Конституция назарияси - Юриспруденция - Рефераты

Конституция назарияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

84.5 KB

Конституция назарияси Режа: 1 . Конституция тушунчаси 2 . Конституциянинг моҳияти 3 . Конституцияларни туркумларга (турларга) бўлиш (классификациялаш) 4 . Формал ва моддий Конституция. Юридик ва амалий Конституция 5 . Конституциянинг юридик х усусиятлари 6 . Конституциянинг юридик мазмуни 7 . Конституциянинг функциялари 8 . Конституциянинг тузилиши 9 . Конституция лойиҳаларини тайёрлаш 10 . Конституцияни қабул қилиш усуллари 11. Конституцияни ўзгартириш тартиби 12. Конституцияни ҳимоя қилиш. Конституциявий назорат

1 . Конституция тушунчаси "Конституция" тушунчаси XVIII аср охирида пайдо бўлиб, Конституцияга жуда кўп таърифлар берилган. "Конституция"га турли хил таърифлар берилган бўлиб, улардан бир неча мисоллар келтирамиз. Биринчи таъриф: француз давлатшунос олими Ж.Бюрдонинг Конституцияга берган таърифи: "Конституция - сиёсий ҳокимиятларни тайинлаш, ташкил этиш ва фаолият кўрсатишга оид қоидалар йиғиндисидир". Иккинчи таърифда эса ушбу (юқоридаги) таърифга америкалик олим К.Берд "Фуқаролар эркинликлари" тушунчасини қўшади. Учинчи таъриф сифатида Нигериялик конституцияшунос Б.Нвабуезенинг таърифини берашимиз мумкин : "Конституция - бу қонун кучига эга бўлган формал ҳужжат бўлиб, унинг ёрдамида жамият ўз-ўзини бошқаради ҳамда ўзининг турли идоралари билан шунингдек, бу идораларнинг фуқаролар билан муносабатларини ўрнатади". Кўпчилик ҳолларда конституцияга у тартибга соладиган ижтимоий муносабатлар предметига қараб тушунча берилади. Шу маънода , Конституция - давлатнинг Асосий Қонуни бўлиб, давлат ҳокимиятини ташкил этишни ва ҳокимият, жамият ва шахснинг ўзаро муносабатларини тартибга солади. 2 . Конституциянинг моҳияти Конституция тушунчасини очиб беришда унинг моҳияти муҳим аҳамият касб этади. Турли мамлакатлардан турли ҳуқуқий оқимлар вакиллари Конституция моҳиятини турлича таърифлайдилар. Масалан, табиий ҳуқуқ мактаби вакиллари Конституция –халқ (миллат) нинг умумий иродасини ифодаловчи ўзига хос ижтимоий шартномадир дейдилар. Норматив ҳуқуқ назарияси вакиллари эса Конституция бу олий ҳуқуқий норманинг ифода бўлишидир деб тушунадилар. Марксизм-ленинизм Конституцияни синфий курашнинг маҳсули сифатида баҳолайди. Бизнинг

фикримизча, Конституция – умуминсоний ҳуқуқий қадриятларни энг умулашган инъикосидир. 3 . Конституцияларни туркумларга (турларга) бўлиш (классификациялаш) Турли мамлакатлардаги конституцияларни турли мезонларга (критерияларга) асосланиб, ҳар хил гуруҳларга (турларга) бўлиш мумкин. Биринчидан, конституцияларни уларнинг моҳиятига кўра қуйидаги турларга бўлиш мумкин: 1. Юридик Конституция (формал) - давлатнинг Асосий Қонуни. 2. Ижтимоий (социал) Конституция (амалий) - амалдаги реал ижтимоий муносабатлар тартибга солинади . 1. Тирик Конституция - АҚШ Олий Суди бу Конституцияни ўзгараётган ижтимоий мезонларига мослаб келмоқда. 2. Фиктив (сохта) Конституция - СССРнинг 1936 йил Конституцияси. 1. Моддий Конституция - конституциявий тузум ва инсон ҳуқуқларини тартибга солувчи қонундир. 2. Формал Конституция - Асосий Қонун бўлиб, алоҳида тартибда қабул қилинади ва олий юридик кучга эга. Иккинчидан, конституцияларни шаклига кўра қуйидаги турларга бўлиш мумкин: 1. Ёзма конституциялар. 2. Оғзаки (ёзилмаган) конституциялар - Буюк Британия, Янги Зеландия, Бутан каби давлатлар Конституциялари. 1. Яхлит конституциялар - Конституция матни яхлит бўлиб, бир вақтда қабул қилинади. Масалан, Ўзбекистон, Россия, Бразилия Конституциялари яхлит Конституцияларга мисол бўла олади. 2. Яхлит бўлмаган (нояхлит) конституциялар - бундай Конституциялар турли вақтда қабул қилинган қонунлардан иборат бўлади. Масалан, Швеция, Финландия, Исроил конституциялари.

1. Юмшоқ конституциялар - бундай Конституциялар оддий қонунлар каби ўзгартирилади. Масалан, Буюк Британия Конституциясига 350га яқин қонунлар киради ва оддий тартибда ўзгартирилади. 2. Қаттиқ конституциялар - алоҳида мураккаб тартибда ўзгартирилади. Масалан, АҚШ, Россия, Ўзбекистон конституциялари. 1. Доимий конституциялар. Аксарият конституциялар доимийдир. 2. Вақтинчалик (муваққат) конституциялар - Ироқда 1970 йил Бирлашган Араб Амирлигида 1971 йилдан бери ҳаракатда бўлган конституциялар. Учинчидан, конституцияларни уларни ижтимоий мазмунига қараб ҳам бир неча турга бўлиш мумкин. Ҳозирги кунда дунёда 300 дан ортиқ Конституция бор (федератив давлатлар субъектларининг Конституциялари билан бирга). Бу Конституциялар турли тарихий даврда қабул қилинган бўлиб, ҳар хил ижтимоий мазмунга эга. 1. Fарб мамлакатлари Конституциялари. 2. Ривожланаётган мамлакатлар Конституциялари. 3. Ўтиш даври мамлакатлари Конституциялари. 4. Теократик давлатлар Конституциялари. Конституцияларни қуйидаги турларга ҳам бўлиш мумкин: 1. Демократик Конституциялар. 2. Авторитар Конституциялар. 3. Тоталитар Конституциялар. Конституцияларни турли гуруҳларга бўлиш табиийдир. Ҳар қандай классификация конституцияларни у ёки бу жихатини яққолроқ, кўрсатиш учун хизмат қилади. 4 . Формал ва моддий Конституция . Юридик ва амалий Конституция Конституциявий ҳуқуқ фанида Конституция тушунчаси икки хил маънога эга деб қаралади. Шу маънода формал ва моддий Конституция фарқланади.

Ҳозирги замон конституциявий ҳуқуқ фанида формал К онституция деганда бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларга нисбатан юқори юридик кучга эга бўлган, қабул қилиниши ва ўзгартирилиши алоҳида тартибда амалга ошириладиган қонун тушунилади. Моддий маънодаги Конституция деганда эса давлат ҳокимиятини ташкил этишни тартибга солувчи нормалар йиғиндиси тушунилади. Бундаги асосий нарса тартибга солиш предмети ва ижтимоий муносабатларни мазмунидир. Француз олими Ф.Ардан : "Конституция - давлат ҳокимиятининг синонимидир. Шунинг учун ҳатто ёзма ҳужжат бўлмаганда ҳам давлат ўз Конституциясига ҳам эга бўлади. Агар давлат ёзма ҳужжат эга бўлганда ҳам Конституцияни ўзида акс эттирмайди", -деб ёзган эди. Замонавий конституциявий ҳуқуқ фанида моддий ёки амалий Конституция деганда давлат ҳокимиятини ҳаётдаги амалга оширилиши тушинилади. Моддий Конституция-реал ҳаракатдаги амалий Конституциядир. Формал ёки юридик Конституция-давлатнинг асосий қонунидир. Юридик Конституция давлат ҳокимиятини ташкил этиш ва шахсни ҳуқуқий мақомини белгилаш асосларини мустаҳкамлайди. 5. Конституциянинг юридик ҳусусиятлари Конституция энг муҳим юридик ҳужжат, олий норматив - ҳуқуқий акт сифатида қуйидаги жиҳатлари билан ажралиб туради. 1. Конституция давлатнинг Асосий Қонунидир. 2. Конституция - олий юридик кучга эга. 3. Конституция алоҳида тартибда қабул қилинади ва ўзгартирилади. 4. Конституция муҳим сиёсий ҳужжатдир. 5. Конституция муҳим мафкуравий ҳужжатдир. 6. Конституция муҳим юридик ҳужжатдир. 7. Конституция миллий ҳуқуқий тизимнинг ўзагини ташкил этади.

8. Конституция - ҳуқуқий тарбия ва ҳуқуқий маданиятнинг асоси. 6. Конституциянинг юридик мазмуни Конституцияларнинг юридик мазмуни унинг таркибини ташкил этувчи нормаларда ифодаланиб, ушбу конституциявий нормалар шахс, жамият ва давлат учун муҳим аҳамиятга эга бўлган ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг юридик мазмунини қуйидаги конституциявий нормалар ташкил этади : 1. а) қонун чиқарувчи ; б) ижроия ; в) суд органлари фаолиятини конституциявий асосларини яратувчи; 2. Фуқаролик жамияти асосларини ташкил этувчи ; 3. Ташқи сиёсат асосларини ташкил қилувчи ; 4. Молия, мудофаа, хавфсизлик масалаларини ташкил этувчи ; 5. Инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини тартибга солувчи нормалар ; Бугунги кунга келиб Конституцияларнинг конституциявий тартибга солиш предмети доирасининг кенгайиб бориши эса ҳозирги замон Конституцияларига хос алоҳида хусусият сифатида эътироф этилади. 7 . Конституциянинг фун к циялари Конституция ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларига бевосита таъсир кўрсатади. Шу соҳаларга қараб Конституциянинг қуйидаги турли функцияларини кўрсатиш мумкин. 1. Юридик функциялари - ҳуқуқнинг асосий манбаи. 2. Сиёсий функциялари давлат ҳокимиятининг ташкил этилишининг асосларини ўрнатади . 3. Мафкуравий функциялари жиноятнинг энг асосий маънавий-ғоявий қадриятларини мустаҳкамлайди.

8. Конституциянинг тузилиши Кўпчилик Конституциялар муқаддима (преамбула), асосий норматив қисм ва якунловчи қисмдан иборат бўлади. Муқаддима қисмида жамият ва давлат тараққиётининг асосий босқичлари ҳамда ривожланиш истиқболлари кўрсатиб берилади. Асосий қисм бўлим, боб ва моддалардан ташкил топади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси Муқаддима, олти бўлим, 26 боб ва 128 моддадан иборат. Якунловчи қисм эса давлат ҳокимиятининг давомийлигини таъминлашга қаратилган бўлади. Айрим Конституцияларда уларга киритилган қўшимчалар хажми жуда катта бўлади. Баъзи конституцияларда эса иловалар ҳам бўлади. 9 . Конституция лойиҳаларини тайёрлаш Конституция лойиҳалари турли давлатларда турлича тайёрланади. Конституция лойиҳаларини тайёрлашнинг қуйидаги усулларини кўрсатиш мумкин. 1. Лойиҳа махсус конституциявий комиссия томонидан тайёрланади. 2. Лойиҳалар сиёсий партиялар ва жамоат бирлашмалари томонидан тақдим этилади. 3. Лойиҳа парламент ёки ҳукумат томонидан тайёрланади. Масалан, Франциянинг собиқ Президенти Де Голль Франциянинг 1958 йилги Конституцияни тайёрлашда кенг иштирок этган. 4. Лойиҳани тайёрлашда собиқ мустамлака қилувчи мамлакатлар фаол иштирок этади. Масалан, Буюк Британия ўзининг собиқ мустамлака давлатларида уларнинг Конституцияларини тайёрлашда қатнашган.

5. Лойиҳа Конституциявий таъсис мажлиси томонидан тайёрланади. Бунга Италия (1947 йилги), Бразилия (1988 йилги), Россия (1993 йилги) Конституциялари мисол бўла олади. 10. Конституцияни қабул қилиш усуллари Конституциянинг қабул қилишнинг қуйидаги усулларини кўрсатиш мумкин: 1. Таъсис (конституциявий) мажлис томонидан. Бразилия (1988), Португалия (1976), Болгария (1991), Руминия (1991) Конституциялари шу усул билан қабул қилинган. 2. Амалдаги парламент томонидан - Ўзбекистон (1992) Хитой (1992), Танзания (1977) Конституциялари мисолида. 3. Референдум йўли билан - Россия (1993), Франция (1958), Қозоғистон (1995), Куба (1976), Чили (1980) каби давлат конституциялари референдум йўли билан қабул қилинган. Кўпгина ривожланаётган мамлакатларда Конституциялар ҳадя этиш йўли билан ҳам қабул қилинади. Ҳадя этишнинг 3 йўли мавжуд: 1. Мутлақ монархия шароитида Конституцияни ўз халқига подшо, қирол, султон, монарх ҳадя қилади. Буни Непал (1962), Саудия Арабистони (1992) Конституциялари мисолида кўришимиз мумкин. 2. Метрополия мустамлакачи давлат ўз мустамлакасига Конституция ҳадя қилади ва унинг мустақил давлатлигини тан олади. Буюк Британия 1979 йил Зимбабвега Конституция ҳадя қилган. 3. Ҳарбий ёки революцион Кенгаш Конституцияни ҳадя қилади. Масалан, Миср, Сурия, Ироқ, Афғонистон Конституциялари шу тарзда қабул қилинган. 11. Конституцияни ўзгартириш тартиби Конституцияга ўзгартириш киритишнинг алоҳида мураккаб тартиби уни барқарорлигини таъминлашга қаратилгандир. Шу билан бирга

Конституциянинг айрим қисмлари умуман ўзгартирилиши мумкин эмас. Масалан, Францияда республика бошқарув шакли, Германияда давлатнинг федератив тузилиши, Бразилияда ҳокимият ваколатларини тақсимлаш принципи ўзгартирилиши мумкин эмас. Айрим давлатларда Конституциянинг айрим боблари ўзгартирилиши мумкин эмас. Масалан, Россия Конституциясининг 1, 2 ва 9- боблари ўзгартирилиши мумкин эмас. Кўпчилик давлатларда Конституция моддаларини ўзгартириш учун мутлақ кўп овоз олиш керак (одатда 2/3). Федератив давлатларда федерация субъектларининг кўпчилиги (Россияда 2/3 қисми, АҚШда 3/4 қисми) розилигини (ратификация қилиши) талаб этилади. Ҳиндистон, Канада, Покистонда эса федерация субъектларининг розилиги талаб қилинмайди. Айрим ҳолларда (Скандинавия мамлакатларида) Конституцияга ўзгартиришлар киритиш учун албатта референдум чақирилиши керак. Баъзи давлатларда (Италия) ўзгартиришлар киритиш учун парламент 2 палатасининг мутлақ кўп овозини олиш керак. Унчалик муҳим бўлмаган ўзгартиришлар оддий кўпчилик овоз билан киритилиши мумкин (Ҳиндистон). Венгрияда Конституцияга ўзгартириш киритиш тартиби референдум йўли билан амалга оширилиши мумкин эмас. Баъзи ҳолларда эса Конституцияга ўзгартириш киритишни қонун ташаббусига эга бўлган барча субъектларнинг ўзларигина таклиф эта олмайдилар. Масалан, Грецияда Президент ва парламентнинг 150 депутати розилиги билан, Австрияда бошқа субъектлар билан бирга халқ ташаббуси, яъни 100 минг имзо билан, Италияда 50 минг имзо билан ўзгартиришлар таклиф қилиниши мумкин. Одатда Конституцияни уруш ёки фавқулодда ҳолат даврида қайта кўриш мумкин эмас. Мексикада Конституция умуман ўзгартирилмайдиган ҳужжат сифатида қаралади. Конституцияни бекор қилиши ва унинг янги матн билан ўзгартирилиши жуда кам учрайдиган ҳоллардан бўлиб ҳисобланади.

Масалан, Шри-Ланка, Жанубий Африка Республикаси, Россияда Конституцияни қайта кўриш учун конституциявий мажлис зарур. 12. Конституцияни ҳимоя қилиш. Конституциявий назорат Конституциявий назорат бу давлат ҳокимияти органлари фаолияти ва норматив-ҳуқуқий ҳужжатлари Конституцияга мувофиқлигини текшириш иборат фаолиятдир. Конституциявий назорат объектлари қаторига давлатнинг ички қонунлари, ҳали кучга кирмаган халқаро шартномалари, ижроия ҳокимиятнинг ҳужжатлари, маҳаллий ўз-ўзини бошқариш актлари, айрим ҳолларда жамоат бирлашмаларининг актлари киради. Конституциявий назорат объектлари турли давлатларда турличадир. Конституциявий назорат ўз моҳиятига кўра биринчидан, дастлабки, яъни норматив – ҳуқуқий хужжатнинг кучга киргунига қадар текширилиши ва иккинчидан, кейинги, яъни норматив – ҳуқуқий хужжатнинг кучга кирганидан сўнг текширилиши иборат. Ҳуқуқий оқибатларга кўра конституциявий назорат қарор қилувчи ва тавсиявий назоратга бўлинади. Қарор қилувчи конституциявий назоратда конституциявий деб топилган норматив- ҳуқуқий хужжат ўзининг юридик кучини йўқотади. Тавсиявий конституциявий назоратда эса шу меъёрий ҳуқуқий хужжатни қабул қилган органга уни бекор қилиш тавсия этилади. Мажбурийлиги даражасига кўра конституциявий назорат мажбурий ва факультатив турларга бўлинади. Мажбурий конституциявий назорат қонун талабига мувофиқ амалга оширилади. Факультатив-конституциявий назорат эса ваколати бўлмаган субъект ташаббуси билан ўтказилади.

Похожие

Конституция тушунчаси ва моҳияти

Давлат ва хукук назарияси тушунчаси ва предмети

Давлат ва хукук назарияси - умумназарий фан сифатида

Давлат ва хукук назарияси - умумназарий хукукий фан

Ёлғон назарияси унинг келиб чиқиш сабаблари ва шакллари