Jinoyat-ijroiya huquqiga binoan mahkumlar huquqiy holati - Юриспруденция - Рефераты

Jinoyat-ijroiya huquqiga binoan mahkumlar huquqiy holati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

59 KB

Jinoyat-ijroiya huquqiga binoan mahkumlar huquqiy holati Reja: 1. Jinoyat-ijroiya huquqiga binoan mahkumlar huquqiy holati 2. Jazolarni va boshqa jinoyat huquqiy ta’sir choralarni ijro etuvchi organ va muassasalar tushunchasi va tizimi xamda ularni tekshirish va nazorat kilish

Mahkumlarning huquqiy holati tushunchasi va uning ahamiyati. Mahkumlar huquqiy holati va fuqarolar huquqiy holati o‘rtasida farq. Mahkumlar huquqiy holati asoslari. Mahkumlarni jazoni ijro etish muassasasi yoki organ ma’muriyatiga, boshqa davlat organlari va jamoat birlashmalariga murojaat etish huquqi. Mahkumlarning sog‘lig‘ini saqlash, shu jumladan tibbiy xulosaga ko‘ra ambulatoriya poliklinika va statsionar sharoitda tibbiy, huquqiy yordam olish huquqlarini ta’minlash. Mahkumlarning shaxsiy daxlsizlik huquqi. Ularning vijdon erkinligi. Mahkumlarning asosiy majburiyatlari. mahkumlar huquqlarini himoya qilishga oid xalqaro huquq normalarining jinoyat ijroiya qonunlariga implemantatsiya qilinishi. Mahkumlarning huquqiy holati qonun darajasida belgilab qo‘yilgan. Jinoyat- ijroiya kodeksining 2-bobi buning yakkol dalolatidir, u o‘z ichiga 8-13 (6 ta modda) moddalarni qamrab oladi. Mahkumlarning huquqiy holati – bu jazoni ijro etishda vujudga keladigan jazoning turi, maqsadi va mahkumning xulqi bilan bog‘liq bo‘lgan, asosiy fuqarolik maxsus huquq va majburiyatlar yig‘indisidan iborat bo‘lib hisoblanadi. Mahkumlar huquqiy holatining belgilanishi siyosiy va axloqiy ahamiyatga ega bo‘lib hisoblanadi. Jumladan, siyosiy jihatdan jamiyat va davlatning mahkumga bo‘lgan munosabatini anglatadi. Chunki mahkumning huquqiy holati jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy tuzumiga bog‘liq jazo maqsadi bilan belgilanadi. Jazoni o‘tayotgan mahkumlar ularning jazosi qanday bo‘lmasin, o‘z majburiyatlarini bajaradilar, qonunda belgilangan doirada sud hukmida belgilangan tartib bilan bog‘liq huquqlardan foydalanishlari mumkin. Buning ma’nosi shuki, jazoni o‘tayotgan har bir mahbus qanday jinoyat sodir etganligi va jazo turidan qat’i nazar, u o‘zining asosiy huquq va majburiyatlaridan va jamiyat a’zoligidan mahrum qilinmaydi. Faqatgina huquq layoqatida ba’zi bir cheklashlar bo‘ladi, bu mahkumga jazo qo‘llash, ruhiy va moddiy jafo keltirishda namoyon bo‘ladi,

mahkumning fuqarolarga nisbatan yomonroq sharoitda kun kechirishi – huquq layoqatining cheklanishi bilan ifodalanadi. Jinoyat-ijroiya kodeksining 8-moddasida: «Mahkumlar, ushbu Kodeks va boshqa belgilangan istisno hamda cheklashlar inobatga olingan holda, O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari uchun nazarda tutilgan huquqlar, erkinliklarga ega bo‘ladilar va majburiyatlarni bajaradilar. Mahkum ajnabiy fuqarolar va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, shuningdek O‘zbekiston Respblikasining xalqaro shartnomalarida belgilangan huquqlar, erkinliklarga ega bo‘lishlari va majburiyatlarni bajarishlari mumkin. Mahkumlarning huquqlari va majburiyatlari muayyan jazo turini ijro etish tartibi va shartlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi» deb yozilgan. O‘zbekiston Respublikasi 1991 yilda mustaqilikka erishgach, barcha diqqat e’tibor iqtisodiy barqarorlikni, millatlararo tinchlikni ta’minlash, yosh avlod tarbiyasiga e’tibor qaratish va huquqiy davlat barpo etishga qaratildi. Prezidentimiz I. A. Karimov o‘z nutqlarida ta’kidlaganlardek, «Huquqiy davlatda qurol xam, qalqon ham qonundir». Shu sababli mustaqil Respublikamiz juda ko‘plab umumjaxon tan olgan inson huquqlariga oid bulgan xalqaro-huquqiy hujjatlarni ratifikatsiya qildi (yukorida ko‘rsatilgan). Mahkumlarning huquqiy holatiga 1997 yil qabul qilingan Jinoyat-ijroiya kodeksida xalqaro andozalar bilan moslashtirildi, unga alohida bob ajratildi. Avvalgi (1970 yil 24 iyundagi) Axloq tuzatish mehnat kodeksida bu narsaga faqat umumiy ta’rif berilgandi, xolos. Mahkumlar huquq va erkinliklarining poymol etilishiga yul qo‘yilmaydi. Davlat mahkumni jazolash bilan jazoning mohiyatidan kelib chikadigan huquq va erkinliklardan mahrum qiladi va boshqa huquq va manfaatlarini qanday bo‘lishidan qat’i nazar himoya qilishga majburdir. Boshqa huquq va manfaatlari deganda, jamiyat a’zoligi, fuqarolik va oilaviy munosabatlari, mulkiy va boshqa huquqlari va hokazolar nazarda tutiladi. Mahkumlar jazo o‘tash jarayonida ham fuqarolikdan kelib chikadigan majburiyatlardan ozod etilishlari mumkin emas. Lekin, ayrim qonun hujjatlarida nazarda tutilgan holatlar bundan mustasno. (Masalan, ozodlikdan mahrum qilingan mahkum haqiqiy harbiy xizmatga chaqirilishi mumkin emas).

O‘zbekiston Respublikasi hududida jinoyat sodir etib, jazoga hukm qilingan ajnabiy fuqarolar yoki fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida belgilangan huquq va erkinliklardan foydalanadilar va shu bilan bir qatorda majburiyatlarini bajarishlari talab etiladi. O‘zbekiston Respublikasi jinoiy jazolarni ijro etish bo‘yicha o‘zaro o‘sha davlat bilan imzolangan bitimlar asosida amalga oshiriladi, shunday bitim mavjud bo‘lmagan hollarda esa xalqaro huquq normalariga tayaniladi. Mahkumlarning asosiy huquqlari quyidagilar (Jinoyat-ijroiya kodeksi 9-modda): a) jazoni o‘tash tartibi va shartlari to‘g‘risida, o‘z huquqlari va majburiyatlari haqida axborot olish; b) jazoni ijro etuvchi muassasa yoki organ ma’muriyatiga, boshqa davlat organlari va jamoat birlashmalariga o‘z ona tilida yoki boshqa tilda taklif, ariza va shikoyatlar bilan murojaat kilish; v) tushuntirish berish xamda yozishmalar olib borish, zarur hollarda tarjimonning xizmatidan foydalanish; g) o‘z taklif, ariza va shikoyatlariga murojaat etilgan tilda javob olish. Murojaat etilgan tilda javob berishning iloji bo‘lmagan taqdirda javob O‘zbekiston Respublikasining davlat tilida beriladi; d) o‘quv, badiiy va boshqa xil axborot materiallaridan foydalanish; ye) sog‘liqni saqlash, shu jumladan tibbiiy xulosaga ko‘ra ambulatoriya-poliklinika va statsionar sharoitda tibbiy yordam olish; yo) ijtimoiy ta’minot, shu jumladan qonun hujjatlariga muvofiq pensiya olish; j) mahkum ajnabiy fuqarolar, shuningdek o‘z davlatlarining diplomatiya vakolatxonalari va konsullik muassalari bilan aloqa qilib turish. Mahkumlarning jamiyatdan ajratmagan holda turli xil huquqlarga ega ekanliklarini yuqorida ko‘rib o‘tdik. Shulardan ayrimlariga to‘xtalib o‘tishni joiz deb bildik: har bir jazoni ijro etuvchi muassasada ambulatoriya-poliklinikalari va statsionarlar mavjud, ya’ni mahkum kunduzgi bo‘limda davolanishi mumkin. Bu esa har bir mahkumning konstitutsiyaviy huquqlari buzilmayotganligidan dalolat beradi. Mahkumlar jazoni o‘tayotgan muassasa kutubxonasidan foydalanishlari, tv

ko‘rishlari, radio eshittirishlarni tinglashlari mumkin, majlislarda so‘zga chiqishlari, devoriy gazetalarga ma’muriyat ruxsati va nazorati ostida maqolalar berishlari mumkin. Shuningdek, Respublikamizdagi barcha jazoni ijro etuvchi muassalarda mahkumlarning sport bilan shug‘ullanishlari uchun ham sharoit yaratib berilgan. Mahkumlarning huquqiy holati eng avvalo majburiyatlardan iborat. Bu sudning hukmida jazo uchun belgilangan majburiyatlardan kelib chikadi. Mahkumning huquqiy holatidagi dastlabki cheklanishi mahkumga belgilangan jazo turiga bog‘liq bo‘ladi. U ozodlikdan mahrum qilinadi, jamiyatdan ajratiladi, uzining oilasi, yoru-birodarlaridan uzoqda bo‘ladi, erkin harakatlanish, ish tanlash, yashash joyini tanlash, xohlagan kiyimda yurish (manzil koloniyalari istisno) huquqidan to‘la mahrum bo‘ladi. Shuningdek, umumjamoat qoidalarini bajarishga majbur: o‘zining yotish va yurish joylarini ozoda saqlash, shaxsiy gigiyenaga rioya qilish, ichki tartib-qoidalarga buysunishlari kabi. Mahkumlarga jazoni o‘tash tartibi va shartlari bilan bog‘liq xolda qonunlarni bajarish majburiyati ham yuklatilgan. Mahkumlar o‘z xohishiga ko‘ra mehnat shaklini tanlay olmaydi, mehnat haqining 10% dan 30%gacha qismi (sud hukmi asosida) davlat budjetiga o‘tkaziladi. Ular doimiy ravishda Ichki ishlar bo‘linmalari tomonidan tashkil qilinadigan inspeksiyalar nazoratida bo‘ladilar. Mahkumlar faqatgina jazoni ijro etish subyekti hisoblanadi, xolos. Mahkumning huquqiy holati sud hukmida ko‘rsatilgan muddat bir xil bo‘lavermaydi. Bu, asosan, mahkumning xulqiga bog‘liq xolda rag‘batlantirish holatlarida o‘zgarishi mumkin. Mahkumni umumiy yoki qattiq tartibli koloniyadan manzil koloniyasiga o‘tishi huquqiy holatidagi yengillik hisoblanadi. Jinoyat-ijroiya qonunchiligi mahkumlarning ozodlikdan mahrum qilish huquqiy holatlarini o‘zida aks ettiradi. Ozodlikdan mahrum qilish joylarining tartib turiga qarab mahkumlar huquqiy holati bir-biridan farq qiladi. Jamiyatda uning ba’zi bir ijtimoiy huquqlari cheklanadi, buni alohida qonunlarda berib bo‘lmaydi. Masalan, Oila kodeksining 43-moddasi 1-qism 3-bandiga binoan, er-xotindan biri sodir

qilgan jinoyati uchun 3 yildan kam bo‘lmagan muddatga ozodlikdan mahrum qilingan bo‘lsa, ulardan birining arizasiga ko‘ra nikoh bekor qilinishi mumkin. Mulk huquqidan sudning hukmiga ko‘ra mahrum qilinmagan bulsa, shaxs qancha muddatga ozodlikdan mahrum qilingan bo‘lishidan qati nazar hech kim bu huquqni buza olmaydi, lekin jazoni o‘tash mobaynida shaxs o‘z mulkini tasarruf etish huquqidan mahrum qilinadi. JIKning 10-moddasida mahkumlarning yuridik yordam olish huquqini ta’minlash belgilab qo‘yilgan. Unga ko‘ra: Mahkumlar advokatlardan malakali yuridik yordam olish huquqiga ega. Yuridik yordam olish uchun advokatlar bilan xoli uchrashuvlar mahkumlarga ularning arizasiga yoki advokatning iltimosnomasiga ko‘ra beriladi. Advokat bilan uchrashuvni mahkumning o‘zi rad etganligi sababli advokatning mahkum yuridik yordam olishi uchun u bilan uchrashuv berilishi to‘g‘risidagi iltimosnomasini qanoatlantirish rad etilganligi advokat mahkum bilan xoli suhbatlashganidan keyin tasdiqlanishi kerak, bu haqda bayonnoma tuzilib, u mahkum, advokat va jazoni ijro etish muassasasi ma’muriyatining vakili tomonidan imzolanadi. Mahkumlarning advokatlar bilan uchrashuvlari ushbu Kodeksda belgilangan uchrashuvlar soni hisobiga kirmaydi, bunday uchrashuvlar soni va muddati cheklanmaydi. Yuridik yordam ko‘rsatilayotganda advokat quyidagi huquqlarga ega: jazoni ijro etish muassasasi ma’muriyatining, prokurorning, sudning harakatlari va qarorlari ustidan shikoyat berish; jazoni ijro etish muassasasi ma’muriyatidan ma’lumotnomalar, tavsifnomalar va boshqa hujjatlarni so‘rab olish. Mahkumlarning advokatlar bilan uchrashuvlar o‘tkazish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Ularning advokatlar bilan uchrashuvi tartibi Jinoyat-ijroiya kodeksi (10-modda) va qonun xujatlari asosida belgilab qo‘yilgan. Mahkumlar shaxsiy xavfsizlik huquqiga xam ega (JIK 11-modda). Ma’lumki, 1992 yil 8 dekabrda kabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida vijdon

erkinligi barcha uchun kafolatlanadi (31-modda) deb yozib kuyilgan. Prezidentimiz I.A.Karimov: «Jamiyat xayotining bir qismi bo‘lgan din ijtimoiy hayotning boshqa sohalari bilan muqarrar ravishda munosabatda bo‘lgan. Ularga ta’sir ko‘rsatgan va o‘zi xam boshqa sohalarning ta’siriga duch kelgan»,-deb aytgan edi. Jinoyat- ijroiya kodeksining 12-moddasida xam «mahkumlarga vijdon erkinligi kafolatlanadi. Ular har qanday dinga e’tiqod qilishga yoki hech qanday dinga e’tiqod qilmaslikka haqli. Qamoq yoki ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazoni o‘tayotgan shaxslar xuzuriga, ularning iltimosiga kura, belgilangan tartibda ruyxatdan utgan diniy birlashmalarning ruxoniylari taklif etiladi. Mahkumlarga diniy rasm–rusumlarning ado etish imkoniyati beriladi. Diniy rasm-rusumlarni ado etish ixtiyoriy bo‘lib, bu narsa jazoni ijro etuvchi muassasaning ichki tartib qoidalarni buzmasligi, shuningdek boshqa shaxslarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini kamsitmasligi lozim» -deb belgilab qo‘yilgan. Diniy urf-odatlarni amalga oshirishga ma’muriyat ruxsati bilan boshqa mahkumlarga ta’sir etmagan xolda, ichki tartib-intizomni va ish vaqtini buzmagan holda ruxsat beriladi. Mahkum ma’muriyat ariza bilan murojaat qilganda faqatgina belgilangan qonunlarga ko‘ra ro‘yxatdan o‘tgan dinniy tashkilotlar bo‘lishi kerak. Ularning ish haqi mahkumning har oylik maoshidan beriladi. Mahkumlar turli xildagi diniy gazeta va jurnallarni o‘qishi mumkin. Umrbod ozodlikdan mahrum qilishga hukm etilgan mahkumning iltimosiga ko‘ra, u diniy rasm-rusmlarni ado etish maqsadida diniy muassasa xodimlari bilan uchrashishi mumkin. Mahkum diniy xodim bilan uchrashadigan kuni jazoni ijro etuvchi muassasasidagi mehnatdan ozod etiladi. Quyidagilar mahkumning asosiy majburiyatlari sanaladi: - jazoni o‘tash tartibi va shartlariga rioya etish; - jazoni ijro etuvchi muassasa yoki organ ma’muriyatining qonunga asoslangan talablarni bajarish; Majburiyatni bajarishdan bosh tortish qonunda belgilangan tartibda javobgarlikka sabab bo‘ladi.

Mahkumlar huquqiy holatining qonuniy tus berilganligi inson huquqlari eng oliy qadriyat ekanligidan dalolat berishligi bilan bir qatorda jinoyat-ijroiya huquqining insonparvarlik tamoyiliga asoslanishi bilan izohlanadi. Zero, mahkum qanday jinoyat sodir etishidan qat’i nazar unga xudo tomonidan yaratilgan eng buyuk mo‘jiza-inson nazari bilan qarash, uni jamiyat uchun kerakli shaxs qilib qayta tarbiyalashda namoyon bo‘ladi. Masalan, axloq tuzatish ishlariga jalb qilingan mahkumni jazolash vositasi sifatida qayta tarbiyalash emas, unga hunar o‘rgatish, o‘z mehnati bilan xalq orasida obro‘-e’tiborga ega bo‘lishiga zamin yaratiladi, ko‘maklashiladi. Mahkumlar huquqiy holatining belgilanishidagi eng asosiy jihat-qonunlar ijrosini bir xilligi ustidan nazoratni prokuratura organlari qonuniylikka asoslanib ishi olib borishlarida aks etadi. Respublikamiz mustaqillika erishgach, qabul qilingan barcha kodekslar singari Jinoyat-ijroiya kodeksi ham mahkum qanday jinoyat yoki ijtimoiy xavfli qilmish sodir etishidan qat’i nazar qasd qilishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ymagan. O‘z vaqtida jinoyat-ijroiya huquqining rivojida o‘z hissasini qo‘shgan rus olimlaridan biri S.I.Kurskiy shunday yozgan edi: «jinoyatchi- jamiyat uchun hozirda xavfli bo‘lgan shaxs, uni qayta tarbiyalash darkor, qasd olish esa aslo yaramaydi». Mahkumni qayta tarbiyalashda ikki muhim narsa mavjud: 1) mahkum o‘z xatosini tushunib yetmog‘i; 2) mahkum o‘z mehnati bilan xalq va jamoat orasida obro‘-e’tibor qozonishi, mehnat qilishi; Shuningdek, mahkumlar o‘rtasida o‘zining tartibbuzarligi, yomon xulqi bilan ajralib turuvchi mahkumga turli xildagi jazo choralari ham qo‘llanilishi mumkin. Masalan: tinchlantirish ko‘ylagi, karser va boshqalar. Mahkumning qayta tarbiyalanishida jazoning adolatliligi, jazoni ijro etuvchi koloniyadagi muhit, huquq va majburiyatlardan to‘liq foydalanish ham katta rol o‘ynaydi. Shuni ham ta’kidlash lozimki, mahkumlarning ijtimoiy-huquqiy maqomini to‘g‘ri belgilanishi, ularni jamiyat uchun kerakli shaxs qilib qayta

tarbiyalash huquqni muhofaza qiluvchi organ xodimlari uchun birlamchi vazifa sanaladi. Mahkumlarning huquqiy maqomini belgilab beruvchi bir qator xalqaro me’yoriy-huquqiy hujjatlar (standartlar) majmui mavjud. Bular sirasiga birinchi navbatda BMTning mahkumlarning huquqiy maqomiga oid Paktni kiritish mumkin. U o‘z o‘rnida bir nechta xalqaro me’yoriy hujjatlarga bo‘linadi. Masalan: 1) 1955 yilda qabul qilingan mahkumlar bilan olib boriladigan so‘zlashuvga minimal standartli xalqaro hujjat; 2)1979 yil qabul qilingan mansabdor shaxslarning jazoni ijro etish organlarida nazorat olib borishda o‘zini tutish qoidalari Kodeksi; 3)1985 yil qabul qilingan voyaga yetmagan makumlarning huquqiy maqomini belgilovchi xalqaro hujjat va hok; 4)1987 yil qabul qilingan «Yevropa turmalari qoidasi»; Respublikamiz mustaqillika erishgach qabul qilingan, yangi Jinoyat-ijroiya kodeksi BMTning bu standart xalqaro hujjatlaridan o‘z moddalariga implementatsiya qildi. Jinoyat-ijroiya huquqidagi insonparvarlik va demokratizm tamoyillarining belgilab qo‘yilishi fikrimizga yaqqol misol bo‘la oladi. Mahkumlar xudi ana shu tamoyillarga asosan bir qator huquq va majburiyatlardan foydalanishlari mumkin. Bu ham o‘z navbatida mahkumni qayta tarbiyalanishida muhim rol o‘ynashi shubhasiz. Masalan: mahkumning posilka, telegramma olish huquqlari, telefon so‘zlashuvlari, oziq-ovqat mahsulotlari, mavsumga oid kiyim- kechak olishlari, yaqinlari bilan uchrashuvlar, barcha erkin fuqarolarga o‘xshab bepul tibbiy xizmatdan foydalanishlari. Jazolarni va boshqa jinoyat huquqiy ta’sir choralarni ijro etuvchi organ va muassasalar tushunchasi va tizimi xamda ularni tekshirish va nazorat kilish Har bir jamiyatda jazolar mavjud ekan, ularni ijro etuvchi organlar va muassasalar mavjuddir. O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida jazolarni urganish va ularni talqin qilishni osonlashtirish maqsadida jazolar ma’lum bir tizimga solingan. O‘zbekiston Respublikasida jazolarni va boshqa jinoiy-huquqiy ta’sir choralarni turli xil ijroiya va sud xokimiyatiga kiruvchi organlar va muassasalar ijro etadi.

Yangi Jinoyat-ijroiya kodeksi jazolarni ijro etuvchi organ va muassasalar tizimiga katta o‘zgartirish kiritgan emas. Bu soha faqatgina ayrim yangi jazolar hisobiga kengaytirilgan. Masalan, qamoq jazosini IIVning jazolarni ijro etish bosh boshqarmasiga, xizmat bo‘yicha cheklash jazosini Mudofaa vazirligining maxsus harbiy qismlari qo‘mondonligiga kiritildi. Harbiy xizmatchilarga qamoq jazosi qo‘llanganda Mudofaa vazirligining garnizon gauptvaxtalari tomonidan ijro etilishi kiritilgan. Umumiy qismning bu mavzusi III-IV bob, 14-18 moddalarni o‘z ichiga oladi. 1997 yil 25 aprelda qabul qilingan Jinoyat-ijroiya kodeksining 14- moddasiga 2003 yil 30 avgustda o‘zgartirish kiritildi: «Jarima tariqasidagi jazo O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnika jihatidan va moliyaviy ta’minlash departamenti tomonidan ijro etiladi. Muayyan huquqdan mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari, qamoq, ozodlikni cheklash, ozodlikdan mahrum qilish va umrbod ozodlikdan mahrum qilish Ichki ishlar organlari tomonidan ijro etiladi. Muayyan huquqdan mahrum qilish to‘g‘risidagi hukm talabi mahkumning ish joyidagi ma’muriyat tomonidan, shuningdek tegishli faoliyat turlari bilan shug‘ullanishga berilgan ruxsatnomani bekor qilishga vakolatli organlar tomonidan ijro etiladi. Harbiy xizmatchilarga nisbatan: - xizmat bo‘yicha cheklash tariqasidagi jazo – harbiy xizmatchi xizmatini utayotgan joydagi harbiy qismlarning (muassasalarning) qo‘mondonligi tomonidan; - qamoq tariqasidagi jazo – garnizon gauptvaxtalari tomonidan; - intizomiy qismga jo‘natish to‘g‘risidagi jazo – maxsus tashkil etilgan harbiy qismlar tomonidan ijro etiladi; Harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish tariqasidagi qo‘shimcha jazo mazkur unvonni bergan organ tomonidan ijro etiladi». Zero, har bir huquqshunos qonunchilikka kiritiladigan barcha yangi qo‘shimcha va o‘zgartirishlardan voqif bo‘lmog‘i darkor.

Jazolarni ijro etuvchi organ va muassasalar turli vazifalarni bajaradilar. Davlatning jazolarni ijro etish funksiyasini amalga oshiruvchi organlar, eng avvalo, ixtisosligiga qarab ajratilgan. Bular: a) ichki ishlar organlari; b) sud organlari; s) harbiy qism qo‘mondonliklari. Bu masala bevosita ularning ichki tartib qoidalariga bog‘liq bo‘lib hisoblanadi. Jumladan, Ichki ishlar organlari zimmasiga muayyan huquqdan mahrum qilish, axloq tuzatish ishlari, qamoq, ozodlikdan mahrum qilish va umrbod ozodlikdan mahrum qilishni ijro etish yuklatilgan. Bu organ asosiy jazolarni ijro etish organi bo‘lib hisoblanadi. Chunki bu organga jazo tizimidagi jazolarning ko‘pchilik qismini ijro etish vakolati berilgan. Xorijiy mamlakatlarda bo‘lsa Ichki ishlar organlari zimmasiga qo‘shimcha vakolatlar ham yuklatilgan. Masalan, Rossiya Federatsiyasida Ichki ishlar organlarining maxsus inspeksiyalariga shartli hukm qilinganlar ustidan nazorat qilish vazifasi qo‘shimcha ravishda yuklatilgan. Bizda esa shartli hukm qilingan shaxslarning xulq-atvori ustidan nazorat Ichki ishlar organlari tomonidan amalga oshiriladi. Sudlarga, 1997 yil 25 apreldagi Jinoyat-ijroiya kodeksi bo‘yicha jarima va mol- mulkni musodara qilish jazosini ijro etish yuklatilgan edi. Shuningdek, harbiy yoki boshqa maxsus unvonlardan mahrum qilish sudlar tomonidan ijro etilishi nazorat qilinardi. 2003 yil 30 avgustda O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-ijroiya kodeksiga kiritilgan o‘zgartirish natijasida O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzuridagi sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnika jihatidan va moliyaviy ta’minlash departamenti zimmasiga faqatgina jarima tariqasidagi jazoni ijro etish yuklatilgan. Harbiy jazolardan – xizmat bo‘yicha bo‘yicha cheklash jazosini harbiy xizmatchi xizmatni o‘tayotgan joydagi harbiy qismlarning qo‘mondonligi tomonidan, harbiy xizmatchiga qo‘llanilgan qamoq jazosini Mudofaa vazirligi tomonidan tashkil qilinadigan garnizon gauptvaxtalari tomonidan, intizomiy qismga jo‘natish

tariqasidagi jazo maxsus tashkil etilgan harbiy qismlar tomonidan tashkil etiladi. Yangi kiritilgan o‘zgartirish (30.08.2003y.)ga asosan harbiy yoki maxsus unvondan mahrum qilish tariqasidagi qo‘shimcha jazo mazkur unvonni bergan organ tomonidan ijro etiladi. Yuqorida ta’kidlanganlardan tashqari, jazoni ijro etish muassasalari ozodlikdan mahrum etilgan yoki qamoq jazosiga hukm qilingan alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandalikka yo‘liqqan mahkumlarning jinoyat-huquqiy ta’sir choralarini ham ijro etadilar. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat – ijroiya kodeksining 15-moddasida boshqa jinoyat-huquqiy ta’sir choralarni ijro etuvchi muassasa va organlar ko‘rsatib utilgan. Bunday jinoyat-huquqiy ta’sir choralar ikki turga bo‘linadi: A) Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari; B) Voyaga yetmaganlarga nisbitan majburlov choralari. Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari: - ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan ruhiy kasallarga – Sog‘liqni saqlash organlari tibbiy muassasalari tomonidan; - alkogolizm, giyohvandlik yoki zaharvandalikka yo‘liqqan mahkumlarga nisbatan - Sog‘liqni saqlash organlari tibbiy muassasalari tomonidan; - ular ozodlikdan mahrum etishg yoki qamoqka hukm qilingan taqdirda – Ichki ishlar organlarining tibbiy muassasalari tomonidan ijro etiladi; Sudning qaroriga kura tanosil yoki OITS kasalligiga, shuningdek, ochik shakldagi sil kasallligiga chalingan mahkumlarga majburiy da’volvnish shart. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat Kodeksining VII bo‘lim, XVII bob, 91-96 moddalari aynan tibbiy yo‘sindagi majburlov choralariga bag‘ishlangan. Tibbiy yo‘sindagi majburlov choralariga quyidagilar kiradi: A) Majburiy ambulatoriya kuzatuvida bo‘lish va ruhiy kasallik mutaxassisida davolanish; B) Umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasida majburiy davolanish; S) Umumiy tartibli ruhiy kasalliklar shifoxonasining sog‘liqni tiklash maxsus bo‘limida majburiy davolanish;

D) Kuzatuv kuchaytirilgan ruhiy kasalliklar shifoxonasida yoki bo‘linmasida majburiy davolanish; (O‘zR. JK 93-modda) Voyaga yetmaganlarga nisbatan majburlov choralari: - jabrlanuvchidan uzr so‘rash, yetkazilgan zararni to‘lash yoki bartaraf etish majburiyatini yuklash – sud tomonidan; - maxsus o‘quv-tarbiya muassasasiga joylashtirish – Xalq ta’limi organlari tomonidan ijro etiladi. Voyaga yetmaganlarga nisbatan majburlov choralari sud tomonidan ijro etiladi. Voyaga yetmaganlarning jabrlanuvchidan uzr so‘rashi og‘zaki yoki yozma, omma oldida yoki alohida so‘rash tartibi mavjud. Shuningdek, uzr so‘ralish vaqti, joyi va tartibi sud tomonidan belgilab beriladi. Jinoyat – ijroiya kodeksi 16-18 moddalarida jazo va boshqa jinoyat-huquqiy ta’sir choralarni ijro etuvchi organ va muassasalar tomonidan jazolarni ijro etish belgilangan. Avvalo, bunday tekshirish davlat xokimiyati organlari va boshqaruv organlari tomonidan amalga oshiriladi. (JIK 16-modda) Tekshiruv keng doirada amalga oshiriladi va bir qator masasalalar yuzasidan muhokama qilinadi. Bunday masasalalar sirasiga mahkumlarni bir koloniya turidan boshqa turdagi koloniyaga o‘tkazishdan komissiya faoliyatigacha qamrab oladi. O‘zbekiston Recpublikasi Konstitutsiyasiga ko‘ra hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi, ya’ni qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati mavjud. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari jazolarni va boshqa jinoyat-huquqiy ta’sir choralarini, ijro etuvchi muassasalar va organlar faoliyatini qonun hujjatlarida belgilangan hollarda va tartibda tekshiradilar, deyiladi. Bunday tekshiruvlar bevosita prokurorni jalb qilgan holda ham bo‘lishi mumkin. Mazkur holat Jinoyat-ijroiya Kodeksining 17- moddasida mustahkamlab qo‘yilgan: «Jazolarni va boshqa jinoyat-huquqiy ta’sir choralarini ijro etish chog‘ida qonunlarga rioya etilishi ustidan nazoratni Uzbekston Respublikasi Bosh Prokurori va unga buysinuvchi prokurorlar qonunda belgilangan tartibda amalga oshradilar». Asosiy Komusimiz - Kostitutsiya va «Prokuratura to‘g‘risida»gi qonunga ko‘ra Respublikamiz hududida qonunlar ijrosi ustidan nazoratni O‘zbekiston Respublikasi Bosh Prokurori va unga buysinuvchi

prokurorlar amalga oshiradi. Jazolarni ijro etish chogida qonunlarga rioya etilishi ustidan nazoratni amalga oshiruvchi prokuror quyidagi vazifalarni bajaradi: - mahbuslarning belgilangan qonuniy huquq va majburiyatlari buzilmayotganligi; - jazolarning qonuniy tarzda ijro etilayotganligi; Prokuror tomonidan e’tibor beriladigan eng muxim jihat bu jazolarni ijro etish bo‘yicha huquqiy hujjatlar bo‘lib hisoblanadi, unda mahkumlarning huquqiy holati, moddiy jihatdan ta’minlanishi va tibbiy xizmat ko‘rsatish joy olgan. Qonunlarni bir xilda ijro etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish maqsadida prokuror tizimlashtirilgan tartibda jazoni ijro etuvchi muassasalarni tekshirib turishi shart. Shu sababli prokuror bir qancha cheklanmagan huquqlarga ( «Prokuratura to‘g‘risida»gi qonun 24-modda) ega: xohlagan paytda jazoni ijro etuvchi muassasaga, xohlagan xonaga ruxsatsiz kirishi, xohlagan mahkum yoki boshqa shaxs bilan suhbatlashishi va ma’lumotlar olishi; bu joylarda mahkumlarning mavjudligini qonunga muvofiqligini tekshirish, agar qonunga xilof tarzda saqlanayotgan mahkumni aniqlasa, darhol chiqarib yuborish huquqiga ega. g‘ayriqonuniy holat bo‘yicha, ma’muriyat boshqarmasiga nisbatan chora ko‘rish. Jinoyat-ijroiya kodeksining 18-moddasiga ko‘ra jazoni o‘tash joylariga davlat hokimiyati organlari va boshqaruv organlarining mansabdor shaxslari, ommaviy axborot vositalari vakillari va boshqa shaxslar jazoni ijro etuvchi muassasalar va organlarga kirish huquqiga egaligi va bu qonun hujjatlari bilan belgilab qo‘yilganligi yozilgan. Qonun bu turdagi shaxslarga hech qanday maxsus ruxsatnomasiz jazoni o‘tash joylariga kirishga ruxsat etgan. Davlat xokimiyatining boshqaruv organlari sirasiga O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, Vazirlar Maxkamasi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis deputatlarini kiritishimiz mumkin. Davlat hokimiyatining boshqaruv organlari esa O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti, Vazirlar Maxkamasi, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis deputatlari hisoblanadi.

Boshqa shaxslar sirasiga ommaviy axborot vositalari, din vakillari, mahkumning karindoshlari, advokatlari kiradi. Jinoyat-jroiya kodeksining 18-moddasining 3-qismida mahkumlarning kino-, foto-, vidotasvirga tushirish va ulardan intervyu olishga ularning yozma roziligi bulgan taqdirda, mahkumlar xavfsizligini va qo‘riqlanishini ta’minlovchi ob’ektlarni tasvirga olishga esa, jazoni ijro etuvchi muassasa yoki organ ruxsati bo‘lgan taqdirda yo‘l qo‘yiladi deb yozib qo‘yilgan.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Mualliflar jamoasi. Mas’ul muharrir- yu.f.n., dots. B.J.Axrorov. –T.: O‘qituvchi, 2002. – 208b. 2. Jinoyat-ijroiya kodeksiga sharhlar. Rustamboyev M.H., Axrarov B.J. va boshqalar. Ma’sul muharrir: yu.f.d., prof. M.H.Rustamboyev. – T.: TDYUI, 2007. – 574 b. 3. Kommentariy k Ispravitelno-trudovomu kodeksu Respubliki Uzbekistan. –T.: Uzbekistan, 1997.- 345s. 4. Abduxaliqov M.A., Payzullayev Q., Abduqodirov Sh.Y. Jinoyat -ijroiya huquqi (albom sxemalar). –T.: TDYUI, 2005. – 142 b.

Похожие

Mahkumlar huquqiy holati

Jinoyat-ijroiya huquqi tushunchasi, predmeti va tizimi. jinoyat-ijroiya huquqi qonunchiligi

Qo`shimcha jazolarni ijro etish. Koloniya va turmalarda jazoni o`tash

Koloniya va turmalarda jazoni o‘tash

Ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo ijrosini tashkil kilish va ijro etish