Kriminal viktimologiya asoslari - Юриспруденция - Рефераты

Kriminal viktimologiya asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

Kriminal viktimologiya asoslari Reja: 1. «Kriminal viktimologiya» tushunchasi va uning ahamiyati 2. Viktimlik va uning turlari 3. Viktimlikning oldini olish

«Kriminal viktimologiya» tushunchasi va uning ahamiyati «Viktimologiya» iborasi lotincha victima – «jabrlanuvchi» va yunoncha logos – «ta’limot» so‘zlari birikishidan tashkil topgan bo‘lib, jabrlanuvchi haqidagi ta’limot degan ma’noni anglatadi. Viktimologiya o‘z ichiga jabrlanuvchilar haqidagi umumiy ta’limotni, ya’ni nafaqat jinoyatlardan jabrlanganlar haqidagi, balki har xil salbiy holatlar, baxtsiz hodisalar, tabiiy ofatlar, urushlar va hokazolardan jabrlanganlar haqidagi ta’limotni ham qamrab oladi. Kriminal viktimologiya jinoyat qurbonlari to‘g‘risidagi ta’limotdir. Jabrlanuvchisiz jinoyat bo‘lishi mumkin emas. Hech shubha yo‘qki, har qanday jinoyat jabrlanuvchiga moddiy, jismoniy yoki ma’naviy zarar yetkazadi. Muayyan shaxs, kishilar jamoasi, jamiyat, davlat va hatto xalqaro huquq-tartibot organlari ham jinoyat qurboni bo‘lishi mumkin. Jinoyat qurbonlarining jinoyat sodir etilishiga aloqadorligi xususidagi fikrlar hozirgi kunda yangilik emas. Ushbu g‘oya ko‘p sonli adabiy manbalarda va huquq ijodkorligi yodgorliklarida o‘z aksini topgan. Insonparvarlik, kechirimlilik, bag‘rikenglik xalqimizga xos bo‘lgan azaliy qadriyatlardir. Shu bois ham jinoyat sodir etgan shaxs bilin jabrlanuvchining o‘zaro kelishuvi davlatchiligimiz asoslari ham keng qo‘llanilgan. Bunda jinoyat sodir etgan shaxs jabrdiydaga tovon to‘lagani uchun jabr ko‘rgan taraf uni kechirib, qozi (sud)dan aybdorni jazodan ozod qilishni talab etishga haqli bo‘lgan. Jumladan, Burhoniddin Marg‘inoniyning «Hidoya» asarida tovon haqi jazo sifatida qo‘llanilgandan so‘ng uni aybdor uch yil mobaynida to‘lashi lozim, deb ko‘rsatilgan. Jinoyatchini jabrlanuvchi bilan yarashtirish va yetkazilgan zararni qoplash haqidagi g‘oyaning muayyan darajada ifodali talqiniga XVIII asr mutafakkirlarining asarlarida duch kelish mumkin. Jumladan, ingliz huquqshunosi Iyeremiya Bentam (1748–1832) jinoyat qonunchiligiga jabrlanuvchilarga yetkazilgan zararni qoplashni nazarda tutuvchi

normalarni kiritish jinoyatchini yanada og‘irroq jazolash va qo‘rqitish (muayyan jinoiy maqsadlarini amalga oshirishidan tiyish) imkonini beradi, deb hisoblagan. Italiyalik kriminolog Raffael Garofalo (1852–1934) ham jabrlanuvchilarga yetkazilgan zararni qoplashga aholini jinoyatchilardan himoya qilishni yanada kuchaytirish vositasi sifatida qaragan. Nemis kriminologi Sara Mardjori Fray (1894–1958) tadqiqotlarida jinoyatchini jabrlanuvchi bilan yarashtirish – jamiyatda tartib va totuvlikni barqarorlashtirishning omili sifatida bayon etilgan. Jinoyatchilikning muhim omili va kriminologiyaning tarkibiy qismi sifatida jabrlanuvchi faqat XX asrning birinchi yarmida tizimli ravishda tadqiq qilina boshlandi. Bu adabiyotlarda nemis kriminologi Gans fon Genting (1888– 1974)ning 1948-yilda nashr etilgan «Jinoyatchi va uning qurboni» asari bilan bog‘lanadi. U o‘z tadqiqotida jabrlanuvchiga jinoyat yuzaga kelishining omili sifatida qaragan. Shuningdek, u jinoyatchilikning jinoyatchi va uning qurboni o‘rtasidagi o‘ziga xos munosabat ekanligini ta’kidlagan. Gans fon Genting jabrlanuvchilar to‘g‘risida to‘plangan ma’lumotlar asosida jinoyatchi va jabrlanuvchilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni tiplarga ajratishni va bu holat jinoyatlar bilan uzviy bog‘liqligini ham alohida ta’kidlagan. Shunga ko‘ra, u nafaqat jinoyatning sodir etilishini tahlil qilishni, balki kelgusida qurbonlar kimlar bo‘lishi mumkinligi va hatto latent jinoyatlar holatini ham bashorat qilish mumkinligini hisobga oladi. Ta’kidlash joizki, jinoyatchilikning sabablarini o‘rganishda jabrlanuvchi haqidagi ta’limot muhim rol o‘ynaydi. Shuningdek, jinoyatning sodir etilishida jabrlanuvchining tutgan o‘rnini ilmiy jihatdan bilish jinoyatchilik profilaktikasining chora-tadbirlarini ishlab chiqishda katta ahamiyatga ega ekanligini aslo unutmaslik zarur. O‘z-o‘zidan ravshanki, kriminal viktimologiyani o‘rganishdan ko‘zlangan asosiy maqsad – jinoyat qurbonining ayrim jinoyatlarning yuzaga kelishida tutgan o‘rni (roli) va ahamiyatini, jinoiy vaziyatning yuzaga kelishi va rivojlanishiga qo‘shgan «hissasi»ni aniqlash va tadqiq etishdir.

Buning uchun esa, jabrlanuvchining shaxsi haqida, shuningdek uning jinoyat sodir etilishidan oldingi xulq-atvori to‘g‘risida umumiy axborot olish zarur. Shuning uchun, birinchi navbatda, uning shaxsi to‘g‘risidagi zarur ma’lumotlar, ayniqsa, jinoyatning yuzaga kelishiga sabab bo‘luvchi xulq-atvori atroflicha o‘rganilishi lozim. Shu bilan bir qatorda, jabrlanuvchining shaxsi va xatti-harakatlari jinoiy qilmishni amalga oshirishga tayyorlanishdan oldin, jinoyatni amalga oshirish vaqtida va jinoyatchilarning qayta jinoyat sodir etishlarida ham alohida o‘rin tutadi. Bundan tashqari, jinoyat qurbonlarini o‘rganish ularga nisbatan sodir etilgan jinoyatlarning latent bo‘lib qolishining sabablarini ham aniqlashga yordam beradi. Bayon etilganlarga ko‘ra, kriminologiyada jinoyat qurbonlarining shaxsi va xulq-atvoriga doir quyidagi masalalar o‘rganiladi: – jinoyat qurboni va jinoyatchi o‘rtasidagi munosabat hamda ularning o‘zaro aloqasi; – jabrlanuvchi shaxsi va xulq-atvorining jinoyatning sabab va shart-sharoitlari bilan bog‘liqligi; – muayyan hayotiy vaziyatlarda jabrlanuvchining xulq-atvori oqibatida jinoyatning yuzaga kelishi; – jinoyat sodir etilganidan keyin jabrlanuvchining shaxsi va xulq-atvori (ayniqsa, retsidiv jinoyatchilikni o‘rganishda); – jabrlanuvchi shaxsi va xulq-atvorining latent jinoyatchilik bilan o‘zaro aloqasi. Sanab o‘tilganlarning e’tiborga olinishi kriminal viktimologiya muammolarini o‘rganishga keng imkoniyatlar yaratadi.

Viktimlik va uning turlari Viktim holatlarning yuzaga kelishini o‘rganish ham katta ahamiyatga ega. Viktimlik – muayyan shaxsning ma’lum bir vaziyatlarda jinoyat qurboni bo‘lishiga sabab bo‘lgan ijtimoiy, jismoniy va ma’naviy sifatlari, xislatlari yoki xulq-atvori. Adabiyotlarda viktimlikning bir qancha turlari ajratib ko‘rsatilgan: 1) individual viktimlik – muayyan shaxsning ijtimoiy, biofiziologik yoki ruhiy xususiyatlariga ko‘ra, ma’lum bir hayotiy vaziyatlarda jinoyat sodir etishi va o‘ziga ma’lum miqdorda zarar yetkazilishi; 2) turdosh viktimlik – ayrim shaxslarning bir qancha holatlar ta’sirida ma’lum jinoyat turlaridan (masalan, talonchilik, nomusga tegish va h.k.) jabrlanishga «moyilligi»; 3) guruhiy viktimlik – o‘xshash ijtimoiy, demografik, psixologik, biofizik va boshqa xislatlarga ega bo‘lgan odamlarning muayyan toifalariga (inkassatorlar, qorovullar, taksichilar va h.k.) xos bo‘lgan jinoyatlardan jabrlanish qobiliyati; 4) ommaviy viktimlik – aholining ma’lum bir qismi o‘zlarining subyektiv xususiyatlari tufayli obyektiv tarzda jinoyatlardan jabrlanishi. Sanab o‘tilgan viktimlik holatlarida asosiy omillardan biri bo‘lib, jabrlanuvchining muayyan xususiyatlari ko‘rsatilgan. Ta’kidlash joizki, shaxsning viktimlik holatiga tushib qolishiga nafaqat uning subyektiv xususiyatlari, balki boshqa omillar ham ta’sir etadi. Ya’ni kishi o‘z shaxsiy xususiyatlariga ko‘ra emas, balki ularning boshqa omillar bilan uyg‘unlashuvi yoki bog‘lanishi natijasida jinoyatdan jabrlanishi mumkin. Adabiyotlarda viktimlikning quyidagi asosiy ikki turi ham ajratib ko‘rsatilgan: 1) umumiy viktimlik – shaxsning yoshi, jinsi, kasbi, ijtimoiy holati va hokazolarga bog‘liq bo‘lgan viktimlik; 2) maxsus viktimlik – shaxs ruhiyatidagi beqarorlik, spirtli ichimliklarga moyilligi, irodasi va ehtiroslari kabilar bilan bog‘liq bo‘lgan viktimlik.

O‘tkazilgan tadqiqotlar viktimlikning bu ikki turi uyg‘un ko‘rinishga kelgan hollarda viktimlik darajasi ancha oshishini ko‘rsatadi. Kriminal viktimologiyani tadqiq etish jinoyatlarning turlari asosida olib borilsa, yanada samarali bo‘ladi. Bu kabi tadqiqotlar viktimlik holati xususida zarur ma’lumotlarga ega bo‘lish, viktimlikni yuzaga keltiruvchi omillar, viktim xulq-atvorni jinoiy xulq-atvor bilan o‘zaro bog‘liqlikda o‘rganish va bilish hamda shular orqali jinoyatlar profilaktikasining chora-tadbirlarini ishlab chiqishga imkon yaratadi. Shu sababli ayrim jinoyat turlarini o‘rganish hozirgi vaqtda ancha keng va faol o‘tkazilmoqda. Shu nuqtai nazardan ikki asosiy masala ko‘ndalang bo‘ladi. Birinchisi, kim jinoyatdan jabrlanadi, degan savolga javob topish hisoblanadi. Bu masalani nafaqat bilimga bo‘lgan ehtiyojni qondirish uchun, balki asosan eng «viktimogen» ijtimoiy guruhlarni aniqlash maqsadida o‘rganish lozim. Tegishli tadqiqotlar ayollar firibgarlik, qiynash kabi jinoyatlarni sodir etish bilan bog‘liq holatlarda, erkaklar – odam o‘ldirish va badanga og‘ir shikast yetkazish kabi jinoyatlarni sodir etishda oshiqcha viktimlik bilan tavsiflanishini ko‘rsatadi. Ushbu holat formal va noformal sohalarda erkaklar va ayollar bajaradigan ijtimoiy vazifalarning xususiyati, ularning kundalik turmush tarzi bilan bog‘liq. Zo‘ravonlik jinoyatlarining qariyb yarmida jinoyatchining qarindoshlari yoki tanishlari jabrlanadi. Bu, ayniqsa, bezorilik, odam o‘ldirish, badanga og‘ir shikast yetkazish kabi jinoyatlarga xosdir. Nomusga tegish jinoyati aksariyat hollarda yaxshi tanish bo‘lmagan odamlarga (tasodifiy tanishlarga) nisbatan sodir etiladi. Ikkinchisi, shaxsning jabrlanuvchi sifatida shakllanishiga nimalar imkoniyat yaratishini aniqlash lozim bo‘ladi. Bu har qanday viktimologik tadqiqotning bosh masalasidir, chunki unga javob topmasdan jinoyatlarning viktimologik oldini olish chora-tadbirlarini amalga oshirish mumkin emas. Qo‘yilgan savolga javoblardan biri shunday bo‘lishi mumkin: jabrlanuvchilar shuning uchun ham jabrlanadiki, ularni jinoyatchilarning o‘zi tanlaydi. Jinoiy tajovuzda jabrlanuvchini tanlash bosqichi barcha jinoyatlarni sodir etishda kuzatilmasa-da, qayd etilgan holat

ko‘pgina jinoyatlarga xosdir. Amaliy nuqtai nazardan, jinoyatchi jabrlanuvchini tanlashda mo‘ljal oladigan belgilarni o‘rganish jinoiy qilmishlarning oldini olish va ularni fosh etish (masalan, jinoyatchini jinoyat ustida ushlash)ga yordam beruvchi chora-tadbirlarni ishlab chiqishga imkoniyat yaratadi. Shaxslar muayyan toifasining vakillari jinoyatdan jabrlanish ehtimoli sodir etilayotgan jinoyat turiga qarab har xil bo‘ladi. Masalan, bezorilikdan jabrlanuvchi shaxs nomusga tegishdan jabrlanuvchilarga qaraganda ko‘proq darajada tasodifiy bo‘ladi. Ayni vaqtda, firibgarlikdan jabrlanuvchilar nomusga tegishdan jabrlanuvchilarga qaraganda kamroq darajada tasodifiydir. Tasodifiylik omili jinoyat sodir etish usuliga, jinoyatchining «professional» tayyorgarligiga va boshqa holatlarga qarab namoyon bo‘ladi. Jinoyatchilar jabrlanuvchini tanlashda har xil belgilarga, chunonchi: ko‘p miqdorda moddiy boyliklari mavjudligiga; bo‘lajak jabrlanuvchining tashqi ko‘rinishiga (nomusga tegishda ayolning «chiroyliligi», jinoyatga turtki beruvchi xulq-atvori; firibgarlikda shaxsning «soddaligi» va h.k.); yoshiga; hayot tajribasiga; qiziqishlariga; fe’l-atvorining o‘ziga xos xususiyatlariga (ichkilikka ruju qo‘yganlik, ishonuvchanlik va h.k.) qarab mo‘ljal oladi. Jinoyatchining jabrlanuvchini tanlashi viktimlikni belgilovchi muhim omildir. Lekin bu mazkur hodisaning birdan-bir omili emas. Boshqa bir holat – jabrlanuvchining xulq-atvori ham viktimlikni aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, jabrlanuvchining jinoyat sodir etilishidan oldingi, jinoyat sodir etish vaqtidagi va jinoyat sodir etilganidan keyingi xulq- atvorini farqlash lozim. Jabrlanuvchining jinoyat sodir etilishidan oldingi xulq-atvori: 1) jinoyat sodir etishga turtki beruvchi (shaxs o‘z harakatlari bilan kriminogen vaziyatni yuzaga keltiradi); 2) faol (shaxs bevosita kriminogen vaziyatni yuzaga keltirmaydi, lekin o‘z harakatlari bilan uning yuzaga kelishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi); 3) passiv (kriminogen vaziyatning yuzaga kelishida shaxs jiddiy yoki umuman hech qanday rol o‘ynamaydi) bo‘lishi mumkin.

Jinoyat sodir etish vaqtida jabrlanuvchining harakatlaridan kelib chiqib: a) Shaxsning huquqbuzar ko‘zlagan jinoiy niyatini ro‘yobga chiqarishiga imkoniyat yaratadigan xulq-atvorini; b) Jabrlanuvchining jinoyatchiga jinoiy natijaga erishish imkoniyatini yengillashtiruvchi unsurlarsiz xulqatvorini («neytral» xulq-atvorni); s) G‘ayrihuquqiy xulq-atvor amalga oshishiga muayyan darajada to‘sqinlik qiluvchi xulq-atvorni farqlash mumkin. Jabrlanuvchining xulq-atvoriga taalluqli bo‘lgan qanday holatlarni jinoyat sodir etishga turtki beruvchi yoki imkoniyat yaratuvchi holatlarga kiritish mumkin? Odam o‘ldirishda bu asosan axloqqa zid xulq-atvor yoki aybdorda agressiya, g‘azab va boshqa salbiy emotsiyalar va holatlarni kuchaytiruvchi g‘ayriqonuniy xulq-atvor. Odam o‘ldirishga qasd ba’zan qo‘rqitish, jismoniy zo‘rlik ishlatish, do‘pposlash, tahqirlash, haqorat qilish, qo‘pol yoki shafqatsiz muomalada bo‘lish, moddiy zarar yetkazish va hokazolar ta’siri ostida tug‘iladi. Nomusga tegish jinoyatini sodir etishga jabrlanuvchining ayblanuvchida jinsiy hirsni qo‘zg‘atuvchi axloqqa zid yoki yengiltak xulq-atvori turtki beradi. Ya’ni, jabrlanuvchining uyatsiz xatti-harakatlari oqibatida jinoyatchilarda jinsiy mayl yuzaga keladi hamda suhbatdoshim jinsiy yaqinlikka moyil, degan fikr shakllanadi. Bundan tashqari, jabrlanuvchining kuchsiz yoki ojiz holatini, uning zo‘rlikka qarshilik ko‘rsatish qobiliyati cheklanganligini ifodalovchi holatlarga ham e’tibor berish lozim. G‘arazli niyatda sodir etilgan jinoyatlarga ko‘pincha jabrlanuvchining yengiltak yoki axloqqa zid harakatlari, o‘z mulkini asrashga sovuqqonlik bilan munosabatda bo‘lishi, tanishlar orttirishda e’tiborsizligi, shubhali «do‘stlar» va begona shaxslarga nisbatan haddan tashqari ishonuvchanlik, jabrlanuvchi mol- mulkining bo‘lajak o‘g‘rilari bilan birgalikda araqxo‘rlik qilishi, qimor o‘ynashi, jinsiy maylga berilishi imkoniyat yaratadi.

Jinoyatlarning sodir etilishida jabrlanuvchilarning «neytral» xattiharakatlari ham sezilarli o‘rin tutadi. Bunday holat qurbonning lozim darajada jismoniy harakatsizligi oqibatida yuzaga keladi. Bunda hujumning kutilmaganda va tez bo‘lgani sababli, shaxs o‘zini himoya qilish uchun biror-bir chora ko‘rishga ulgurmasligi (shaxsga qarshi jinoyatlarda) mumkin, shuningdek aybdor tomonidan aniq xavf bo‘lganida haddan tashqari qo‘rquv holatida o‘zini himoya eta olmasligi kuzatiladi (odam o‘ldirish, nomusga tegish, bosqinchilik, talonchilik kabilarda). Shu bilan birga, u yoki bu jinoiy xatti-harakatning oldini olishga qarshi turish holati mavjudligini ham e’tiborga olish lozim. Bunda qarshi turgan muayyan jabrlanuvchi jamiyat uchun xavfli qilmishga yo‘l qo‘ymaslik va bartaraf qilishning zarur choralarini ko‘radi. Bunday choralar sifatida maxsus chora (masalan, qo‘riqlash vositalarini qo‘llash) yoki faol chora (jismoniy qarshilik, g‘ayriqonuniy talablarga bo‘ysunmaslik kabi), shuningdek passiv qarshilik (xavfdan qochib qolish)larni ko‘rsatish mumkin. Tadqiqotlardan ma’lum bo‘ladiki, jinoyatchilarga faqat 25% jabrlanuvchilar qarshi turganlar, to‘rtdan uch qism jabrlanuvchilar esa passiv harakatda bo‘lganlar. Jinoyatchilikda viktimlik holatidagi jabrlanuvchilarning jinoyat sodir etgandan keyingi xatti-harakatlari ham alohida e’tiborni talab etadi. Jinoyatchilikka qarshi kurash amaliyotidan yaxshi ma’lumki, ko‘pchilik vaziyatlarda jabrlanuvchilar bo‘lib o‘tgan jinoyatlar to‘g‘risida tegishli organlarga xabar bermaydilar. Bu o‘ziga xos ravishda jinoyatchilarning o‘z jinoiy xatti-harakatlarini davom ettirishlari uchun zarur sharoitni yuzaga keltiradi. Shu bois, jabrlanuvchilarning jinoyat to‘g‘risida xabar bermasligining asl maqsadini bilish katta ahamiyatga ega. Bu borada tahlil etilgan so‘rov (empirik) materiallarining tahlilidan ma’lum bo‘ldiki, jabrlanuvchilarning o‘zlarini bunday tutishlari: jinoyatchi bilan o‘zaro do‘stona munosabatning mavjudligi, jinoyat-protsessual huquq normalari bilan duch kelishni, «o‘z aybini» do‘stlari va dushmanlari oldida oshkor qilishni, tajovuz bo‘lganligini oshkor qilishni, oilaning buzilishini istamasligi, aybdor bilan o‘zi «hisob-kitob qilishi», huquqni himoya qilish organlarining jinoyatni ochishiga ishonmasligi, qarindoshlik hissi, tajovuz qilgan shaxsdan qo‘rqish va shu orqali

o‘zini qurbon qilish, bo‘lib o‘tgan voqealarda o‘zini aybdor deb hisoblash, sodir etilgan aybni to‘g‘ri anglamaslik kabilar bilan izohlanadi. Ko‘rinib turibdiki, sanab o‘tilgan har bir holatni baholash va tasniflash, shu asosida viktim holatlarni bashorat qilish va ularning oldini olish tizimini yaratish hozirgi kunda fan oldida turgan muhim vazifadir. Jabrlangan shaxslarning sodir etilgan jinoyatlar to‘g‘risida tegishli organlarga xabar bermasligi quyidagicha bo‘lishi mumkin: g‘ayriqonuniyligi (jinoyat qonunchiligida qayd etilganidek – jinoyat to‘g‘risida xabar bermaslik), uyatsiz bo‘lishi; o‘zining jinoyatdan jabrlanganligini bilmasligi kabilar. Bu esa, jabrlanuvchilarning jinoyat sodir etilganidan so‘ng o‘zlarini qanday tutganliklarini kerakli yo‘nalishda baholashga yordam beradi. Aynan shu kabi yondashuv jabrlanuvchilarning jinoyatdan keyin o‘zlarini tutishlaridagi istaklari nimalarda namoyon bo‘lganini bilish orqali vaziyatni birdek baholab noto‘g‘ri xulosa chiqarishga yo‘l qo‘ymaydi. Viktimlikning oldini olish Viktimologik tadqiqotlar jinoyatchilik sabablari va shartlarini, uning tarkibini o‘rganish, jinoyatchilikning umumiy salbiy oqibatlarini baholash imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytirishga qodirdir. Holbuki, viktimologiyaning roli hozircha munosib baholangani yo‘q. Rasmiy statistik hisobotlarda jabrlanuvchilar haqida tegishli ko‘rsatkichlar ham mavjud emas. Jabrlanuvchilar, ularning huquqlari va burchlari, ularga yetkazilgan zararni qoplash usullari va shakllari to‘g‘risida qonunlar qabul qilinmagan. Jinoyat-protsessual qonunchiligida jabrlanuvchilar to‘g‘risida, jabrlanuvchi shaxsi va xulq-atvorini tergovda va sudda lozim darajada baholash to‘g‘risida maxsus bo‘lim (boblar) mavjud emas. Jabrlanuvchi shaxsini viktimologik o‘rganishning bosh maqsadi ogohlantirish chora-tadbirlarini ishlab chiqishdan iboratdir. Bu chora-tadbirlar majburiy va tavsiyaviy xususiyatga ega bo‘lishi mumkin. Mazkur choratadbirlarning har biri umumiy, guruhiy va individual (xususiy) darajalarda namoyon bo‘lishi mumkin. Individual va guruhiy darajalardagi majburiy chora-tadbirlar jinoyat sodir etishga turtki beruvchi xulq-atvorli shaxslarga nisbatan zarur holarda qonun

hujjatlarida nazarda tutilgan shakllarda huquqni muhofaza qilish organlarining nazorat faoliyatini ta’minlash uchun qo‘llanilishi mumkin. Tavsiya ko‘rinishidagi chora-tadbirlar zarur hollarda: 1) shaxslarning muayyan guruhlariga kasbiy faoliyatda va kundalik hayot faoliyatida shaxsiy xavfsizlikni ta’minlashga obyektiv tarzda qodir bo‘lgan ba’zi bir axloq qoidalarini tushuntirish; 2) shaxsiy mol-mulkni o‘g‘rilar, talonchilar yoki firibgarlardan asrash qoidalarini tushuntirish; 3) jinoyatchi bilan to‘qnashgan hollarda oqilona harakatlarni, shu jumladan huquqni muhofaza qilish organlariga murojaat qilish tartibini tushuntirish uchun qo‘llanilishi mumkin. Viktimlikning oldini olish muammolarini muvaffaqiyatli hal qilish uchun qonunchilik bazasi, chunonchi: jinoyatchilikning, huquqbuzarliklarning oldini olish to‘g‘risida, jinoyatdan jabrlanganlarni himoya qilish to‘g‘risida, yetkazilgan zararni qoplash tartibi va shartlari to‘g‘risida qonunlar qabul qilish, jinoyat, fuqarolik, protsessual va ma’muriy qonunchilikka tegishli o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish zarur. Shu nuqtai nazardan jahon amaliyoti diqqatga sazovordir. 1963-yilda Yangi Zelandiyada jahonda birinchi Jinoyatlardan jabrlanganlarga yetkazilgan zararni qoplash to‘g‘risida qonun qabul qilindi. Tez orada ushbu mamlakat tashabbusiga Angliya, Niderlandiya, Shvetsiya, Fransiya, AQShning ba’zi bir (12) shtatlari, Kanadaning sakkiz viloyati, Avstraliyaning besh shtati qo‘shildi. 1972-yil AQShda Jinoyatdan jabrlanganlarga yordam ko‘rsatish to‘g‘risida federal qonun qabul qilindi. 1976-yil GFRda Zo‘ravonlik jinoyatlaridan jabrlanganlarga yetkazilgan zararni qoplash to‘g‘risidagi qonun kuchga kirdi. 1982-yil AQShda Jinoyatdan jabrlanganlarni va guvohlarni jinoiyhuquqiy himoya qilish to‘g‘risidagi federal qonun qabul qilindi. Mazkur qonunga binoan jinoyatchining moddiy zararni qoplashi mustaqil jazo turi sifatida mustahkamlab qo‘yildi.

1983-yil Yevropa Kengashining Vazirlar Kengashi Zo‘ravonlik jinoyatlaridan jabrlanganlarga yetkazilgan zararni qoplash to‘g‘risida Yevropa konvensiyasini qabul qildi. Ushbu konvensiyada jinoyatlardan jabrlanganlarga yetkazilgan zararni davlat tomonidan qoplash va mazkur sohada Yevropa Kengashiga a’zo mamlakatlarning xalqaro hamkorligi shartlari va prinsiplari belgilab qo‘yildi. 1980-yil mayda Yaponiya parlamenti Jinoyatlardan jabrlanganlarga pul to‘lash to‘g‘risida qonun qabul qildi. Bu qonun 1982-yil 1 yanvardan kuchga kirdi. Janubiy Afrika Respublikasida hozirgi kunda jabrlanuvchilar va jinoyatchilik sabablarini o‘rganuvchi maxsus institut, Yaponiyada esa politsiyaning maxsus ilmiy tadqiqot instituti faoliyat ko‘rsatmoqda. Uning tarkibida psixologiya, tarbiyaviy ishlar va sharoitlarni o‘rganish uchun alohida laboratoriyalar mavjud bo‘lib, ularning har birida jabrlanuvchilar, zararni qoplash muammolari, voyaga yetmaganlar (asosan qurbonlar)ga oid masalalar o‘rganiladi; ayrim turdagi jinoyatchiliklarning viktimologiyasi bo‘yicha kompleks tadqiqotlar olib boruvchi institut ham faoliyat ko‘rsatadi. Bayon etilganlar, albatta, katta ahamiyatga ega va bu tajribalarni nafaqat qonun ijodkorligi jarayonida, balki amaliy jihatdan kriminologiya muassasalari, shu jumladan Xalqaro Interpol tizimlarida yo‘lga qo‘yish orqali juda ko‘p amaliy muammolarni ham hal etish mumkin.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999.

Похожие

Jinoyatlarning oldini olishda viktimologiya tushunchasi va uni ilmiy bilishning ahamiyati

Kriminologiya fani uning predmeti va metodlari

Oila huquqi asoslari

Mеhnat huquqi asoslari

Ekologiya huquqi asoslari