Jinoyatchi shaxsi - Юриспруденция - Рефераты

Jinoyatchi shaxsi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.5 KB

Jinoyatchi shaxsi Reja: 1. Jinoyatchi shaxsi tushunchasi 2. Shaxsning eng muhim psixologik xususiyatlari 3. Jinoyatchi shaxsining ma’naviy-ruhiy xususiyatlari uning ijtimoiy xususiyatlari bilan uzviy bog‘liqdir. 1

Jinoyatchi shaxsi Jinoyatchi shaxsi kriminologiyaning asosiy masalalaridan biridir. Jinoyatchi shaxsini o‘rganish: shaxsdagi jinoyat sodir etishni taqozo qilgan g‘ayriijtimoiy xususiyat, o‘ziga xoslikning manbalari, shakllanish yo‘li, shakli va mexanizmini, jinoyat sodir etishga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlashga imkon beradi; jinoyatchilikning qonuniyatlarini to‘liq va har tomonlama aniqlashga xizmat qiladi; jinoyatchilik, ayniqsa, retsidiv jinoyatchilik profilaktikasining samarali chora-tadbirlarini ishlab chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi. Jinoyatchi shaxsi «jinoyatchi» va «shaxs» tushunchalari birikmasidan tashkil topgan. Bu birikmadagi jinoyatchi huquqiy, shaxs ijtimoiy tushunchadir. «Jinoyatchi shaxsi» tushunchasi keng ma’nodagi ijtimoiy tushuncha bo‘lgan «inson shaxsi» bilan uzviy bog‘liq. Shuning uchun ham jinoyatchi shaxsi muammosi inson shaxsi haqidagi falsafiy ta’limotga asoslangan holda o‘rganiladi. Kriminologiya jinoyatchi shaxsini o‘rganishda inson shaxsi haqidagi quyidagi umumfalsafiy ta’limotlarga asoslanadi: – inson shaxs bo‘lib tug‘ilmaydi, balki u shaxs sifatida shakllanadi (insonning «shaxsi» tug‘ilganidan so‘ng shakllana boradi); – «shaxs» va «inson» tushunchalari o‘rtasida farq mavjud. «Inson» nisbatan kengroq tushuncha, «shaxs» esa uning faqat ijtimoiy xususiyatlarini ifodalaydi va insonning rivojlanishi davomida asta-sekin shakllanadi; – inson shaxs sifatida bir tomondan jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlar-ning mahsulidir, ya’ni u muayyan ijtimoiy muhitda hayot kechiradi, o‘ylaydi, fikr yuritadi, harakat qiladi. Uning ijtimoiy tajribasi, bilimi, dunyoqarashi, xulqi, xatti- harakati, turmush tarzi yashagan, yashab turgan ijtimoiy muhitning ta’siri va ijtimoiy munosabatlar natijasi; – inson shaxs sifatida ijtimoiy muhitning sust mahsuli emas, ya’ni u ayni vaqtda o‘zi yashayotgan ijtimoiy muhitga faol ta’sir ko‘rsatadi, uni o‘zgartirish qobiliyatiga ham ega; 2

– har bir inson shaxsi o‘z individualligiga ega, ya’ni inson shaxsi individualligi jihatdan betakror; – inson shaxsi bu insoniyat taraqqiyotining mahsuli, u doimo harakatda va o‘zgaruvchan; – shaxs va jamiyat dialektik birlikdadir. Shaxsning shakllanishida quyidagi omillar qatnashadi: 1) biologik omil (shaxsning individual faoliyati bilan bog‘liq hodisalar: ovqatlanish, jinsiy aloqalarga kirishish, bola tug‘ilishi va h.k.); 2) tabiiy muhit (shaxsning shakllanishiga tabiiy aloqador buyum va aloqalar olami); 3) madaniy muhit; 4) ijtimoiy tajriba; 5) odamlar bilan munosabat. Ushbu omillar shaxs hayoti va faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy hayot tajribasini o‘zlashtirgan, o‘z ijtimoiy pozitsiyasini ishlab chiqqan, ijtimoiy munosabatlar tashuvchisi va bunyodkori bo‘lgan odamni shaxs deb hisoblashimiz mumkin. Shu bois, quyidagi odamlarga nisbatan shaxs tushunchasini qo‘llash bahslidir: 1) hayvonlar galasida yashab katta bo‘lgan va so‘ngra odamlar jamiyatiga qo‘shilgan, lekin unga moslasha olmagan odamlar; 2) har qanday ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy o‘zgarishlarga befarq bo‘lgan ruhiy kasallar; 3) emizikli yoshdagi bolalar. Inson o‘zidan boshqa jamiyat a’zolari bilan aloqada, muloqotda, munosabatda, muomilada bo‘lishi, jamoa orasida va shu jamiyatda yashaganligi tufayli shaxs sifatida shakllanadi, o‘zini o‘rab turgan atrof-muhitni, o‘zo‘zini, o‘zining insoniy mohiyatini anglay boshlaydi. Insonning shaxs sifatida o‘z-o‘zini anglashi subyektiv ravishda o‘zini «men» deb his qilishda ifodalanadi va u ijtimoiy 3

hayotda, boshqa kishilar bilan munosabatda, muloqotda, muomalada bo‘lish asosida vujudga keladi va rivojlanadi. Shaxs jamiyat a’zosi, uning bir qismi bo‘lganligi uchun ham o‘zi yashayotgan, mansub bo‘lgan jamiyat bilan uzviy bog‘lanishdadir. Shaxsning barcha xislat va xususiyatlari, ongi, dunyoqarashi, g‘oyalari va yo‘nalishi o‘sha shaxs atrofidagi ijtimoiy muhitning, haqiqiy voqelikning in’ikosidir. Inson shaxs sifatida ijtimoiy munosabatlar asosida shakllanib, rivojlanib borar ekan, demak uning xatti-harakatlari, xulqi, his-tuyg‘ulari va tushunchalarini ham uni qurshab olgan ijtimoiy muhit, iqtisodiy hayot belgilab beradi. Inson o‘z amaliy faoliyatida ijtimoiy taraqqiyot qonunlarigagina emas, balki tabiat qonunlariga, biologik qonuniyatlarga ham bo‘ysunadi. Shuning uchun ham bir jamiyatning a’zolari bo‘lgan bir xil ijtimoiy muhitda yashab, faoliyat ko‘rsatib shaxs sifatida shakllangan odamlar bir xil emas. Jamiyatdagi har bir shaxs bir- biridan ehtiyoji, faolligi, malakasi, qobiliyati, ko‘nikmalari, muomalasi, tafakkuri, idroki, ongi va boshqa xususiyatlari bilan farq qiladi, bir-biriga hech qachon to‘liq o‘xshamaydi, ya’ni har bir shaxs o‘z individualligiga ega. Har bir kishining shaxsi uning individualligini vujudga keltiradigan xislatlar va fazilatlarning faqat unga xos birikuvidan tarkib topadi. Individuallik – kishining o‘ziga xosligi, uning boshqa odamlardan farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birikmasi. Individuallik temperament va xarakterda, xususiyat, odat, qiziqishlar, bilish jarayonlariga oid fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvur)da, qobiliyat, faoliyatning shaxsga xos uslubi va hokazolarda namoyon bo‘ladi. Shuning uchun ham jamiyat a’zolarining bir qismi ijtimoiy taraqqiyot uchun faol harakat qiladi, yangi-yangi ijobiy g‘oyalarni ishlab chiqadi, ya’ni o‘z faoliyati bilan ijtimoiy taraqqiyotni jadallashtiruvchi taraqqiyparvar shaxslar hisoblanadi. Aksincha, jamiyat a’zolarining ikkinchi qismi ijtimoiy taraqqiyotga to‘sqinlik qiladi, ijtimoiy foydali mehnatdan bo‘yin tovlaydi, o‘zining kasbiy va fuqarolik burchini bajarishga sovuqqonlik bilan qaraydi, g‘ayriijtimoiy turmush tarzi yuritadi, huquqqa, axloqqa xilof va ijtimoiy xavfli qilmishlarni sodir etadi, jamoat tartibini buzadi, ya’ni ijtimoiy taraqqiyot yo‘lida to‘g‘onoq bo‘luvchi, faqat 4

o‘zining tuban ehtiyojlarini qondirish bilangina kifoyalanuvchi shaxslar hisoblanadi. Jamiyat a’zolarining uchinchi qismi esa, o‘z huquqlaridan foydalanishga va majburiyatlarini bajarishga sustkashlik bilan munosabatda bo‘ladi. Inson shaxsi odam paydo bo‘lgandan to hozirgi davrgacha bo‘lgan insoniyat taraqqiyotining natijasidir. Shu bilan birga, inson shaxsi doimo harakatda va u ijtimoiy muhit ta’sirida o‘zgarib boradi. Jamiyat rivojining har bir bosqichida o‘sha davrdagi ijtimoiy muhit ta’sirida shakllangan ijtimoiy toifadagi shaxslar yashaydilar. Masalan, quldorlik yoki feodalizm jamiyatidagi inson shaxsi bilan hozirgi davrdagi inson shaxsi o‘rtasida katta farq mavjud. Inson shaxs bo‘lib tug‘ilmaydi, balki u rivojlanish (hayot kechirish) jarayonida ijtimoiy muhitga kirib boradi, uni o‘rab turgan voqelikni o‘rganib, shu jamiyatga, o‘zi mansub bo‘lgan katta va kichik guruhlarga xos bo‘lgan g‘oyalar, qarashlar, axloq normalari va ijtimoiy yashash tajribalarini o‘zlashtirib boradi. Bu ijtimoiylashish jarayoni bo‘lib, uning barcha davrida, bosqichlarida inson shaxsi taraqqiy etib va o‘zgarib boradi, muayyan ijtimoiy qiyofaga kiradi. Shaxsning qanday rivojlanishi shu jamiyatga, jamiyatning rivojlanishi esa unda yashayotgan, faoliyat ko‘rsatayotgan shaxslarga bog‘liqdir. Jamiyatda ijtimoiy hayotning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy, madaniy, mafkuraviy va boshqa sohalarda yuz berayotgan hodisa, voqea, jarayonlar qanchalik ijobiy, insonparvar xususiyatga ega bo‘lsa, shu jamiyatda yashayotgan, faoliyat ko‘rsatayotgan jamiyat a’zolarining aksariyat ko‘pchiligi ijobiy xislatlarga ega shaxs bo‘lib shakllanadi. Agar jamiyat ijtimoiy hayotining turli sohalarida, ayniqsa, iqtisodiy, ma’naviy, g‘oyaviy va siyosiy sohalarda mavjud bo‘lgan hodisa, voqea va yuz berayotgan jarayonlar salbiy xususiyatga ega bo‘lib, jamiyat taraqqiyotiga to‘sqinlik qilsa, jamiyat a’zolari turmush tarzining yomonlashuviga, osoyishta hayot kechirishining buzilishiga olib kelsa, bunday jamiyatda yashovchi, faoliyat ko‘rsatuvchi odamlarning ko‘pchiligi g‘ayriijtimoiy yo‘nalishga ega bo‘lgan shaxs sifatida shakllanadi. 5

Jamiyatda ijobiy xususiyatga ega shaxslar qanchalik ko‘p bo‘lsa, bunday jamiyat doimo taraqqiy etadi, rivojlanadi. Agar jamiyatda yashayotgan, faoliyat ko‘rsatayotgan shaxslar qanchalik salbiy xususiyatlarga ega bo‘lib, g‘ayriijtimoiy yo‘nalishda bo‘lsa bunday jamiyat doimo inqirozga yuz tutadi, unda yashaydigan insonlarning turmush tarzi yomonlashadi. Har qanday harakat, shuningdek, jinoiy qilmish ham muhit, shaxs va muayyan hayotiy vaziyat aloqasining natijasidir. Shuning uchun ham jinoyatchi shaxsini tushuntirishda uni bir tomonlama ijtimoiylashtirish, ya’ni uning qilmishlari ijtimoiy muhit ta’sirining oqibati deb qarab, shaxsning psixologik dunyosini hisobga olmaslik noto‘g‘ridir. Shu bilan birga, jinoyatchi shaxsini juda ham psixologiyalashtirib, ya’ni uni faqatgina psixologik xususiyatlar, holatlar, jarayonlar majmuasi deb qarab, shaxsning ijtimoiy xususiyat va belgilarini, ularning manbalarini hisobga olmaslik ham noto‘g‘ridir. Shu bois, jinoyatchi shaxsini tushunish, o‘rganish, tadqiq qilishda unda ijtimoiy va psixologik jihatlar doimo bir-biri bilan uzviy bog‘liqlikda deb yondashish zarur. Shaxsning eng muhim psixologik xususiyatlari : uning turlicha ijtimoiy qadriyatlarga va jamiyatga, uning rivojlanish tamoyillari va normalariga, mehnatga, mulkka, oilaga, bolalarga, ayollarga, milliy qadriyatlarga, ma’naviyatga, atrofdagi odamlarga va o‘zining insoniy hamda fuqaroviy burchlariga munosabati hisoblanadi. Shaxsning ishonchini, g‘oyalarini, yo‘nalishini tashkil qiluvchi chuqur anglangan va mustahkam munosabat uning yo‘nalishini ta’riflaydi. Jinoyatchi shaxsning o‘ziga xosligiga esa undagi turli darajada mustahkam va chuqur g‘ayriijtimoiy yo‘nalishning mavjudligi xamda undagi salbiy, g‘ayriijtimoiy qarashlarda, his-tuyg‘ularda va xattiharakatlarda ko‘rinishidadir. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan inson shaxsi haqidagi nazariy bilimlar jinoyatchi shaxsini to‘g‘ri tushunish, shunday shaxsning shakllanish mexanizmini ochib berishda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, shaxsdagi salbiy ma’naviy xususiyatlarning va g‘ayriijtimoiy qarashlarning manbaini ko‘rsatib beradi, bunday 6

xususiyat va qarashlarning jamiyatda saqlanib qolish, rivojlanish sabablarini tushuntirib beradi. Jinoyatchi shaxsi – bu inson shaxsining ijtimoiy hayotga ko‘nikish jarayonidagi nuqson va kamchiliklar, rivojlanishidagi buzilish va noqulayliklar natijasidir. Bunday shaxs inson tug‘ilishi bilan yoki u yashash davrida birdaniga paydo bo‘lmaydi, balki asta-sekin shakllanadi. Shu bilan birga, inson shaxs sifatida hayot kechirish jarayonida u yashaydigan muhitdagi sharoitning ta’sirida ijtimoiy- ijobiy yoki ijtimoiy-salbiy tomonga qarab o‘zgarishi mumkin. Bu esa, jinoyatchi shaxsini tushunishda, undagi g‘ayriijtimoiy yo‘nalishni shakllanishining oldini olishda, uni tuzalish yo‘liga kiritish va axloqan tarbiyalash mumkin ekanligini asoslashda muhim ahamiyatga ega. Shaxsning barcha ijtimoiy xususiyatlari (ijtimoiy-ijobiy va ijtimoiysalbiy belgilari, xususiyatlari, xulqi, xatti-harakatlari)ni tahlil qilish asosida uning jinoyat sodir etish holati haqida yetarli darajada to‘g‘ri fikr yuritish mumkin. Har qanday shaxs kabi jinoyatchi shaxsi ham ma’naviy-ruhiy xususiyatlar (qarashlar, ishonchlar, ehtiyojlar, qiziqishlar, maqsadlar, orzular, intellektual, emotsional va irodaviy o‘ziga xos xususiyatlar)ga ega. Jinoyatchi shaxsining ma’naviy-ruhiy xususiyatlari uning ijtimoiy xususiyatlari bilan uzviy bog‘liqdir. Jinoyatchilikning asosiy va oziqlantiruvchi manbalari tarkibi ijtimoiy hayotning barcha sohalarida mavjud bo‘lgan qarama-qarshiliklar, hodisa, voqea, jarayonlar o‘z-o‘zidan jinoiy xatti-harakatni keltirib chiqarmaydi. Jamiyat a’zolarining aksariyat ko‘pchiligi bu qarama-qarshiliklarni, salbiy voqyea, hodisa va jarayonlarni hal qilishga, ta’sirini kuchsizlantirishga, ularning natijasida kelib chiqadigan oqibatlarning oldini olishga harakat qilishadi, ma’lum bir qismi esa o‘zlarining shaxsiy manfaatlarini qondirish maqsadida bu qarama-qarshiliklarni jinoiy yo‘l bilan hal qiladi yoki ulardan jinoiy maqsadda foydalanadilar. Insonlarning bu ikki yo‘ldan qaysi birini tanlashi ijtimoiy imkoniyatlari doirasini belgilovchi ijtimoiy sharoit yig‘indisiga bog‘liq. 7

Jinoyatchilik jamiyatda ijtimoiy muhit bilan, ayniqsa, salbiy xususiyatga ega bo‘lgan hodisa, voqea, jarayonlar bilan ikki tomonlama bog‘langan. Bir tomondan bu salbiy hodisa, voqea, jarayonlar odamlarning ma’naviy shakllanishiga bevosita ta’sir qilsa, jinoiy xatti-harakatlarning negizida yotuvchi shaxsiyatparastlik, g‘ayriijtimoiy qarash, yo‘nalishni oziqlantirsa, ikkinchi tomondan har qanday ijtimoiy qarashlar va yo‘nalishlarning muayyan jinoiy tajovuzlarda namoyon bo‘lishiga ko‘maklashadi. Bu ko‘rsatib o‘tilgan hodisa, voqea va jarayon, sharoitlar jinoiy xatti-harakat sodir qiluvchi shaxsdan tashqarida yotadi, unga nisbatan tashqi muhit hisoblanadi, ammo shaxsga ta’sir qilish bilan kriminogen xususiyatga ega bo‘ladi. Shunday qilib, shaxs ijtimoiy muhit bilan jinoyatchilikni bog‘lovchi vosita sifatida harakat qiladi. Yuqoridagilarga asoslanib, quyidagicha xulosalarga kelish mumkin: «shaxs» tushunchasini «odam», «kishi», «inson» tushunchalarining sinonimi sifatida qo‘llanilishini ma’qullab bo‘lmaydi. Chunki, «shaxs» tushunchasini o‘rganuvchi fanlar (falsafa, sotsiologiya, psixologiya, etika, estetika, pedagogika, kriminologiya va boshq.)ning qoidalariga ko‘ra, ushbu tushunchani «inson (odam, kishi)» tushunchasining sinonimi sifatida qo‘llab bo‘lmaydi. Ushbu fanlarning qoidalariga asoslanib, «inson» va «shaxs» tushunchalarining mazmuni va farqini quyidagicha ochib berish mumkin: – «shaxs» va «inson» tushunchalari o‘rtasida farq mavjud. «Inson» – nisbatan kengroq tushuncha, «shaxs» esa uning faqat ijtimoiy xususiyatlarini ifodalaydi va odamning rivojlanishi davomida asta-sekin shakllanadi. Y.G. Lizogub ta’kidlaganidek, inson tug‘ilgan paytida va hayotining dastlabki oylarida, aslida faqat instinktlarga ega bo‘lgan tirik mavjudotdir 1 ; – inson shaxs bo‘lib tug‘ilmaydi, balki u tug‘ilganidan so‘ng shaxs sifatida shakllana boradi. Inson rivojlanish jarayonida ijtimoiy muhitga kirib boradi, uni o‘rab turgan voqelikni o‘rganib va shu jamiyatga, o‘zi mansub bo‘lgan katta va kichik guruhlarga xos bo‘lgan g‘oyalar, qarashlar, axloq normalari va ijtimoiy 1 Лизогуб Я.Г. Статья 224-1 Уголовного кодекса Украины: проблемы правовой терминологии // Вестник Луганского института Внутренних дел МВД Украины. – 2001. – № 2. – С. 115–119. 8

yashash tajribalarini o‘zlashtirib boradi. Bu ijtimoiylashish jarayoni bo‘lib, uning barcha davrida, bosqichlarida inson shaxsi taraqqiy etib va o‘zgarib boradi, muayyan ijtimoiy qiyofaga kiradi; – ijtimoiy hayot tajribasini o‘zlashtirgan, o‘z ijtimoiy pozitsiyasini ishlab chiqqan, ijtimoiy munosabatlar tashuvchisi va bunyodkori sifatida amal qiluvchi odamnigina shaxs deb hisoblash mumkin 2 . Shu bois, quyidagi odamlarga nisbatan shaxs tushunchasining qo‘llanilishi bahslidir: 1) har qanday ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy o‘zgarishlarga befarq bo‘lgan ruhiy kasallar; 2) yangi tug‘ilgan chaqaloqlar, go‘daklar; 3) hayvonlar galasida yashab katta bo‘lgan insonlar. Masalan, kolumbiyalik Marina Chapmanni bolaligida o‘g‘irlab, changalzorda qoldirib ketishadi. Qizaloqni kaputsin deb ataladigan kichik maymunlar asrab olishadi. Marina asta-sekin maymunlar to‘dasiga qo‘shilib, daraxtma-daraxt yura boshlaydi. Uning tanasi bunday hayot tarziga moslashadi. To‘qqiz yoshida Marinani ovchilar topib olishadi. Hozir Marina 63 yoshda Buyuk Britaniyada yashamoqda 3 . Ko‘rinib turibdiki, shaxs tushunchasi inson (odam, kishi) tushunchasiga nisbatan mazmunan tor bo‘lib, o‘z ichiga har qanday insonni qamrab olmaydi. Vaholanki, jinoyat qonunida shaxs tushunchasiga ta’rif berilmagan. Shunday ekan, shaxs tushunchasining mazmunini tushunish uchun ushbu tushunchani o‘rganuvchi fanlarning qoidalariga asoslanish lozim. «Jinoyatchi» tushunchasi kriminologiya nuqtai nazaridan bir muncha keng mazmunga egaligiga e’tibor qaratish lozim. Kriminologiya nuqtai nazaridan «jinoyatchi» tushunchasi o‘z ichiga mahkum (qonunan kuchga kirgan sud hukmi asosida jazoni o‘tayotgan shaxs)ni ham, jinoiy qilmish sodir etgan shaxsni ham, jinoiy qilmish sodir etib, qonun asosida javobgarlikdan ozod qilingan shaxsni ham qamrab oladi. Jinoyatchi o‘ziga xos xususiyatlarga ega shaxs bo‘lib, qonunga itoat etuvchi fuqarolardan farq qiladi. Kriminologik tadqiqotlardan ma’lum bo‘lishicha, jinoyat 2 Абдурасулова Қ. Р. Криминология: Дарслик. – Т., 2008. – Б. 57. 3 Тилини унутган // – Postda. – 2015. – 11 апрель. – № 15 (4116). 9

qonunchiligini buzuvchi shaxslarga xos bo‘lgan hayotiy ehtiyoj, qiziqish, ma’naviy va huquqiy dunyoqarash oddiy odamlarnikidan farq qiladi. Jinoyatchi shaxs – jamiyatda yashash jarayonida belgilangan me’yoriy tizim talablariga mos bo‘lmagan ong va xatti-harakatlarni o‘zida mujassamlashtirgan odam. Umuman olganda, jinoyatchi jamiyat a’zosiga xos bo‘lgan odamiylik belgilariga mos kelmagan xatti-harakatlari bilan ajralib turadi. Jinoyatchi shaxsi – bu shaxsning ijtimoiy xavfli mohiyatini namoyon qiluvchi rivojlanishda va u yoki bu darajada jinoyat sodir qilishini belgilovchi ijtimoiy, shaxsiy, hayotiy sharoitlari bilan uzviy bog‘liqlikda olingan, uning murakkab kompleks belgilarini, aloqalari, munosabatlari, ma’naviy va ruhiy dunyosini ta’riflovchi keng va katta hajmli tushuncha. Inson qanday salbiy xususiyatlar xos bo‘lishidan qat’i nazar, u jinoyat sodir etmagunicha uni jinoyatchi shaxs deb hisoblash mumkin emas. Shuning uchun jinoyatchi shaxsi haqida qaysi davrdan boshlab, qaysi davrgacha gapirish mumkinligini aniqlash talab etiladi. Shaxsning jinoyat sodir etishini belgilab beruvchi shaxsiy xususiyati va sifatlari jinoyat sodir etish vaqtida birdaniga paydo bo‘lmasdan, balki individning o‘tgan hayoti va ijtimoiy amaliyoti jarayonida asta-sekin shakllanadi. Shaxsning jinoyat sodir etishini taqozo qiluvchi shaxsiy xususiyati va sifatlari, ijtimoiy xavfliligi jinoyat sodir etishi bilan birdaniga yo‘qolmay, shaxs hayotidagi jinoyat sodir etgandan keyingi voqea va holatlar, asosan jinoyatni tergov qilish, sudda ko‘rib chiqish, jazo belgilash, jazoni o‘tash jinoyatchi shaxsiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi, uning xulqini u yoki bu darajada o‘zgartiradi. Jinoiy-huquqiy nuqtai nazardan, jinoyatchi shaxsi haqida shaxs sud tomonidan jinoyat sodir etganlikda aybdor deb topilgan vaqtdan boshlab, uning sudlanganlik holati tugallangan (olib tashlangan) vaqtgacha gapirish mumkin. Kriminologiya nuqtai nazaridan yondashganda shuni ta’kidlash joizki, g‘ayriijtimoiylik shaxsda jinoyat sodir etishgacha shakllanadi va ayrim hollarda shaxsning sudlanganlik holati tugallangan (olib tashlangan) vaqtdan keyin ham saqlanib qoladi, hatto mustahkamlanib boradi. Shuning uchun ham jinoyatchi 10

shaxsi tushunchasi kriminologiyada faqatgina shaxsning jinoyatni sodir etish holati bilan bog‘liq bo‘lgan xususiyatlarini ko‘rsatib berish bilan cheklanmaydi, balki jinoyat sodir etishgacha unda mavjud bo‘lgan va sodir etgandan so‘ng saqlanib qolgan g‘ayriijtimoiy xususiyatlari va belgilarini ham o‘z ichiga oladi. Chunki, kriminologiya nafaqat jinoyat sodir etgan shaxslarni, balki turmush yuritish tarzi, qarashlari, ijtimoiy xavfliligi va yo‘nalishlari jinoiy yo‘lga kirishini ko‘rsatib turuvchi shaxslar toifasini ham o‘rganadi. Bundan tashqari, kriminologiya mavzusiga surunkali ichkilikbozlik, giyohvandlik kasaliga mubtalo bo‘lgan, darbadarlikni, tekinxo‘rlikni kasb qilib olgan jinoyat hisoblanmaydigan huquqbuzarliklarni muntazam sodir qiluvchilar toifasidagi shaxslar ham kiradi. Demak, kriminologik izlanishlar sohasiga jinoyat sodir qilgan shaxslar toifasi bilan bir vaqtda jinoyat sodir etishi mumkin bo‘lgan shaxslar toifasi ham kiradi. Shu o‘rinda savol tug‘iladi: jinoyatchi shaxsi tushunchasi jinoyat sodir qilgan muayyan shaxs xususiyati va belgilarini ifodalaydimi yoki jinoyat sodir qilgan barcha shaxslarga xos xususiyat va belgilarni o‘zida aks ettiradimi? Jinoyatchi shaxs tushunchasi jinoyat sodir qilgan barcha shaxslarga xos xususiyat va belgilarni o‘zida mujassamlashtiradi. Biroq, shuni qayd etish joizki, kriminologiya muayyan jinoyatni sodir qilgan shaxslarning xususiyat va belgilarini o‘rganish asosidagina jinoyatchi shaxsi tushunchasining ta’rifini ishlab chiqadi. Jinoyatchi shaxsini kriminologik o‘rganish dialektikaning umumiylik, xususiylik va alohidalik kategoriyalariga mos holda uchta asosiy darajada amalga oshiriladi. Birinchi darajada jinoyatchi shaxsining umumiy tushunchasi, uning asosiy belgilari va xususiyatlari; ikkinchi darajada alohida toifadagi jinoyatchilar; uchinchi darajada muayyan jinoyatchi o‘rganiladi. Jinoyatchi shaxsi uchinchi darajada o‘rganilganda birinchi va ikkinchi darajada o‘rganilganiga qaraganda juda boy ma’lumotlar olinadi, ya’ni muayyan jinoyatni sodir etgan shaxsga xos bo‘lgan barcha xususiyat va belgilar batafsil aniqlanadi. Muayyan jinoyatni sodir qilgan shaxsni o‘rganish bevosita surishtiruv, tergov, sud tergovi va jazoni ijro etish jarayonida amalga oshiriladi. 11

Ikkinchi darajada jinoyatchi shaxslarni o‘rganishda esa uchinchi darajadagiga o‘xshab har bir jinoyatchiga xos bo‘lgan barcha individual xususiyat va belgilar aniqlanmasdan, balki ularning ma’lum toifalariga yoki ma’lum bir turdagi jinoyatni sodir qilgan shaxslarga xos bo‘lgan tipik belgi va xususiyatlar o‘rganiladi va uning asosida ta’rif beriladi. Birinchi darajada esa umuman barcha jinoyat sodir etgan shaxslarga xos bo‘lgan umumiy belgi va xususiyatlar o‘rganiladi va ular asosida jinoyatchi shaxsi tushunchasiga ta’rif beriladi. Jinoyatchi shaxsini kriminologik o‘rganishning uchta darajasi ham muhim ahamiyatga ega. Agar jinoyatchi shaxsini birinchi darajada o‘rganish umuman jinoyatchilikning oldini olish vazifalarini hal qilishga xizmat qilsa, ikkinchi darajada o‘rganish esa alohida turdagi jinoyatlarning, ma’lum bir toifadagi shaxslar tomonidan sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olishga, uchinchi darajada o‘rganish esa muayyan shaxs tomonidan jinoyat sodir qilishning oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqishga yordam beradi. Jinoyatchi shaxsini kriminologiyadan tashqari, kriminalistika, jinoyat huquqi, jinoyat protsessi, jinoyat-ijroiya huquqi, yuridik psixologiya, sud psixiatriyasi va boshqa fanlar ham turli nuqtai nazardan o‘rganadi. Kriminologiya jinoyatchilikka qarshi kurashda bu fanlarning yutuqlaridan foydalangan holda jinoyatchi shaxsini o‘rgansa ham, lekin uni faqat o‘z predmeti doirasidagina amalga oshiradi. Jinoyatchi shaxsini tergov qilish, jazo tayinlash, jazoning ijrosini ta’minlash bilan bog‘liq masalalarni kriminologiya o‘rganmaydi. Lekin kriminologik izlanishlar natijasida olingan jinoyatchi shaxsi haqidagi ma’lumotlar jinoyat huquqi, jinoyat protsessi, kriminalistika, jinoyat-ijroiya huquqi va boshqa maxsus fanlar uchun ham muhim ahamiyatga egadir. Kriminologiya esa o‘z vaqtida tergov, sud va jazoni o‘tash jarayonida jinoyatchi shaxsi haqida yig‘ilgan ma’lumotlar asosida uni o‘rganadi. Jinoyatchi shaxsini o‘rganishda kriminologiya uchun eng muhimi muhit yoki muayyan kriminogen vaziyat bilan aloqada jinoyat sodir etishni taqozo qilgan jinoyatchi shaxsida mavjud bo‘lgan g‘ayriijtimoiy xususiyatlar, o‘ziga xos 12

xislatlarning kelib chiqishi va mohiyati, shakllanish manbai, yo‘li, shakli va jarayonidir. Jinoyatchi shaxsini shunday yo‘nalishda va darajada o‘rganish asosidagina jinoyatchilikning sabab va sharoitlarini aniqlash, ularni bartaraf etish, kuchsizlantirish, harakatiga to‘sqinlik qilish uchun profilaktik choratadbirlarni ishlab chiqish mumkin. 13

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2..Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3. .Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4. Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76). 6. Ugolovno-protsessualniy kodeks Respubliki Uzbekistan. – T.: Adolat, 1999. 14

Похожие

Jinoyatchi shaxsi

Jinoyatchi psixologiyasi

Jinoyatchi shaxsining tuzilishi

Kriminologiya fan sifatida

Kriminologiyaning fanlar tizimidagi o‘rni va boshqa fanlar bilan aloqasi