Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi - Юриспруденция - Рефераты

Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

74 KB

Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi Reja: 1. Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi 2. Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning sabab va sharoitlari 3. Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olishdagi profilaktik chora-tadbirlar

Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlar jinoyat chilikning o‘ziga xos ichki bog‘lanishlariga, ijtimoiy-ruhiy voqeliklar jinoiy jazoni ijro etish bilan bog‘liq murakkab xususiyatga egadir. Shu bilan birga, ayrim turdagi jinoyatlar nafaqat jabrlanuvchilarga, balki muassasaning ish faoliyatiga salbiy ta’sir etadi hamda ko‘pchilik mahbuslarning manfaati va xavfsizligiga raxna soladi, eng xavflisi, jazoni ijro etish joylarida jaholat va zo‘ravonlikni yuzaga keltiradi. Tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, penitensiar muassasalardagi jinoyat chilik o‘ziga xos ravishda «ildiz otadi» va shakllanadi. Bunday jinoyatchilik jinoyatchilar olamidagi barcha salbiy xislatlarni inobatga olgan holda va jinoyatchilikka xos subyektiv qusurlar, norasmiy qoidalarning amal qilishi («turma qonunlari») hamda uning oqibatida muassasa ma’muriyatiga dush- manlik ruhining kelib chiqishi bilan ajralib turadi. «Turma qonun»larini buzuvchilarga nisbatan qat’iy va shafqatsiz jazo tizimi qo‘llanilganini esa alohida ta’kidlash joizdir. G‘ayrinsoniy holda amalga oshiriladigan zo‘rlash marosimi esa mahbusga nisbatan qo‘llanilgan eng ta’sirchan, shafqatsiz chora sifatida bo‘lgan va uni barcha munosa- batlarda tengligini qat’iy cheklashga olib kelgan 1 . Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning aksa- riyatini inson ustidan zo‘ravonlik qilish tashkil etadi. Fuqarolarning qonun oldida tengligi prinsipiga asosan, jazoni o‘tash jarayonida jinoyat sodir etilgani uchun amaldagi jinoyat qonunchiligidagi talablar asosida javobgarlik belgilanadi va hech qanday yengillik yaratilmaydi. Jazoni ijro etish muassasalarining o‘ziga xos sharoiti, ijtimoiy va ijtimoiy- ruhiy holatning tabiati, ba’zi mahbuslarning o‘ziga xos kriminogen xususiyat- larga egaligi ayrim jazoni o‘tayotganlarning qasddan jinoyat sodir etishiga imkon 1 Qarang : Шомансуров А. А. Законодательное обеспечение уголовно-испол - нительной системы Республики Узбекистан. - Т., 2000. - С. 29. 346

yaratadi. Sodir etilishi mumkin bo‘lgan jinoyatlarning ro‘y bermasligini oldindan bashorat etish uchun jazoni o‘tashning qaysi davrida jinoyat sodir etilishini oldindan bilish alohida ahamiyatga egaligini anglash lozim. Shu bilan bog‘liq holda o‘tkazilgan tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, o‘rta- cha uch yildan ko‘p bo‘lgan muddatlarda jazoni o‘tayotganlar o‘rtasida qasddan va og‘ir jinoyatlar sodir etilishi aniqlandi. Bu holat esa muassa- salarda mavjud jazoni o‘tash tizimi turlariga mutlaqo bog‘liq emasligini ko‘rsatadi. To‘g‘ri, jazoni o‘tashning dastlabki davri mahbuslar uchun og‘ir ke- chadi, chunki bu davrda ularning muayyan vaziyatlar bilan bog‘liq tarzda yuzaga keladigan quyidagi zo‘riqishlari mavjud bo‘ladi. Ya’ni: oiladan va yaqin qarindoshlaridan uzoqlashish, ozodlikdan mahrum bo‘lish va jamiyat- dan uzoqlashish, o‘rnatilgan ichki tartib ta’siri, qilgan ishlaridan tushkun likka tushish, shuningdek sudning hukmini adolatsiz deb bilish, kelgusi hayotlarining izdan chiqqanligi kabilar. Shuning uchun ham mahkumlar ushbu davrda muassasa xodimlarining diqqat markazida bo‘lishi zarur hamda ko‘nikma hosil etishiga yordam ko‘rsatish talab etiladi. Mahbuslar sodir etadigan jinoyatlarni tahlil qilishdan maqsad ushbu sharoitda jinoyat sodir etilishi bilan bog‘liq mexanizmni aniqlashdir. Nizoli holatlarning kelib chiqish sabablarini ilmiy jihatdan bilmaslik jinoyatlarning oldini olishga zarur bo‘lgan samarali chora-tadbirlarni ishlab chiqishga imkon bermaydi. Jazoni ijro etish muassasalarida eng ko‘p uchraydigan og‘ir jinoyat- lardagi qasd (asosan odam o‘ldirishda) o‘ch olish bilan uzviy bog‘liqdir. Ko‘- pincha bunday vaziyat (59 %) jabrlanuvchining g‘ayriqonuniy va ma’naviy buzuqligi bilan bog‘liq qilmishlari orqasida yuzaga keladi. Shu bilan birga, (17 % holatda) o‘ch olish qasdi mahbuslarning qonunga asosan amalga oshirgan harakatlari uchun ham bo‘lishi mumkin. Bunday vaziyatlarda jabrlanuvchilarning g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: birovlarni urish-qiynash va boshqa zo‘ravonliklar (27 %); aybdor va uning yaqinlariga nisbatan haqoratlar (24 %); turli ko‘rinishdagi qo‘rqitishlar (11 %); turli g‘iybatlarni tarqatish (10 %); qarzni

to‘lamaslik (5 %); ichki naryadlarni to‘g‘ri belgilamaslik, mehnat qilishda cheklash (5 %); jabrlanuvchining jinoiy xatti-harakatlari - haqorat qilish, bezorilik harakatlari, o‘g‘rilik, oziq-ovqatlar va buyumlarni tama qilish kabilar (3 %); besoqolbozlik (7 %) va qimorbozlik (8 %) kabilar. Penitenitsiar, ya’ni jazoni ijro etish muassasalarida jinoyatlarning oldini olish uchun, eng avvalo, ularning qaysi joyda sodir etilishini bilish katta ahamiyatga egadir. Biz sanab o‘tgan jinoyatlarning asosiy qismi muassasa- ning yashash uylari va xonalarida sodir etilgan (59 %). 37 % shu kabi jinoyatlar ishlab chiqarish hududlarida ro‘y bergan. Shularni e’tiborga olgan holda, muassasa ma’muriyatining ish ko‘rishi maqsadga muvofiqdir. Vaqtiga ko‘ra esa, og‘ir jinoyatlarning asosiy qismi (57 %) jazoni ijro etish muassasalarida asosan oqshom va tungi paytlarda ro‘y beradi, ertalab va kunduz kuni sodir etiladigan jinoyatlar nisbatan kamligini (43 %) ko‘rish mumkin. Jazoni ijro etish muassasalari tizimiga kiruvchi turli koloniyalarda sodir etiladigan odam o‘ldirish jinoyatlarining dinamikasi esa quyidagichadir: umumiy tartiblida - 33,3 %, qattiq tartiblida - 155,5 %, maxsus tartiblida esa 103,7 % 2 . Kriminologiya sohasida tadqiqot olib borgan olimlarning xulosalariga ko‘ra, ichkilik ichish va jinoyat o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik mavjud, jumladan 37 % qasddan sodir etilgan jinoyatlarda mahbuslarning mast holda, 2 %da giyohvand, 1 % esa boshqa turdagi mast qiluvchi moddalar ta’sirida bo‘lgan- ligi aniqlangan. Shu kabi tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, har to‘rttadan bir mahkumga nisbatan tegishlicha - alkogolizmdan (21,2 %) va giyohvand- likdan (2,5 %) majburiy davolanish tayinlangan 3 . Qasddan odam o‘ldirish jinoyatlari jazoni ijro etish joylarida ham ko‘pincha guruh bo‘lib amalga oshirilishini ko‘rish mumkin. Shuningdek, jinoyatchilarning bir joyda e’tiborsiz tarzda to‘planganligi jazoni ijro etish muassasalari ommaviy tartibsizliklarni keltirib chiqarishi, muassasada ish faoliyatini izdan chiqarishi va 2 Qarang : Хохряков Г. Ф. Парадоксы тюрьмы. - М., 1991.- С. 87. 3 Qarang : Михлин А. С. Осужденные - кто они? // Актуальные вопросы борьбы с преступностью в России и за рубежом. - М., 1992. - С. 16.

shu kabi boshqa og‘ir oqibatlarning kelib chiqishiga sharoit yaratishini e’tibordan chetda qoldirmaslik zarur. Shu bois, ushbu omilni yo‘qotish jazoni ijro etish muassasalari tizimida jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishda muhim o‘rin tutadi. Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning sabab va sharoitlari Ma’lumki, jinoyatchilik sabablari va ularning yuzaga kelish muammo- lari o‘ziga xos murakkab, shu bilan birga, kriminologiya nuqtai nazaridan eng munozarali muammo bo‘lib hisoblanadi. To‘g‘ri, hozirgi kunda jinoyatlarni sodir etishdagi maqsad asosiy sabab deb topilganligi va bu maqsad o‘z ichiga barcha subyektiv holatlar hamda jinoyatchining shaxsiga xos jihatlarni ifodalaydi deb hisoblanishini ko‘rish mumkin. Fikrimizcha, jinoyatchilikning asosiy sababi bo‘lib, har qanday jinoyat ning sodir etilishida jinoyatchining shaxsiga xos va jamiyatga qarshi qaratil gan o‘ziga xoslikni tushunmoq joizdir. Ko‘pchilik olimlar qo‘llaydigan bu fikr jinoyatchilik sabablarini ifodalashga katta yordam beradi. Jinoyatchining shaxsiga xos va jamiyat manfaatlariga qarshi turish xususiyati shaxsning asosiy xususiyatlarini o‘zida ifodalagan holda, uni muayyan jinoyatchi tipiga xos ichki xususiyatlari va aynan jinoyat maqsadiga ega ekanligini bildiradi. Shuningdek, ta’kidlash joizki, jamiyat manfaatlariga qarshi turish xusu - siyatlari jinoyatchi shaxsida u hali mahkum etilmasidan oldin birinchi bor jinoyat sodir etganida shakllangan bo‘ladi. Jamiyat manfaatlariga qarshi sal biy xatti- harakatlar, dunyoqarash mahkumning jazoni ijro etish joyiga kelganida ham, tabiiyki, mavjud bo‘ladi. Eng xavflisi, mahkum shaxsiga xos belgilar asosida jazoni ijro etish muassasalarida yo‘lga qo‘yilgan jazolash va tarbiyalash jarayoniga qarshi turish hamda intizomni buzish va jinoyat sodir etishni ko‘rish mumkin. Jazoni o‘tash paytida mahbusning jamiyat manfaatlariga qarshi turish kabi xususiyatlari yanada chuqurlashishi va aniq hamda muqim ko‘rinishga o‘tishi ham kuzatiladi.

Shu bilan birga, jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan og‘ir turdagi va kuch ishlatish bilan sodir etiladigan jinoyatlarni yuzaga keltiruvchi o‘ziga xos salbiy omillarni ham hisobga olish lozim. Bunday salbiy ta’sir etuvchi omillar koloniyalarda mavjud bo‘lgan ijtimoiy-ruhiy holatlar oqi batida yuzaga kelishi mumkinligi va pirovard natijada mahkumlar o‘rtasida o‘zaro nizolar keltirib chiqarishi mumkinligini ham hisobga olmoq joizdir. Koloniyalarda mavjud bo‘lgan ijtimoiy tarkib asosan norasmiy muno- sabatlarga tayangan turli kriminogen shaxslardan iborat ekanligini va bir yerda bo‘lishi oqibatida shaxslarning ko‘pchiligida salbiy dunyoqarash, qizi qish, odat, maqsad va qat’iy salbiy fikrga kelish kabilarni yuzaga keltirishini unutmaslik lozim. Bu kabi illatlarning mavjudligini bilish esa muassasalarda jazoni o‘tash rejimini tashkil etish, nazorat, operativ qidiruv faoliyati, mehnat, tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va ma’muriyatni, harbiy qorovul qismlar xodimlarini ehtiyotkorlik va sinchkovlik bilan xizmatni yo‘lga qo‘yishlarini talab etadi. Koloniyalarda qasddan jinoyat sodir etilishidagi sababni va ba’zan uchrab turadigan bahona (vaj)larni bir-biridan farqlash lozim. Bunday sabab va bahonalarni quyidagicha farqlash lozim. Sabab jinoiy jihatdan o‘zini tutishiga olib keluvchi va yuqorida bayon etganimizdek, shaxsning (bu o‘rinda esa mahbusning) o‘ziga xos jihatlaridir. Bahona esa obyektiv voqelik sifatidagi hodisa bo‘lib, uni boshqa holatlarni yuzaga keltiruvchi turtki deb tushunish lozim va u biror-bir maqsadni yuzaga keltiradi. Jazoni ijro etish muassasalarida qasddan sodir etiladigan jinoyatlarning yuzaga kelishida bahona bo‘lib, turli vaziyatlar va faktlar xizmat qilishi mumkin. Shu bilan birga, o‘ziga xos bahona sifatida jabrlanuvchilarning muassasa ma’mu- riyatiga yordam berish bilan bog‘liq xatti-harakatlarini ko‘rsatish mumkin. Jazoni ijro etish muassasalarida g‘arazli maqsadning yuzaga kelishi va uni amalga oshirishda jinoyatni sodir etishga shart-sharoit yaratuvchi muhit ham salbiy ahamiyatga egadir. Jazoni ijro etish muassasalarida jinoyatlarning sodir etilishidagi muhit deb jazoni ijro etish muassasalari tizimidagi mavjud aniq bir kamchilikni ko‘rsatish mumkin, shuningdek tergov va sud idora- laridagi kamchiliklar ham

jinoyat sodir etilishiga imkon yaratadi, ayniqsa qonunchilik va normativ hujjatlarda u yoki bu masalaning talab darajasida yoritilmaganligi yoki qayd etilmaganligi ham umuman olganda jinoyat chilikka imkon yaratuvchi salbiy muhitni yuzaga keltiradi. Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, jazoni ijro etish muassasalaridagi muhitni qiyosan ikki guruhga bo‘lish mumkin. Bular - obyektiv va subyektiv muhitlardir. Obyektiv muhit sifatida jazoni o‘tash rejimi, nazorat, operativ qidiruv faoliyati, xodimlar bilan ishlash, tarbiya, mehnat asosida tarbiyalash, umu miy va kasbiy ma’lumot berish, mahbuslar o‘rtasida jinoyatchilikka qarshi kurash ishlarining to‘g‘ri tashkil etilmaganligi bilan uzviy bog‘liqdir. Subyektiv muhit sifatida esa mahbusning beqarorlik xususiyati, ruhiyati va asabidagi mavjud kasalliklar, tezda jahli chiqishi va asabiyligi, ma’na- viyati hamda tarbiyasining yo‘qligini ko‘rsatish mumkin. Biz bayon etganlar asosida jazoni ijro etish muassasalaridagi jinoyat - chilikning asosiy sabablari sifatida quyidagilarni sanab o‘tish maqsadga muvofiqdir: 1) jazoni ijro etish muassasalaridagi jinoyatchilik sabablari ijtimoiy bo‘lib, ular ijtimoiy masalalar bilan bog‘liq holda yuzaga keladi; 2) mahbuslar g‘arazli maqsadlarda sodir etadigan og‘ir jinoyatlarning sabablari obyektiv tomondan ijtimoiy jihatdan o‘zaro bog‘liq bo‘lgan va subyektiv jihatdan jazoni o‘tayotganlarning ijtimoiy tarkibi hamda mahbus ning shaxsi kabi omillarning o‘zaro aloqadorligi bilan farqlanadi; 3) o‘zaro aloqador omillardagi qasddan sodir etiladigan jinoyatlar sabab- larining asosiy elementlarini mahbus shaxsiga xos tajovuzkorlik-zo‘ravonlik xususiyatlari tashkil etadi; 4) mahbus shaxsiga xos bo‘lgan tajovuzkorlik-zo‘ravonlik qusurlarining aniq vaziyatlardagi o‘zaro bog‘liqligi jazoni ijro etish muassasalarida qasd dan sodir etiladigan jinoyatlarning sababini keltirib chiqaradi. Qasddan sodir etiladigan jinoyatlarning bosh sababi sifatida mahbus jazoni o‘tayotgan muassasadagi

muhitni ko‘rsatish mumkin. Jazoni ijro etish muassasalarida sodir etiladigan jinoyatlarning oldini olishdagi profilaktik chora-tadbirlar Jazoni ijro etish muassasalarida jinoyat-ijroiya qonunchiligi talablariga amal qilish, qonunchilik prinsiplariga rioya etish, jinoyatlarning oldini olish va bartaraf qilish mahbuslarning jinoyat sodir etishining oldini olish va eng muhimi, muassasalarda retsidiv jinoyatchilikning oldini olishga imkon yaratadi. Shuning uchun ham jazoni ijro etish muassasalarida, birinchi navbatda, mahbuslar sodir etadigan jinoyatlarning sabablari va shart-sharoitlari, ularni yo‘qotish bo‘yicha tadbirlarni amalga oshirish uchun: jinoyat sodir etishga moyil shaxslarni aniqlash, bunday shaxslarga yordam berish hamda zarur tarbiyaviy ta’sir chorasini qo‘llash va shu orqali yakka tartibdagi profilaktika ishlarini yo‘lga qo‘yish ishlari amalga oshiriladi. Shu bilan birga, jazoni ijro etish muassasalarida jinoyatchilikka qarshi kurashni tashkil etishni quyidagi yo‘nalishlarda faol olib borish maqsadga muvofiqdir: 1) qattiq tartibli muassasalarga ehtiyotsizlik oqibatida sodir etilgan jinoyatlar uchun ikki yoki undan ko‘p miqdorda jinoiy javobgarlikka tortilgan shaxslarni joylashtirmaslik, shuningdek ikkinchi marta jinoyat sodir etgan bo‘lsa-da, unda jamiyat uchun xavflilik darajasi kam bo‘lsa, bunday shaxslarni qattiq tartibli muassasalarga yubormaslikni yo‘lga qo‘yish katta ahamiyatga egadir. Bunday mahkumlarni jazoni o‘tash uchun manzil- koloniyalari va umumiy tartibli koloniyalarga yuborish joizdir; 2) bitta jinoyat ishida ayblangan mahkumlarni, shuningdek bevosita yoki bilvosita bitta jinoyat ishida ishtirok etgan mahkumlarning ham bitta kolo- niyaga joylashtirilishiga yo‘l qo‘ymaslik. O‘zaro nizoli bo‘lgan mahkum larning bir joyda jazoni o‘tashlarini ham qat’iy tarzda taqiqlash lozimdir; 3) belgilangan rejim talablarini muntazam buzuvchi va jinoyatga moyil shaxslarni maxsus xonalarda muntazam ravishda qonun talablari asosida ko‘zdan kechirish va shaxsiy tintuvni yo‘lga qo‘yish;

4) ishlatiladigan asbob-uskunalar hisobini yuritish va belgilangan maqsadda ishlatilishini nazorat qilish; 5) jazoni ijro etish muassasalarida quyidagi belgilarga ega mahkumlarni aniqlash va tegishli tarzda profilaktika hisobiga olish: a) 25-27 yoshlilar; b) bo‘ydoqlar; d) bezorilik, qasddan odam o‘ldirish, tan jarohati yetkazish, bosqinchilik va nomusga tegish; e) tuzalish yo‘liga o‘tmagan va rejim talablarini muntazam buzuvchilar (rejim talablarini buzish kuch ishlatilishi bilan bog‘liq bo‘lgan hollar); f) koloniyada muhlatni o‘tash 3 yildan oshma- ganlar; 6) muqaddam sudlangan mahkumlarning oilaviy ahvollarini tahlil etib borish va zarur yordamlar ko‘rsatish 4 ; 7) muntazam ravishda koloniyalarda g‘arazli maqsadlarda qasddan og‘ir jinoyat sodir etgan mahbuslarni turma sharoitiga o‘tkazish katta ahamiyatga egaligini e’tiborga olish zarur. Sanab o‘tilgan chora-tadbirlarning o‘ziga xos ravishda umumiy, maxsus va yakka tartibdagi profilaktika ishlari bilan aniq va uzviy ravishda bog‘lanishiga erishish ish samarasini yanada oshiradi. 4 Пулатов Ю. С., Сатторов Ч. А. Рецидив жиноятчиликка карши курашда якка тартибдаги профилактика чораларининг роли //Ъукук-Право - Law . - 2001. - №1. - 44-б.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1.O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 2.Mejdunarodniy pakt o grajdanskix i politicheskix pravax. Mejdunarodnaya zashita prav i svobod cheloveka. Sbornik dokumentov. M.: Yurid.lit., 1990 g. 3.Osnovniye prinsipi nezavisimosti sudebnix organov. Mejdunarodniye prava i svoboda cheloveka: Sbornik dokumentov. M: Yurid.lit., 1990 g. 4.Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka. – Prava cheloveka. Osnovniye mejdunarodniye dokumenti: Sbornik dokumentov. M.: Mejdunarodniye otnosheniya. 1989 g. – S. 134-142. 5. Konvensiya o pravovoy pomoshi i pravovix otnosheniyax po grajdanskim, semeynim i ugolovnim delam. (Xo‘jalik va huquq Xozyaystvo i pravo. – Tashkent. 1997, №1-2. S. 58-76).

Похожие

Jazoni ijro etish muassasalarida rejim

Jazoni ijro etish muassasalarida rejim

Maishiy turmushda sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktik tadbirlar

Ehtiyotsizlik oqibatida sodir etiladigan jinoyatlarning kriminologik tavsifi va oldini olishdagi profilaktika tadbirlari

Retsidiv jinoyatlarning kriminologik tavsifi va ularning oldini olishni tashkil etish