yuzasidan tekshirish va nazorat o`tkazishning huquqiy tartibga solinishi. 6. Mahsulot, bajarilgan ish va ko`rsatilgan xizmatning sifatini ta`minlashda shartnomaning roli.

Sifat to`g`risidagi qonunlar va ularning ahamiyati O`zbekiston Respublikasining mustaqil davlat sifatidagi taraqqiyoti aholining moddiy ashyolarga va turli xildagi xizmatlarga bo`lgan ehtiyojlarini ta`minlashga keng imkoniyat yaratadi. Shu sababli, respublikamizda tovar ishlab chiqarish, iste`molchilarga xizmat ko`rsatish va ish bajarib berish borgan sari rivojlanib bormoqda. Endigi asosiy vazifalardan biri ishlab chiqarilgan tovarning, ko`rsatilgan xizmatning sifatli bo`lishiga erishishdir. Sifatsiz mahsulot ishlab chiqargan tadbirkor raqobatga bardosh berolmay, sinib qolishi mumkin. Har bir tadbirkordan sifatli xizmat ko`rsatish bilan birga iste`molchi bilan samimiy ishchanlik muomalasida bo`lish ham talab etiladi. Buning asosiy mezoni xizmat ko`rsatuvchining ishi natijasidan iste`molchilarning mamnunligidir. Shu sababli, tovar ishlab chiqaruvchi, ish bajaruvchi va xizmat ko`rsatuvchilar bajarilgan ishning miqdor ko`rsatkichi bilan birga uning sifatini oshirib borishga ham alohida e`tibor beradilar. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida tovar ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko`rsatuvchilarning ijtimoiy munosabatlardagi o`rni, mavqei asosan iste`molchilarga ko`rsatilgan sifatli xizmati bilan belgilanadi. Ushbu munosabatlar Oliy Majlis tomonidan qabul qilingan tegishli qonunlar bilan tartibga solinadi. Bunday qonunlar jumlasiga O`zbekiston Repsublikasining «Standartlashtirish to`g`risida»gi, «Metrologiya to`g`risida»gi, «Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to`g`risida»gi Qonunlari va boshqa qonun hujjatlarini kiritish mumkin.

Bu Qonunlarning har biri ishlab chiqiladigan mahsulot, bajariladigan ish va ko`rsatiladigan xizmatlarning avvalo aholining hayoti, sog`lig`i va mol- mulkiga, atrof-muhit uchun xavfsiz bo`lishiga va resurslarni tejash masalalariga iste`molchilarning va davlat manfaatini himoya qilish bilan birgalikda ularning sifatli bo`lishini ham belgilab berishga qaratilgan. Binobarin, O`zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to`g`risida»gi Qonunining mahsadi mahsulotlar, ishlar va xizmatlarning aholi uchun xavfsiz bo`lishini, mahsulotlarning o`zaro almashinuvchanligini va bir- biriga mos kelishini, mahsulotlarning sifatini va raqobat qila olishini ta`minlashdan, fan va texnika taraqqiyoti darajasiga, shuningdek aholining hamda xalq xo`jaligining ehtiyojlariga muvofiq holda bo`lishiga muvofiqlashtirishdan iborat. Standartlashtirishning maqsadi yana barcha turdagi resurslar tejalishiga ko`maklashishdan, ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy ko`rsatkichlarini yaxshilashdan, ijtimoiy-iqtisodiy ilmiy-texnikaviy dasturlar va loyihalarini amalga oshirishdan, xalq xo`jaligi obyektlarining xavfsizligini, o`lchovlarning yagona birlikda bo`lishini ta`minlashdan; iste`molchilarni mahsulot nomenklaturasi hamda sifati to`g`risida to`liq va ishonchli axborot bilan ta`minlashdan iborat. O`zbekiston Respublikasining “Metrologiya to`g`risida”gi Qonuni ham ishlab chiqiladigan mahsulotning, bajariladigan ishning va ko`rsatiladigan xizmatning sifatli bo`lishini ta`minlashga qaratilgan huquqiy hujjatlardan biridir. Chunki metrologiya – o`lchovlar, ularning yagona birlikda bo`lishini ta`minlash usullar va vositalari hamda talab qilinadigan aniqlikka erishish yo`llari, usullariga qaratilgaanligi bilan unin asosiy maqsadi aniqlanadi. Ma`lumki, ishlab chiqilgan tovar, mahsulot, bajariladigan ish va iste`molchilarga ko`rsatiladigan xizmat ham aniq bir o`lchov bilan, aniqlik bilan amalga oshiriladi.

Metrologiya o`lchovlarini ta`minlash usuli va vositalariga hamda bu borada davlat nazoratining amalga oishirilishiga qarab bir necha xilda olib boriladi va foydalaniladi. Jumladan, yagona o`lchov birligi bu o`lchovlarning natijalari qonunlashtirilgan birliklarda aks ettirilganligidir bo`lsa. O`lchov vositasi esa o`lchovlar uchun foydalaniladigan va normalangan, metrologik xususiyatga ega bo`lgan texnika vositasidir. Mahsulotlarning, ishlarning va xizmatlarning sifatli bo`lishini ta`minlashda davlat etaloni, birlik etaloni kabilardan ham foydalaniladi. Jumladan, birlik etaloni fizik o`lchov birligini boshqa o`lchov vositalariga o`tkazish maqsadida uni qayta hosil qilish va saqlash uchun mo`ljallangan o`lchov vositasi bo`lsa, davlat etaloni esa vakolat berilgan organning qarori bilan O`zbekiston Respublikasi hududida o`lchov birligining o`lchami sifatida e`tirof etilgan etalondir. O`zbekiston Respublikasida metrologiya xizmati davlat metrologiya xizmatidan va yuridik shaxslarning metrologiya xizmatlaridan iborat. Shunga ko`ra metrologiya xizmati davlat organlari va yuridik shaxslarning metrologiya xizmatlari tarmog`i hamda ularning o`lchovlar yagona birlikda bo`lishini ta`minlashga qaratilgan faoliyatdan iboratdir. Metrologiyaning to`g`ri olib borilishi ustidan davlat nazorati olib boriladi. Davlat metrologiya nazoratini davlat metrologiya xizmati organlari amalga oshiradi. Mahsulotlar, ishlar va ko`rsatiladigan xizmatlarning sifatini ta`minlashda mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish ham alohida ahamiyatga ega bo`ladi. Sertifikatlashtirish tartibi O`zbekiston Respublikasining «Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to`g`risida»gi Qonuni bilan belgilab berilgan. Ushbu Qonunda belgilanishicha, mahsulotlarni sertifikatlashtirish mahsulotlarning belgilangan talablari muvofiqligini tasdiqlashga oid faoliyatdir.

Sertifikatlashtirishning asosiy maqsadi odamlarning hayoti, sog`lig`i, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki hamda atrof muhit uchun xavfli bo`lgan mahsulotlarning realizatsiya qilinmasligini nazorat etib borish; mahsulotlarning jahon bozorida raqobat qila olishini ta`minlash; mamlakatimizning korxonalari, qo`shma korxonalar va tadbirkorlar xalqaro miqyosdagi iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy hamkorlikda va halqaro savdo-sotiqda ishtirok etishlari uchun sharoit yaratish; iste`molchini tayyorlovchining (sotuvchining, ijrochining) vijdonsizligi, insofsizligidan himoya qilish; mahsulot tayyorlovchi (sotuvchi, ijrochi) ta`kidlangan sifat ko`rsatkichlarining qanchalik maqsadga muvofiqligini tasdiqlash maqsadlarida amalga oshiriladi. Standartlashtirish va sertifikatlashtirishni amalga oshiruvchi tashkilotlarning tizimi va ularning vakolatlari. Ishlab chiqariladigan tovarlar va mahsulotlar, bajariladigan ishlar, ko`rsatiladigan xizmatlarni standartlashtirish, shuningdek sertifikatsiyalash respublikamiz aholisining va davlatimizning manfaatlarini hisobga olib, tegishli tashkilotlar tomonidan amalga oishiriladi. Bunday tashkilotlarning tizimi va ularning vakolatlari O`zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to`g`risida»gi Qonuni bilan belgilab berilgan. Ushbu Qonunning 2-moddasida belgilanishicha, O`zbekiston Respublikasida standartlashtirish ishlarini o`tkazishning umumiy tashkiliy-texnik qoidalarini tartibga solib turuvchi davlat standartlashtirish tizimi faoliyat ko`rsatadi. Bular O`zbekiston Respublikasi Davlat standartlash, metrologiya va sertifikatsiya markazi («O`zdavstandart»); O`zbekiston Respublikasi Davlat tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi (Davlat tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi); O`zbekiston

Respublikasi Davlat arxitekura va qurilish qo`mitasi (Davlat arxitektura va qurilish qo`mitasi)dir. Ushbu tashkilotlarning biri umumiy tartibda faoliyat ko`rsatsa, ikkinchi esa maxsus tartibda standartlashtirish faoliyatini amalga oshiradi. Standartlashtirish faoliyatini umumiy tartibda amalga oshirish O`zdavstandart zimmasida bo`lib, u respublikada standartlashtirish ishlarini tashkil etish, muvofiqlashtirish va ta`minlashni, shuningdek xalq xo`jaligi tarmoqlarida standartlashtirish faoliyatini amalga oshiradi. Shuningdek, metrologiya xizmati bilan bog`liq masalalarga, mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirishga doir ishlarga ham rahbarlik qiladi. «O`zdavstandart» tomonidan akkreditatsiya qilingan yoki e`tirof etilgan sertifikatlashtirish organlari, sinov laboratoriyalari (markazlari) ham bu sohada faoliyat ko`rsatishi mumkin. Maxsus sohalar bo`yicha standartlashtirish faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar quyidagilar bo`lib ular o`zlariga berilgan huquq doirasida faoliyat ko`rsatadi. Jumladan, davlat arxitektura va qurilish qo`mitasi-qurilish, qurilish industriyasi, shuningdek loyihalash va konstruksiyalash sohasida faoliyat ko`rsatadi. Davlat tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi esa tabiiy resurslardan foydalanishni tartibga solish hamda atrof-muhitni ifloslanishdan va boshqa zararli ta`sirlardan muhofaza qilish sohasida standartlashtirish faoliyatini amalga oshiradi. Tibbiy maqsadlardagi mahsulotlar, tibbiy texnika ashyolari, dori- darmonlar sohasida hamda respublika sanoati ishlab chiqarayotgan, shuningdek import bo`yicha respublikaga yetkazib berilayotgan mahsulotlarda inson uchun zararli moddalar miqdorini aniqlash masalalari – O`zbekiston Respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi amalga oshiradi.

Bu tashkilotlarning standartlashtirish va sertifikatsiyani amalga oshirish borasidagi vakolatlari tegishli qonunlar bilan belgilangan. Jumladan, O`zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to`g`risida»gi Qonuniga muvofiq «O`zdavstandart» standartlashtirish ishlarini o`tkazishning umumiy qoidalarini, shuningdek manfaatdor tomonlarning davlat boshqaruv organlari, jamoat birlashmalari bilan olib borgan hamkorlikdagi ishining shakl va usullarini belgilaydi. Bundan tashqari, «O`zdavstandart» Davlat arxitektura va qurilish qo`mitasi, qurilish industriyasi sohasida, loyihalash va konstruksiyalashda faoliyat ko`rsatadi. Davlat tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi respublikamizning tabiiy resurslaridan foydalanishni tartibga solish hamda atrof muhitni ifloslanishda va boshqa zararli ta`sirlardan muhofaza qilish sohasi bo`yicha o`ziga berilgan vakolat doirasida faoliyat olib boradi. O`zbekiston Respublikasi sog`liqni saqlash vazirligi esa aholining sihat-salomatligini saqlashga qaratilgan faoliyat bilan shug`ullanadi. Buning uchun ular tibbiy maqsadlardagi mahsulotlar, tibbiy texnika ashyolari, dori-darmonlar sohasida hamda respublika sanoati ishlab chiqarayotgan, shuningdek import bo`yicha respublikaga yetkazib berilayotgan mahsulotlarda inson uchun zararli moddalar miqdorini aniqlash masalalari yuzasidan faoliyatni amalga oshiradi.

Standartlashtirish bo`yicha normativ hujjatlarning turlari va ularning qo`llanish tartibi. O`zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to`g`risida»gi Qonuniga muvofiq O`zbekiston Respublikasida standartlashtirishga doir quyidagi toifalardagi normativ hujjatlar qo`llaniladi: xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar; O`zbekiston Respublikasi standartlari; tarmoq standartlari; texnik shartlari; korxona standartlari; xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari. Standartlashtirishga doir normativ hujjatlar jumlasiga shuningdek, standartlashtirish qoidalari, normalari, texnik-iqtisodiy axborot klassifikatsiyalari ham kiradi. Mazkur hujjatlar ishlab chiqish va qo`llash tartibi «O`zdavstandart» tomonidan belgilanadi. O`zbekiston Respublikasi ishtirok etgan shartnomada ko`rsatilganiga nisbatan kam yoki ko`p miqdorda tovar topshirilgan hollarda, halqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar va xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari, shuningdek, halqaro qoidalar va normalar shartnoma yoki bitimlarga muvofiq qo`llaniladi. Ushbu standartlar, qoidalar va normalarni respublika hududida qo`llash tartibini «O`zdavstandart» va davlat boshqaruvining boshqa organlari vakolatlari doirasida belgilaydilar. Shartnomada tovarning sifati standartlashtirishga doir normativ hujjatni ko`rsatish yo`li bilan belgilanadi. Agar tovarning sifati to`g`risida shartnomada hech qanday ko`rsatma bo`lmasa, bunday holda tovar sifati odatda qo`yiladigan talablarga muvofiq bo`lishi, ya`ni undan maqsadga yarasha foydalanish mumkin bo`lishi kerak. Respublikamizda ishlab chiqiladigan har bir tovar yoki mahsulot tegishli normativ hujjatlarga muvofiq realizatsiya qilinadi. Demak, ishlab

chiqilayotgan tovarlar yoki ko`rsatiladigan xizmatlar standartlarga mos, muvofiq bo`lishi lozim. Agar standartdan tashqari mahsulot tayyorlanadigan bo`lsa e u ham tegishli qonun talablari doirasida bo`lishi talab etiladi. Respublikamizda qo`llaniladigan standartlashtirishga doir hujjatlar Vatanimiz hamda chet el fan va texnikasining zamonaviy yutuqlariga asoslangan va O`zbekiston Respublikasining qonun hujjatlariga muvofiq bo`lishi lozim. Chet el iste`molchilariga yetkazib beriladigan mahsulotga doir standartlar va ularga kiritilgan o`zgarishlar tegishlicha «O`zdavstandart», Davlat arxitektura va qurilish qo`mitasi, Davlat tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi, Sog`liqni saqlash vazirligi organlarida yoki ularning, standartlarni ishlab chiquvchi joylashgan yerdagi mintaqaviy organlarida davlat ro`yxatidan o`tkaziladi. Bunday tartibda ro`yxatdan o`tkazish tekinga bajariladi. Standartlarni ishlab chiqish va belgalashda O`zbekiston Respublikasining manfaatlari himoya qilinishiga va ishlab chiqilayotgan mahsulotning raqobatdardosh bo`lishini ta`minlashga ham alohida e`tibor beriladi. Shuning uchun standartlarda istiqbolga mo`ljallangan an`anaviy texnologiyalarning imkoniyatlaridan tezlashgan talablar ham belgilab qo`yiladi. Standartlarda mahsulot ishlab chiqarish va yetkazib berish shartnomasiga kirtilgan qonun hujjatlarida nazarda tutilgan o`zga talablar ham belgilab qo`yilishi mumkin. Import mahsulot, basharti u O`zbekiston Respublikasining amaldagi standartlarining majburiy talablari qismiga muvofiqligi tasdiqlanmagan bo`lsa, bunday mahsulotning yetkazib berilishi va belgilangan maqsadda ishlatilishi mumkin emas.

Halqaro savdo oborotida oldi-sotdi shartnomasining standartlashtirish shartlaridan keng foydalaniladi va ular, xususan, sug`urta masalasiga ham oid bo`ladi. Masalan, standartlashtirilgan bitim shartlarida tovar yetkazib berish chog`ida tovar narxiga uning qiymati, shuningdek, kelishib olingan joyga yetkazib borilguncha sug`urta qilish va fraxt, ya`ni kemada yuk tashish haqi, kira puli qiymati kiritiladi. Bunda tovarni yetkazib berishning butun davri mobaynida tovarni sug`urtalash majburiyati sotuvchining zimmasiga yuklatiladi. SIF xalqaro qoidalari halqaro huquq uyushmasi tomonidan 1928 yilda (SIF xalqaro Varshava qoidalari) ishlab chiqilib, nashr etilgan. 1993 yilda bu qoidalar qayta ko`rib chiqilgan edi. Ushbu qoidalar rasmiy xalqaro bitim bo`lmaganligi tufayli, muayyan savdo kontraktida eslatib o`tilgan holdagina qo`llaniladi[1]. Standartlashtirishga doir hujjatlarning qo`llanilish tartibi shundaki, (mahsulotning qo`llanilishi tartibi shundaki) mahsulotning atrof-muhit, aholining hayoti, sog`lig`i va mol-mulkiga xavfsizligini ta`minlash uchun, texnikaviy va axborot jihatidan mahsulotning bir-biriga mos kelish va o`zaro almashuvchanligini, ularni nazorat qilish usullari borligi va tamg`alash birligini ta`minlash uchun standartlarda belgilanadigan talablar davlat boshqaruv organlari, xo`jalik faoliyati subyektlari rioya etishi uchun majburiy ekanligi belgilanganligidir. Mahsulotlar va ko`rsatilgan xizmatlar sifatini huquqiy tartibga solish. Iste`molchilarning moddiy va ma`naviy ehtiyojlarini ta`minlash masalasi tovar ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko`rsatuvchilarning muhim vazifalaridan biridir. Shu sababli, respublikamizda moddiy ishlab chiqarish va

xizmat ko`rsatishni tobora rivojlantirishga hamda uning sifatini yaxshilab borishga alohida e`tibor berilmoqda. Ma`lumki, tovar ishlab chiqarishning va xizmat ko`rsatishning yanada rivojlanishini davlat va jamiyat manfaatlari taqozo etsa, uning sifatli bo`lishini iste`molchilarning manfaati talab qiladi. Shu sababli, mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab tovar (ish, xizmat)ning yuqori sifatli bo`lishiga alohida talab qo`yildi. Chunki, mustaqil taraqqiyotimiz borgan sari bozor munosabatlarining rivojlanishini taqozo etadi. Bozor munosabatlari esa o`z navbatida iste`molchilarning didiga, istagiga mos keladigan, sifatli tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarishni yanada ko`paytirib borishni va uning qonuniy bazasini tashkil etishni talab qiladi. Ma`lumki, qabul qilinayotgan qonunlar mustaqil Respublikamizning xo`jalik tuzilishini mustahkamlashga, turli xildagi mulk shakllarida insonlarning manfaati yo`lida foydalanishga, shartnoma intizomini, xo`jalik hisobini mustahkamlashga, qurilishi ishlarini bajarishga va ajratilgan mablag`lardan yana ham samaraliroq foydalanishga, qishloq xo`jalik mahsulolarini xarid qilishni amalga oshirishga, tijorat-savdoni rivojlantirishga, fuqarolarning moddiy va maishiy manfaatlarini ta`minlash va bu manfaatlarni butun jamiyat manfaatlari bilan to`g`ri uyg`unlashtirishga, fan va texnika, adabiyot va san`at sohasida ijodiy tashabbusni rivojlantirishga qaratilgan bo`lib, mulkiy va mulkiy tusda bo`lmagan shaxsiy munosabatlarni tartibga soladi. Iste`molchilarning ehtiyojlarini ta`minlash maqsadida tovarlar ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish munosabatlari ham fuqarolik qonunlari bilan tartibga solinadigan munosabatlardan iborat bo`lib, oldi-sotdi, ish bajarish va xizmat ko`rsatish kabi shartnomalarni tuzishda davlat manfaati emas, eng avvalo shu shartnomalardan bahramand bo`luvchi iste`molchilarning manfaati hisobga olinadi. Bu O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining asosiy qoidalaridan biri sifatida belgilab qo`yilgan.

O`zbekiston shu kundagi iqtisodiy taraqqiyotini belgilovchi asosiy omillardan biri bozorni tashkil etish, bozor iqtisodiy munosabatlarini rivojlantirish va uni qonun bilan kafolatlashdir. Bozor munosabatlarini tartibga solish kafolatlanishi, tovar ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmat ko`rsatishni amalga oshiradigan tadbirkorlik subyektlariga katta imkoniyat yaratadi. Shu sababli, respublikamizda bozor iqtisodiy munosabatlarini borgan sari rivojlantirib borishga va uning taraqqiyotini qonun bilan kafolatlashga alohida e`tibor berilayapti. Ayniqsa, O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining qabul qilinganligi bu borada muhim voqea bo`ldi.[2] Fuqarolik kodeksining mulk huquqi, majburiyat huquqi, mulkning bir shaxsdan ikkinchi shaxs egaligiga o`tishiga qaratilgan shartnoma xususidagi qoidalari bevosita bozorni tashkil etishga, uni tovarlar va xizmatlar bilan to`liq ta`minlashga, bozorda erkin savdo-sotiq qilishni yo`lga qo`yishga, shuningdek iste`molchilarning huquqini himoya qilishga qaratilgan. Bozor munosabatlarining rivojlanishi esa tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqilgan turli tovar (ish, xizmat)larning hajmi, sifati bilan ham chambarchas bog`liq. Albatta, tovar (ish, xizmat)lar bozorining faollashishi o`z navbatida tovar ishlab chiqaruvchi, ishlar bajaruvchi, xizmat ko`rsatuvchilar o`rtasida shunga yarasha iqtisodiy raqobat kuchayib borishiga ham sabab bo`ladi. Raqobatda sinib qolmaslik uchun raqobatbardosh mollar ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmatlar ko`rsatish ko`payadi va rivojlanadi. Bu esa o`z navbatida narx-navoning arzonlashuviga, xalq turmushining farovonlashuviga, iste`molchilarning huquqi ustunligini ta`minlashga olib keladi. O`zbekiston Respublikasining «Mahsulot belgilari va xizmat ko`rsatishni sertifikatlash to`g`risida», «Mahsulot belgilari va xizmat ko`rsatish belgilari to`g`risida»gi va boshqa qonunlar, muhim ahamiyatga ega. Ushbu qonunlar tovar (mahsulot) ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish munosabatlarini rivojlantirish, bozorlarni turli xildagi sifatli iste`mol mollari va xizmat turlari bilan to`ldirishda muhim huquqiy vosita bo`lib xizmat qiladi.

Mahsulotlar va ko`rsatilgan xizmatlar sifatini huquqiy tartibga solishda, ayniqsa, iste`molchilarning huquqlarini himoya qilishda O`zbekiston Respublikasining 1996 yil 26 aprelda qabul іilingan «Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi qonuni alohida ega[3]. Unda iste`molchilarning asosiy huquqlari va bu huquqlarni himoya qilishga oid qoidalar belgilab berildi. Jumladan, iste`molchilarning ishlab chiqaruvchi (ijrochi, sotuvchi) savdo va xizmat ko`rsatish qoidalari, tovar (ish xizmat)lari to`g`risida ma`lumot olish huquqi va bu huquqlari buzilganida uni himoya qilish tartibi, iste`molchilarning savdo va xizmat ko`rsatishning boshqa turlari sohasida shartnoma tuzish, shartnomalarni ijro etishda iste`molchilarning buzilgan huquqlarini himoya qilish, ya`ni, iste`molchilarning tovar (ish xizmat) xavfsiz bo`lishiga talab qo`yish huquqi, nuqsonli tovar sotiladigan bu haqda iste`molchining talab qo`yishi, nuqsonli tovar almashtirib berish tartibi, nuqsonlarni bepul bartaraf etish tartibi, iste`molchining nuqsonli tovarning xarid narxini mutanosib ravishda kamaytirish yoki shartnomani bekor qilish huquqi, iste`molchining maqbul sifatli tovarni almashtirib olish huquqi, ishni bajarish, xizmat ko`rsatish to`g`risidagi shartnoma shartlari buzilgan taqdirda iste`molchining huquqlari hamda tovar (ish xizmat)ning nuqsonlari tufayli yetkazilgan zarar uchun mulkiy javobgarlik, ma`naviy zarar uchun javobgarlik, shuningdek iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik kabi qoidalar belgilangan. Bundan tashqari, ushbu Qonun iste`molchilarning huquqlarini ma`muriy tartibda himoya qiluvchi davlat organlarining vakolatlari, iste`molchilar huquqlarining davlat tomonidan himoya qilinishini ta`minlash, mahalliy hokimiyat organlari tomonidan himoya qilishni, moliyaviy xizmatlar sohasida iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish, iste`molchilarning huquqlarini sud orqali himoya qilish hamda iste`molchilarning o`z huquqlarni va manfaatlarini himoya qilish maqsadida ixtiyoriy ravishda iste`molchilar birlashmalarini tuzishlari mumkin ekanligi xususiyda qoidalar belgilab berildi.

Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilishga va bozor faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan bir necha huquqiy hujjatlar qabul qilingan. Bularga misol qilib, O`zbekiton Respublikasi Prezidentining 1996 yil 5 martdagi «Bozorlar faoliyatini yaxshilashga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi, 2000 yil 5 iyundagi «Eksport mahsuloti ishlab chiqaruvchilarni rag`batlattirish borasidagi qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi Farmonlarini ko`rsatish mumkin. Bu huquqiy hujjatlarda istemolchilarning qonuniy manfaatlariga hurmat bilan qarash, ularning ehtiyojlarini to`liq ta`minlashga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish zarurligi ko`rsatib o`tilgan[4]. Shuningdek, iste`molchilarning tovarlar va oziq-ovqat mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojlarini ta`minlash va iste`mol mollari bilan savdo–sotiq qilishini tartibga solishda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 4 sentabrda tasdiqlangan «Bozorlarda sifatsiz oziq-ovqat tovarlari sotilishini bartaraf etish chora-tadbirlari to`g`risida» qarori[5] muhim ahamiyatga ega. Bu qaror bilan 1998 yil 10 sentabrdan boshlab mulkchilik shakllaridan kat`iy nazar, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan un, qand-shakar, usimlik va mol yog`i, margarin, quruq sut, bolalar oziq-ovqati, makaron va qandolatchilik mahsulotlari, alkogolli va alkogolsiz, ichimliklar, turli-tuman mahsulotlar bilan chakana va mayda ulgurji savdo qilish, zarur asbob-uskunalar bilan jixozlangan, muvofi-lik va sifat sertifikatlari, tayyorlangan sanasi va yaroqlilik muddatlari, narxnomalari, tovarlarni saqlash va sotish uchun sanitariya shart-sharoitlari, amaldagi qonun hujjatlarida belgilangan boshqa talablar mavjud bo`lishini nazarda tutuvchi savdo qoidalariga albatta rioya qilingan holda faqat savdo korxonalari orqali amalga oshirishlishi belgilab quyildi. Shu bilan birgalikda mazkur shartnomalarga rioya qilinmaganda, shuningdek tovarlar savdo qoidalari buzilgan holda sotilganida, shu tovarlar savdosi to`xtatilishi, uning sotuvchilariga nisbatan amaldagi qonunlarga muvofiq qattiq ma`muriy javobgarlik, qonunchilikda belgilangan tartibda tovarni olib qo`yib, keyinchalik uni musodara qilishgacha bo`lgan jazo choralari qo`llash nazarda tutilgan. Bu esa g`ayriqonuniy savdo qilishga har xil shakldagi chayqovchilikka, shuningdek belgilanmagan joylarda savdo qilishga qat`iy chek

qo`yilishiga olib keldi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 23 oktabrda «Tovarlarning ayrim turlarini chakana sotish qoidalarini tasdiqlash to`g`risida» qarori qabul qilinib, O`zbekiston Respublikasi hududida yangi avtomototransport vositalarini chakana sotish qoidalari tasdiqlandi[6]. Bu qoidalar bilan «Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida» O`zbekiston Respublikasi Qonuniga muvofiq ishlab chiqilgan hamda mamlakatimizda va chet elda ishlab chiqarilgan avtomobillar, mototsiklllar, tirkamalar, tartib raqami qo`yiladigan agregatlar sotuvchilarga, shuningdek aniqlangan kamchiliklar masalasida avtomototransport egasining talablarini qondirish borasida ishlab chiqaruvchilarga qo`yiladigan asosiy talablar belgilangan. Bundan tashqari, istmolchilarga sotiladigan alkogolli ichimliklarning sifatli bo`lishini ta`minlash, bu ichimliklarni iste`mol qiladigan fuqarolarning salomatligiga zarar yetkazilmasligi, huquqining va qonuniy manfaatlarining buzilmasligini ta`minlashga ham alohida e`tibor berildi. Vazirlar Mahkamasining qarori bilan O`zbekiston Respublikasi hududida alkogolli ichimliklar bilan chakana savdo qilish qoidalari tasdiqlandi. Bu qoidalar bilan sertifikatlangan alkogolli mahsulotlarning ba`zi turlarini chakana savdoda sotishni amalga oshiruvchi sotuvchilarga qo`yiladigan asosiy talablar belgilab qo`yildi[7]. Iste`molchilarning qishloq xo`jalik mahsulotlariga bo`lgan ehtiyojini ta`minlash uchun dehqon bozorlaridagi faoliyatni ham to`g`ri yo`lgan qo`yish, bozorlar faoliyatini yaxshilash, bozorlarda iste`molchilarga, xaridorlarga, dehqonlarga qulay shart-sharoitlar yaratish lozim edi. Shu sababli dehqon bozorlari ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi. Bundan asosiy maqsad aksiyadorlarning manfaatdorligini oshirish, bozor xizmatini iste`molchilarga mos qilib tashkil etish, qulay sharoit yaratishdan iboratdir. Shu sababli, iste`molchilarning huquqlarini himoya qilishga qaratilgan muhim huquqiy hujjatlardan yana biri O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 iyundagi «Bozorlar faoliyatini takomillashtirish va mahsulotlar sotish uchun zarur shart-sharoitlar yaratishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi qaroridir[8]. Bu qaror bilan dehqonlarning o`z mahsulotlarini

keltirishi, saqlash, sotish uchun shart-sharoit yaratish, chayqovchi olib sotarlarga qarshi kurash olish borish, sanitariya ahvolini yaxshilash, iste`molchilarga xizmat ko`rsatish madaniyatini oshirish, yangi savdo o`rinlarini tashkil etish, bozorlarning moddiy bazasini yaxshilashga qaratilgan vazifalar belgilab berildi. Respublikamiz Prezidenti va hukumati tomonidan ko`rilgan har bir chora- tadbirlar bevosita bozor munosabatlarini tartibga solishga qaratilishi bilan birgalikda, mahsulotlar va ko`rsatilgan xizmatlarning sifatini oshirish va huquqiy tartibga solishni samaradorligini oshirish uchun xizmat qiladi. Standartlar va sertifikatlar to`g`risidagi qonunlarga rioya qilish yuzasidan tekshirish va nazorat o`tkazishning huquqiy tartibga solinishi. Standartlar va sertifikatsiyalar to`g`risidagi qonunlarga rioya qilish yuzasidan belgilangan tartibda tekshirishi va nazorat o`tkazilib boriladi. Bu vazifa tegishli davlat idoralari zimmasiga yuklatilgan. Jumladan, standartlashtirish, metrologiyaga oid faoliyat, sertifikatlashtirish sohasidagi ishlarga «O`zdavstandart» rahbarlik qiladi va o`z vakolati doirasida ushbu ishlarni o`tkazishning umumiy qoidalarini belgilaydi. Shu bilan birgalikda «O`zdavstandart», Davlat arxitektura va qurilish ko`mitasi. Davlat tabiatni muhofaza qilish qo`mitasi, Sog`liqni saqlash vazirligi va ularning hududiy organlari, shuningdek boshqa maxsus vakil qilingan davlat boshqaruv organlari o`z vakolatlari doirasida xo`jalik faoliyati subyektlarining standartlashtirishning majburiy talablariga standartlashtirishga taalluqli boshqa hujjatlariga rioya etishi ustidan davlat nazoratini olib boradilar. Davlat nazorati, idoraviy bo`ysunuvi va mulk shakllaridan qat`i nazar, xo`jalik subyektlarining, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanayotgan jismoniy shaxslarning ishlab chiqarayotgan mahsuloti, shu jumladan sertifikatlashtirilgan mahsulotlarni ishlab chiqish, tayyorlash, saqlash, tashish, foydali suratda ishlatish bosqichlarida qonun hujjatlariga qanchalik rioya etilgan holda amalga oshirilayotganligiga qaratiladi.

Standartlarning majburiy talablariga rioya etilishi ustidan nazorat O`zbekiston Respublikasi va Qoraqolpog`iston Respublikasi bosh davlat inspektorlari, viloyat shaharlar bo`yicha bosh davlat inspektorlari tomonidan bevosita amalga oshiriladi. Mahalliy joylarda esa ularga itoat etadigan davlat inspektorlari nazorat qiladilar. Davlat inspektorlari standartlarning majburiy talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradilar. Ular davlat boshqaruv organlarining vakillari hisoblanadi. Davlat inspektorlari qonun bilan belgilab berilgan vakolatlar doirasida standartlar va sertifikatlar to`g`risidagi qonunlariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini olib boradilar. Davlat nazoratini amalga oshirishda ular xo`jalik faoliyati subyektlarining ishlab chiqarish va xizmat ko`rsatish binolariga moneliksiz kirish; o`z faoliyatiga doir kerakli hujjatlar va ma`lumotlar olish; standartlarning majburiy talablariga muvofiqligini tekshirish uchun mahsulotlarning namunalarini hamda nushalarini tanlab olish o`tkazish va boshqa shunga o`xshash huquqlarga ega. Xo`jalik subyektlariga mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash, ishlab chiqish, uni realizatsiya qilish, undan foydalanish, mahsulotni saqlash, tashish va chiqindini foydali suratda ishlatish bosqichlarida standartlarning talablari buzilgan bo`lsa uni bartaraf etish to`g`risida ko`rsatmalar berishga haqli. Bundan tashqari, xo`jalik yurituvchi subyekt tekshiruvdan bo`yin tovlaganida mahsulotni realizatsiya qilishni man etish huquqiga ega. Standartlarni nazorat qilish bo`yicha bosh davlat inspektorlari standartlarning majburiy talablari buzilganligi uchun xo`jalik yurituvchi subyektlariga nisbatan jarimalar qo`llash to`g`risida qarorlar qabul qilish aybdor bo`lgan xo`jalik yurituvchi subyektlarining mansabdor shaxslarini ma`muriy javobgarlikka tortish; standartlarning majburiy talablariga muvofiq bo`lmagan mahsulotlar aniqlashgandan ushbu mahsulotlarni realizatsiya qilishni to`xtatish to`g`risida ko`rsatmalar berishga haqli.

Shuningdek, standartlarning majburiy talablariga muvofiq bulmagan va davlat ro`yxatidan o`tkazilmagan impot mahsulotni realizatsiya qilishni man etish huquqiga ega. Davlat inspektorlarining mahsulotlarini realizatsiya qilish man etish yoki to`xtatib qo`yish tug`risidagi ko`rsatmasini buzganlik uchun xo`jalik yurituvchi subyektlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda jarima to`laydilar. Xo`jalik yurituvchi subyektlari berilgan ko`rsatmalarni va qarorlarni bajarmagan taqdirda davlat inspektorlari zarur materiallarni prkuratura organlariga yoki sudga oshiradi. Davlat metrologiya tekshiruvi va nazorati, davlat metrologiya xizmati organlari tomonidan talonlar, o`lchov vositalari, axborot – o`lchov tizimlari, o`lchovlarni bajarish uslubiyotlari, metrologiya normalari va qoidalariga rioya etilgan holda amalga oshirilayotganligi ustidan o`tkaziladi. Sertifikatlash qoidalariga rioya qilinganligi ustidan belgilangan tartibda tekshirish va nazorat o`tkaziladi. Jumladan tayyorlovchilarning (tadbirkorlarning, sotuvchilarning, ijrochilarning) sinov laborotoriyalarining (markazlarining) sertifikatlashtirish qoidalariga rioya etishlari ustidan hamda sertifikatlangan mahsulot ustidan davlat tekshiruvi va nazoratini «O`zdavstandart»ning davlat inspektorlari amalga oshiradilar. Shuningdek, ixtiyoriy sertifikatlashtirishni «O`zdavstandart» belgilab qo`ygan tartibda akkreditatsiya qilingan yuridik va jismoniy shaxslar amalga oshirishi mumkin. Mahsulot, bajarilgan ish va ko`rsatilgan xizmatning sifatini ta`minlashda shartnomaning roli. Respublikamiz aholisining moddiy va maishiy ehtiyoji ishlab chiqarilayotgan tovarlarning, yetishtirilgan mahsulotning, bajariladigan ishning va ko`rsatiladigan xizmatning miqdori, hajmi, sifati bilan qondiriladi. Shu sababli, mahsulot ishlab

chiqaruvchi, tadbirkorlarning yanada ko`payishiga va ular tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovar, bajarilayotgan ish va ko`rsatilayotgan xizmatlarning sifatli bo`lishiga alohida e`tibor berilayapti. Sifat bilan bog`liq munosabatlarni huquqiy tartibga solish xususida tegishli qonunlar va boshqa huquqiy hujjatlar qabul qilingan. Bunga misol qilib, O`zbekiston Respublikasining «Standartlashtirish to`g`risida», «Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to`g`risida», «Metrologiya to`g`risida»gi Qonunlarini ko`rsatish mumkin. Ushbu Qonunlar bilan birgalikda mahsulotning, bajarilgan ishning va ko`rsatilgan xizmatning sifatini ta`minlashda tomonlar o`rtasida tuzilgan shartnoma ham alohida ahamiyatga ega bo`ladi. Mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish va xizmat ko`rsatish munosabatlarining huquqiy shakli sifatida tuziladigan shartnomalarni quyidagicha guruhlarga ajratish mumkin. Ular mahsulotlar va tovarlar ishlab chiqarish va topshirish; ishlarni bajarish; xizmatlar ko`rsatish to`g`risidagi shartnomalar shaklida bo`lishi mumkin. Bu shartnomalar bozor iqtisodiyotida xalq xo`jaligining barcha sohalarida mulkchilik shakllari turlicha bo`lgan shaxslar o`rtasida tadbirkorlik faoliyatini yuritish jarayonida ijtimoiy munosabatlar mahsulot ishlab chiqarish va sotish, ishlarni bajarish, xizmat ko`rsatish bo`yicha vujudga keladi. Ushbu ijtimoiy munosabatlar ichida mahsulot tayyorlash va uni topshirish bilan bog`liq mulkiy munosabatlar o`ziga xos alohida o`rinni egallaydi. Ushbu mulkiy munosabatlar shaxslarning bevosita tadbirkorlik faoliyatlari orqali amalga oshiriladi va tovar – pul tusiga ega bo`lib, mazkur munosabatlarni tartibga solishning huquqiy vositasi bo`lgan mahsulotlarni (mulk) tayyorlash va sotishga oid shartnomalar asosida tartibga solinadi. Bunday guruh shartnomalar ishlarni bajarish, xizmat ko`rsatishga oid shartnomalaridan o`zining ba`zi bir xususiyatlari bilan farq qiladi. Tovar ishlab chiqarishga oid shartnomalarning asosiy farqi shundaki, ular xo`jalik yuritish faoliyatining mahsulot tayyorlash va sotish sohasida qo`llaniladi. Ularning yana bir o`ziga xos tomoni – tovar ishlab chiqarishga oid shartnomalarning predmeti bo`lgan mulk yoki mahsulot shu majburiyatlarni obyekti hisoblanib, u bir shaxsdan

ikkinchi shaxsning tasarrufiga o`tkaziladi. Mahsulot tayyorlash va sotish to`g`risidagi shartnomalar chunonchi: oldi – sotdi; mahsulot yetkazib berish; kontraktatsiya; ulgurji savdo; energiya va gaz yetkazib berish kabi shartnomalar bo`lishi mumkin. Mazkur shartnomalarni bir guruhga birlashtirilganligining sababi ular mahsulot (mulk)ni oluvchi yoki sotuvchi shaxslar o`rtasidagi o`zaro iqtisodiy munosabatlarni yo`lga qo`yishga, o`zgartirishga va bekor qilishga qaratilganligidadir. Boshqacha qilib aytganda ularning barchasi tomonlar o`rtasida mahsulot (mulk) tayyorlash va sotish borasidagi huquqiy munosabatlarni tartibga solishida muhim o`rin tutadi. Tovar ishlab chiqarishga oid shartnomalarning o`ziga xos bo`lgan xususiyatlarini ularning elementlari (subyektlari, obyektlari, mazmuni)dan ham ko`rish mumkin. Tovar ishlab chiqarishga oid majburiyatlarning subyektlari sifatida ikki tomon ishtirok etadi. Birinchi tomon mahsulot (mulk)ni topshiruvchi - tadbirkor shaxs - sotuvchi bo`lsa, ikkinchi tomon shartnomaga ko`ra kelishilgan mahsulot (mulk)ni qabul qiluvchi va unga tegishli summani to`lovchi shaxs-sotib oluvchi hisoblanadi. Tovar ishlab chiqarish va mulklarni topshirishga oid shartnomalarning subyektlari bo`lgan tomonlar o`z zimmalariga olgan majburiyatlarni aniq bajarishlari shart. Bu esa yetishtirilgan va iste`molchiga topshirayotgan mahsulotning sifatli bo`lishini ta`minlash shartnomaning eng mushim shartlaridan biri bo`lib hisoblanadi. Tovar ishlab chiqarishga oid majburiyatlarning obyekti mahsulot (mulk) tayyorlash yoki sotish majburiyatini bajarish uchun qilingan harakatlardan va uning predmetidan iborat. Masalan oldi – sotdi shartnomasi bo`yicha mulkni topshirish, mahsulot yetkazib berish shartnomasi bo`yicha esa mahsulot ishlab chiqarish va sotish bajariladigan ishlarni va ko`rsatiladigan xizmatlardan farq qilib, tayyor mahsulot (mulk) yoki tayyorlanishi kerak bo`lgan mahsulot tovar ishlab chiqarish va sotish shartnomaning obyekti hisoblanadi. Ushbu mahsulot (mulk)ni tayyorlash, olish, sotish xo`jaliklarning bevosita faoliyatlari bilan bog`liq.

Oldi – sotdi shartnomasida sotiladigan mahsulot (mulk) tayyor holda bo`ladi va shartnomaning tuzilishi va ijro etilish vaqti bir vaqtga to`g`ri keladi ya`ni real bo`ladi. Mahsulot yetkazib berish xo`jalik shartnomalari (kontraktatsiya, energiya va gaz ta`minoti)da mulk (mahsulot)ning topshirilish vaqti shartnomaning tuzilish vaqtiga to`g`ri kelmaydi. Mahsulot yetkazib berish shartnomasi yoki oldi – sotdi shartnomasi orqali tashkilotlar bir-birlariga ishlab chiqarish faoliyati yoki xo`jalik zarurati uchun kerak bo`lgan qishloq xo`jalik mashinalari, asbob-uskunalar, ehtiyot qisimlar va boshqa mahsulotlar hamda xalq iste`moliga oid tovarlarni sotadilar. Tovar ishlab chiqarishga oid majburiyatlarda tomonlar bir-biriga nisbatan aniq huquq va burchga ega bo`ladilar. Shartnomalarning asosiy shartlari (bandlari, rekvizitlari) mulkiy munosabatlarning ishtirokchilari sifatida tomonlarning huquq va burchlari tovar ishlab chiqarishga oid majburiyatlarining mazmunini tashkil etadi. Bunday shartlarga mahsulot (mulk)ning nomi, sifati, komplekti, assortimenti va boshqa shartlar kiradi. Birinchi tomon (qarzdor) mulkiy xarakterdagi muayyan harakatni bajarish majburiyatiga, ikkinchi tomon (kreditor) ushbu majburiyatni talab qilishga haqli bo`ladi. Tovar ishlab chiqarishga oid majburiyatlarga ikki tomonlama shartnomalar kirganligi tufayli taraflarning har qaysilarida sotuvchining asosiy burchi va huquqi sotilgan mulkning shartnomaga muvofiq oluvchining egaligiga topshirishdan va uning uchun belgilangan haqni olishdan iborat, oluvchining asosiy huquqi va burchi sotilgan ashyoni qabul qilishi va buning uchun belgilangan baho ni to`lashdan, agar sotilgan narsa shartnoma shartlariga muvofiq topshirilmasa, uning o`ziga topshirilishini sotuvchidan talab qilishdan iborat bo`ladi. Kontraktatsiya shartnomasida esa: - qishloq xo`jalik mahsulotlarining miqdori (mahsulotning turlari bo`yicha), sifati, ularni yetkazib berish muddatlari, tartibi va shartlari hamda topshirish joyi;

- tayyorlovchi tashkilotlar va korxonalarning mahsulotni o`z vaqtida qabul qilib olish va belgilangan baholar bilan uning haqini to`lash yuzasidan olgan majburiyati, pul avanslari berish muddatlari va ularning miqdori; - qishloq xo`jalik mahsulotlarini yetishtirishni hamda ularni qabul punktlariga va korxonalarga tashishni tashkil qilishda xo`jaliklarga yordam ko`rsatish; - taraflar burchlarini bajarmagan holda ularning o`zaro mulkiy javobgarligi ko`rsatilgan bo`ladi. Taraflar shartnomaning ana shu shartlariga to`liq rioya etishi topshiriladigan mahsulotning sifatli bo`lishiga olib keladi. Tadbirkorlik munosabatlarida ish bajarish bilan bog`liq shartnomaviy munosabatlarda ham ishlarni sifatli bajarishni ta`minlashda shartnoma bo`yicha taraflar o`z zimmalariga olgan majburiyatlarini lozim darajada bajarishiga ham bog`liqdir. Tadbirkorlik faoliyatida tuziladigan shartnomaning ushbu turi boshqa faoliyatlar (mahsulotlar tayyorlash va sotish, xizmatlar ko`rsatish)dan asosan o`zining tartibga solinish predmeti bilan farq qiladi. Bu farq shundan iboratki, ishlar majburiyatlar xo`jaliklar o`rtasidagi ishlarni bajarish haqidagi munosabatlarda vujudga keladi va ishlarni bajarishga doir shartnomalar vositasida tartibga solinadi, ya`ni, shartnomalar ish bajarish munosabatlarini amalga oshirishning huquqiy shakli bo`lib hisoblanadi. Ishlarni bajarishga doir majburiyatlarga bir qator shartnomalar, ya`ni: pudrat, qurilish pudrat, ilmiy – tekshirish va konstruktorlik ishlarini bajarish uchun tuziladigan, loyihalash va qidiruv ishlarini bajarish uchun tuziladigan shartnomalar kiradi. Bu shartnomalarda buyurtmachi va pudratchi sifatida qatnashuvchilar tadbirkor shaxslar bo`lishi mumkin. Shartnomada bir tomondan buyurtmachining topshirig`iga binoan ma`lum bir ishni uning yoki o`zining materialidan butun mas`uliyatini o`z zimmasiga olib bajarish majburiyatini oluvchi shaxs – pudratchi

bo`lsa, ikkinchi tomondan, bajarilgan ishni qabul qilish va buning uchun haq to`lash majburiyatini oluvchi shaxs – buyurtmachi hisoblanadi. Pudratchi shartnoma bo`yicha o`z zimmasiga olgan ishning sifatiga oid majburiyatlarini qonun va shartnoma talablari asosida bajarish lozim. Pudrat shartnomasida pudratchi, ya`ni, maishiy xizmat ko`rsatish korxonalari buyurtmachi korxonalarning kiyim-kechak, poyafzal mahsulotlarining kichik partiyasini yoki mebel, teri mahsulotlarini tayyorlash uchun bergan buyurtmalarini sifatli tayyorlab berishi taraflar o`rtasidagi shartnomaviy majburiyatni bajarishning muhim omili bo`lib hisoblanadi. Binobarin, pudrat shartnomasida pudratchi ishni lozim darajada, sifatli qilib belgilangan muddatda bajarishga majbur. Ishning sifati shartnoma shartlariga, buyurtmachining topshirig`iga, shuningdek, agar standartlarga, texnik shartlarga yoki o`shanday ishlar uchun odatda qo`yiladigan talablarga muvofiq belgilanadi. Pudratchi ishni o`zi tashkil etib, unga rahbarlik qilishi lozim. U hamma ishlarni bajarishga buyurtmachi oldida javobgar shaxs hisoblanib, bosh pudratchi sifatida ayrim ishlarni bajarishi uchun boshqa tashkilotlar bilan yordamchi pudrat shartnomasini tuzishi mumkin. Buyurtmachining burchlari asosan pudratchi tomonidan bajarilgan ishni qabul qilish va buning uchun haq to`lashdan iborat bo`ladi. Bozor munosabati sharoitida tadbirkorlar o`rtasida vujudga keladigan mulk bilan bog`liq bo`lmagan munosabatlarni tartibga soluvchi xizmat ko`rsatish shartnomalari ham ahamiyatga ega. Xo`jalik faoliyatining ushbu turi boshqa faoliyat turlari mahsulot tayyorlash va sotish, ishlarni bajarishdan o`zining faqat xizmat ko`rsatishga doir majburiyatlar (shartnomalar) orqali amalga oshirilishi bilan farq qiladi. Xizmat ko`rsatishga doir majburiyatlarda ham xizmatlarning shartli kirsatilishida ham taraflarning xizmat ko`rsatuvchining o`z zimmasiga olgan shartnomaviy majburiyatni bajarishni ta`minlashni zaruriyat qilib qo`yadi. Yuqoridagilarga asosan xulosa qilish mumkinki, shartnoma majburiyat, bajarilgan ish va ko`rsatilgan xizmat sifatini ta`minlashda eng muhim huquqiy vosita bo`lib xizmat qiladi.

Tadbirkorlik subyektlari ishtirokida tuzilgan shartnomalar bo`yicha belgilangan majburiyatlarning aniq bajarilishi ko`rsatilgan xizmatning sifatli bo`lishini ta`minlaydi. Agar xizmat sifatli bo`lmasa, aybdor tomon shatrnomada belgilanganidek javobgar bo`ladi. Shartnomada qatnashuvchi taraflarning huquq va burchlari, shartnoma shartlari bajarilmaganida javobgarlikning qo`llanilishi ishlab chiqarilgan mahsulotning, bajarilgan ishning va ko`rsatilgan xizmatning sifatini ta`minlashga xizmat qiladi.

Похожие

Tadbirkorlik faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishi

Mustaqillikga qadar O'zbekitonda nikoh munosabatlarining huquqiy tartibga solinishi

Markaziy Osiyoda nikoh munosabatlarining diniy-huquqiy qoidalar asosida tartibga solinishi

Qishloq xo`jaligidagi shartnoma munosabatlariga umumiy tavsifnoma

Iste`molchilar huquqlarining davlat tomonidan himoya qilinishini ta`minlash