Ишларни судга ошириш босқичида прокурор ваколатлари - Юриспруденция - Рефераты

Ишларни судга ошириш босқичида прокурор ваколатлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

112.5 KB

Ишларни судга ошириш босқичида прокурор ваколатлари Режа: 1. Ишларни судга ошириш босқичида прокурор ваколатлари 2. Прокурорлар жиноят содир қилган шахсларни омма томонидан қораланишига эришиш 3. Прокурорнинг айбловдан воз кечиши.

Ишларни судга ошириш босқичида прокурор ваколатлари Судланувчини жиноят содир қилишда айблашга асос бўлган далилларни текширишдан аввал, суд томонлар иштирокида қатор процессуал ҳаракатларини бажариши лозим. Бу процессуал ҳаракатларнинг мақсади жиноят иши бўйича барча ҳолатларни тўла, ҳар томонлама, ҳолисона ва объектив тарзда кўриб чиқиш учун шарт-шароитларни яратиш, айбдорлик масаласини ва жазо масаласини ҳал қилаётганда тўғри ва адолатли қарор қабул қилиш учун замин яратишдан иборат. Умуман олганда, суд муҳокамасигача олиб бориладиган жиноий иш юритув фаолияти - дастлабки тергов фаолияти- мазмуни ва моҳияти бўйича ҳам суд терговига тайёргарлик ҳисобланади. Бирок, суд муҳокамасига тайёргарлик қисми бирмунча тор ва аниқ вазифаларни бажаришга мулжаллангандир: қайсики, далилларни мазмунини бевосита текширишга қаратилган суд жараёнининг қисми бўлиб, унда тўпланган жиноят иши материаллари бўйича судда ҳозир бўлган шахслар иштирокида суд терговини бошлашлик ва судланувчига эълон қилинган айбни қонунийлиги ва асослилигини текшириш учун судда қатнашадиган томонларнинг якуний тайёргарлиги амалга оширилади 1 . Суд муҳокамасига тайёргарлик қисмининг ўзига хос ҳусусиятларидан келиб чиқиб, судда иштирок этадиган прокурор ўзига юклатилган вазифа характерини ўзгартирмаган ҳолда фаолият кўрсатади. Прокурор ушбу ҳолатда давлат айбловчиси сифатида иштирок этади, суд муҳокамасининг ушбу қисмида унинг процессуал вазифаси - айбловдан иборатдир. У судга кўриб чиқиш учун юборилган жиноят иши бўйича тузилган айблов ҳулосасида қайд қилинган судланувчини айби ҳақидаги ўзининг ҳулосасини қувватлайди 2 . Лекин суд муҳокамасига тайёргарлик қисмида далилларни ишончлилиги ҳали текширилмайди, прокурорнинг айблов вазифаси шундай 1 Перлов И.Д. Подготовительная часть судебного разбирательства в советском уголовном процессе.М. Госюриздат, 1965, 43-50 бет. Савицкий В.М. Очерк теории прокурорского надзора. “Наука” М. 1975,279 бет. 2 Конунчиликда суд мухокамасида иштирок этаётган прокурор ва айбловчи тушунчалари бир тушунчани билдиради. Савицкий В.М. Очерк теории прокурорского надзора. “Наука” М. 1975,280 бет.

ҳаракатлардан иборат бўладики, суд муҳокамасининг кейинги жабҳаларида суд очиқ ойдин давлат айбловчисининг ҳулосалари ва келтирган далилларини рад этиб бўлмаслиги ва ишончлилигига тўла ишонч хосил қилади. Худди шу мақсаддагина прокурор давлат айбловчиси сифатида жиноят ишини судда кўрилишига ва суд томонидан ишни ҳар томонлама ўрганиб чиқишига ҳалакит берадиган тўсикларни ўз вақтида бартараф қилинишидан манфаатдордир. Айнан шу мақсадда прокурор олдинда бўлиб ўтадиган текширишга имкон қадар содир этилган жиноят бўйича айбловни тасдиқловчи тусмоллар ҳамда айбни исботламайдиган, рад этадиган тусмолларни кўрсатувчи фактик ҳолатларни тўлиқ доирасини жалб қилишга ҳаракат қилади. Прокурор суд муҳокамасига тайёргарлик қисмида, бевосита айблов вазифасини амалга оширмай, келгусида суд муҳокамаси даврида айбловни қувватлаш учун лозим бўлган ҳаракатларни бажаради, деган фикрни баён қилинганида бир неча саволлар очиқ қолади, биринчидан, суд муҳокамасига тайёргарлик қисмида прокурор айнан қандай процессуал вазифани амалга оширади деган савол очиқ қолади, иккинчидан айбловни қувватлашни ташқи, кўзга ташланиб турадиган вазифаларини ўзигагина эътибор бериб, айбловни ички моҳияти хусусида, прокурорнинг 1- инстанция судидаги фаолиятининг ички мазмунини чукур ёритилмайди. Бу саволларга жавоб топиш учун эса суднинг суд муҳокамасидаги процессуал ҳаракатлари нималардан иборат эканлигига мурожаат қилиш лозим бўлади. Биринчидан, суд муҳокамасини очиқ деб эълон қилинганидан сўнг, суднинг мажбуриятини нима ташкил этади- Ўзбекистон Республикаси ЖПК нинг 429- моддасига асосан, тарафларни ва уларнинг вакилларини, шунингдек, таржимон, гувоҳлар, экспертлар ва мутахассисларни судга келган келмаганликларини аниқлайди. Прокурорнинг судга келмаганлиги аниқланганда Ўзбекистон Республикаси ЖПК нинг 412-моддасига асосан, суд жиноят ишини муҳокама қилишни бошқа вақтга қолдириш масаласини ҳал қилади. Агарда, аввалдан

аниқланган судда қатнашадиган прокурор суд мажлисига келмай қолса ва ишни кейинга қолдиришни имконияти йўқ бўлса, суд муҳокамаси бошланмасдан аввал, бошқа прокурорни ишда қатнашишини таъминлаш масаласини ҳал қилади. Амалдаги қонунчиликларимиз талабига кўра барча жиноят ишлари бўйича прокурорнинг иштирок этиши шартдир. Хусусан олганда, Ўзбекистон Республикасининг Прокуратура тўғрисидаги қонунини 33- моддаси Судларда ишларни кўришда прокурорни иштироки деб номланиб, унда қайд этилишича “ Фуқароларнинг, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатлари суд йўли билан самарали ҳимоя қилинишини таъминлаш мақсадида барча инстанция судларида ишлар кўрилаётганда прокурор қонунда белгиланган тартибда иштирок этади”. Баён қилинганлардан тушунарлики, албатта, прокурор ҳар бир жиноят иши бўйича қатнашиши мажбурийдир. Яна шуни қайд этиш лозимки, Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 409- моддаси талабларига кўра ҳам биринчи инстанция суди томонидан жиноят ишларини кўрилишида албатта, прокурор иштирок этиши шартдир. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 412- моддасини биринчи қисмида “ Прокурор суд мажлисига келмай қолган тақдирда жиноят ишини муҳокама қилиш кейинга қолдирилади” дейилган қатъий қонун талаби ўрнатилган. Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 11-бўлими яъни, 48- бобидан 54-бобига қадар биринчи инстанция судида иш юритиш тартибини ўзида мужассамлаштирган бўлиб, шу бобларда акс эттирилган қонун талаблари ичида прокурор иштирокисиз жиноят ишини биринчи инстанция судида кўриш мумкинлиги ҳақида тушунча мавжуд эмасдир. Демак, биринчи инстанция судларида жиноят ишларини прокурор иштирокисиз кўриш мумкин эмас. Қонун томонидан биринчи инстанция судларида жиноят ишларини кўришда прокурорнинг иштироки шарт деб ҳисобланган экан, ишни прокурор иштирокисиз давом эттириш мумкин эмас. Бу ҳолда прокурорни

суд муҳокамасига етиб келмаганлигининг сабабидан қатъий назар, ишни суд муҳокамасида кўриш қолдирилади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят Процессуал Кодексининг 412- моддасига асосан, ишга янгидан жалб қилинган прокурорга жиноят иши билан танишиб чиқиб, суд муҳокамасида иштирок этиши учун тайёргарлик кўришга суд томонидан етарли, зарур бўлган вақтни ажратиб берилиши шарт. Сабабсиз судда ҳозир бўлмаган айбловчи ҳақида суд юқори турувчи прокурорга тегишли чора кўриш ҳақида маълум қилиши мумкин. Айбловчиси иштирокида кўрилиши бошланган жиноят иши бўйича суд муҳокамасини унинг иштирокисиз тамомлаб бўлмайди. Бу қоида истисно нималигини билмайди, жумладан, судланувчи ҳимоячидан воз кечган такдирда ҳам, прокурорни ишда иштирок этишдан четлаб бўлмайди. 3 Агарда, прокурор иштирокида кўришни бошланган иш бирон сабаб билан кейинроққа кўриш учун қолдирилган бўлса, бу ишни давом эттириш ҳам прокурор иштирокида амалга оширилиши шарт. Прокурор ўзининг жиноят ишини кўришга тайёргарлик муносабати билан пайдо бўладиган барча саволларга ҳулосалари, нуқтаи назарини баён қилади. Ушбу саволларнинг ичида 1-даражали аҳамиятни касб этадигани, суд таркибини қонунийлигини аниқлаш ҳисобланади. Агарда судьяларнинг биронтасини кўрилаётган жиноят ишига муносабати билан қонун талабларига жавоб бермаса, унда ушбу суд таркиби томонидан қабул қилинган барча суд қарорлари қонуний ва асосланган ҳисобланмайди ва албатта бекор қилиниши шарт ҳисобланади. (Ўзбекистон Республикаси ЖПК нинг 484 моддасини 3 банди ва 487- моддасини 2- қисми 1- банди). Бутун қилинган иш натижаларини йўқка чиқарилмаслигини олдини олиш учун суд муҳокамасига тайёргарлик қисмида прокурор ва суд 3 Савицкий В.М. Очерк теории прокурорского надзора в уголовном судопроизводстве. “Наука” М. 1975, 283 бет.

тарафларнинг, айниқса судланувчининг тўлиқ суд таркибига, алоҳида судьяга ёки алоҳида судьяларга эътирозларини батафсил ўрганиб чиқишлари ва эътирозга нисбатан прокурор ўз фикрини билдириши, суд ўз ажримида муносабатини билдириши керак Агарда, прокурорнинг ўзи бирон-бир судьяни ишда иштирок этишига монеълик қиладиган ҳолатларни аниқласа, у шу судьяга нисбатан рад этиши ва шу судьяни суд муҳокамасида қатнашмаслигига эришиши шарт. ( Ўзбекистон Республикаси ЖПК нинг 80, 431-моддалари). Суд муҳокамасига тайёрлов қисми фақатгина суд таркибини ва томонларни қонунийлигини текширишни ўзи билан боғлиқ бўлган масалаларни, ҳал қилиш билан чекланиб қолмай, томонларни ҳуқуқ ва манфаатларини муҳофаза қилишга қаратилган, суд муҳокамасининг келгуси босқичларини мувофаққиятли давом эттириш учун замин бўлиб хизмат қиладиган бошқа масалаларни ҳам албатта ҳал қилинишини ўз ичига олади. Ушбу ҳолатларни аниқлаш вазифаси суд мажлисида раислик этувчига юклатилгандир. Ўз ўрнида прокурор ҳам ушбу вазифани бажаришга кўмаклашишдан ҳоли эмасдир. Суд муҳокамасининг муваффа қ ияти кўпинча, прокурорнинг ушбу муҳокамага тайёргарлик даражасидан келиб чикади. Прокурорнинг суд муҳокамаси мобайнида ҳақиқатни аниқлашга нисбатан бўлган қатъийлиги, талабчанлиги ва касбий маҳоратини юқори даражада эканлиги, ўзининг қонунга асосланган, жиноят иши материалларидан келиб чикадиган фикрини тўғрилигини қонун йўли билан кўрсатиб бера олиши, ўзининг фикрига процесснинг бошқа иштирокчиларини ҳам ишонтира олиши фақатгина жиноят иши материаллари билан жуда ҳам яхши танишиб чиққан, юқори тайёргарликка эга бўлган прокурор томонидангина амалга оширилиши мумкин. Юксак талаб даражасида жиноят иши материалларини билиш - барча давлат айбловини қувватлаётган прокурорлар олдига қўйиладиган талабдир. Шунинг учун жиноят иши материалларини ўрганиш шундай ташкил этилиши лозимки, жиноят иши бўйича давлат айбловини

қувватлаётган прокурор жиноят ишини фақатгина асосий процессуал ҳужжатларини ўзи билангина танишиб чиқмасдан, балки, қолган барча жиноят иши бўйича тўпланган материаллар билан ҳам бемалол танишиб чиқиши ва лозим бўлса, ҳар бир материал бўйича ўз мулоҳазасини бера олиши ва материалга нисбатан тегишли баҳо бера олиши лозим . Суд муҳокамасигача жиноят иши билан танишиб чи қ аётган прокурор ўзига дастлабки тергов мобайнида судланувчини айбини тасдиқлайдиган ёки оқлайдиган ёхуд шубҳа остига оладиган кўрсатувларни, далиллар мажмуасини тегишинча қайд қилиб олиши ва суд тергови мобайнида ушбу кўрсатувларни, далилларни бир-бирига солиштириб, таққослаб кўриши ва унга қонуний баҳо бериши лозимдир. Амалиётда суд муҳокамасига тайёргарлик жараёнида ушбу услубдан кенг фойдаланилади. Айнан шу тайёргарлик прокурорни суд тергови мобайнида фаол қатнашишига ҳамда ўзининг музокара нутқини тузишига катта ёрдам беради. Суд муҳокамасига яхши тайёрланган ва барча тегишли маълумотларни эгаллаб олган прокуроргина суд процесси мобайнида пайдо бўлган барча саволларга жавоб беради ва пайдо бўлган барча муаммолар ҳусусида судга ўзининг қонуний фикрини билдира олади. Иш материалларини яхши ўрганмаслик эса айбловни қувватлашни сифатини пасайтириб юборади, бу эса, ўз ўрнида суд процесси якунига салбий таъсир кўрсатади. Суд муҳокамасига тайёргарликка айбловчи сифатида қатнашувчи прокурорнинг индивидуаллиги, шахсий фазилатлари, ҳусусан олганда ҳотираси, таҳлил қилиш, мантиқий фикрлаш ва прогнозлаш салоҳияти катта таъсир қилади. Жиноят иши материалларини давлат айбловчиси ўрганиб чиқар экан қуйидагиларни таҳлил қилади:  Ҳар бир жиноят иши бўйича исботлаш предмети ва доирасини;  Жиноят содир этган шахсни фош қилувчи далилларни;  Айбловга қарши бўлган, айбловни исботламайдиган далилларни;  Судланувчини шахсини тавсифловчи ҳолатларни;

 Жиноят иши бўйича ҳуқуқий-норматив материалларни ва шу тоифа жиноят ишлари бўйича суд амалиётини. Суд муҳокамасига тайёргарлик қисмида қандайдир маънода томонларнинг тутадиган ўрни аниқлаб олинади. Давлат айбловчиси процесс иштирокчиларининг ҳуқуқлари тушунтирилаяптими, уларнинг ҳуқуқлари таъминланаяптими кузатиб туради. Мабодо, қонунбузилиш ҳолларига йўл қўйилса, суднинг эътиборини шу қонунбузилиш ҳолатига қаратади ва айнан шу ҳолатларни ўз вақтида бартараф қилиниши натижасида суд томонидан одилона ҳукм чиқарилишига замин яратилади. Масалан, судланувчини ҳимояга бўлган ҳуқуқини тегишли тартибда таъминламаслик, судланувчи томонидан айблов ҳулосасини нусхасини ўз вақтида олмаганлиги ҳукмни бекор қилинишига олиб келиши мумкин. Суд муҳокамасига тайёргарлик қисмини муҳим томони шундан иборатки, айнан шу босқичда ариза ва илтимосномаларни ҳал қилинади. Судда раислик этувчи илтимосномалар бўйича айбловчининг ҳам фикрини сўрайди. Агарда, дастлабки тергов томонидан ҳатоларга йўл қўйилган бўлса, жиноят иши билан танишиб чиққан прокурор, жиноят процессининг худди шу босқичида аниқланган ҳатоларни бартараф қилиш учун қўшимча далилларни талаб қилишни сўраб судга илтимоснома билан мурожаат қилиши мумкин. Бундан ташқари, давлат айбловчиси судга бошқа процесс иштирокчилари томонидан қилинган илтимосномалар бўйича ҳам ўзининг фикрини баён қилади. Айбловни қувватлаётган прокурор судга далилларни ўрганишни шундай илмий асослантирилган тартибини таклиф қилиши керакки, иш бўйича дастлабки тергов томонидан аниқланмай қолган барча ҳолатлар аниқланиши, жиноят иши суд томонидан ҳолисона, тўла, ҳар томонлама ва объектив равишда кўриб чиқилиши лозим 4 . 4 Савицкий В.М. Отвод прокурора в уголовном судопроизводстве. «Правоведение»,1970,№4. 54-59 бет.

Прокурорлар жиноят содир қилган шахсларни омма томонидан қораланишига эришиш учун, суд муҳокамаси ҳамма вақт ҳам тарбияловчи ролни бажаришлиги учун суд минбаридан фойдаланадилар. Суд минбари – ўзига хос минбар ҳисобланади. Прокурор судда айбловни қувватлаш учун юксак касбий салоҳиятга эга бўлиши, бутун касбий маҳорати билан тайёргарлик кўрган бўлиши керак. Прокурор айбловчи тариқасида дарҳол ўз- ўзидан шаклланиб қ олмайди. Ушбу вазифани бажариши учун қонунларни ўзини ўзлаштириб олинганлигини ўзи етарли эмас, риторика асосларини, нотиқлик санъати услуб ва шаклларини эгаллаган бўлиши, кенг дунёқарашга эга бўлиши ҳамда етарли даражада ҳаётий тажрибага ҳам эга бўлиши талаб қилинади. Айниқса, биринчи инстанция судларида жиноят ишларини ошкора кўрилишида суд процессида судланувчи, судланувчининг барча қариндошлари, жабрланувчи ва унинг тарафдорлари, гувоҳлар, экспертлар, таржимонлар, ҳолислар ва ҳоқазо очиқ суд мажлисига кириб ўтирган фуқаролар бевосита суд мажлисида иштирок этиб ўтирадилар ва суд муҳокамаси якунига нисбатан ҳам катта қизиқиш билан қарайдилар. Суд томонидан судланувчига нибатан жазо чораси белгиланишидан аввал прокурор ушбу жиноятнинг ижтимоий ҳавфлилик даражасини, жамият учун, фуқаролар учун содир этилган жиноят туфайли етказилган зарарнинг ҳусусиятлари ва миқдорини, ушбу жиноятнинг келиб чиқиш шарт- шароитлари ва унинг келиб чиқишига ёрдам берган сабабларни, шу сабабларни бартараф қилинган-қилинмаганлиги, бартараф қилиш учун ҳамда келгусида шу каби жиноятлар содир этилмаслиги учун қандай чора ва тадбирлар белгиланиши лозимлигини, судланувчини айби қайси далилларга кўра ўз исботини топаётганлигини, судланувчини айни ҳолатда содир этилган жиноятга нисбатан муносабатини, содир этилган жиноятда судланувчини ҳаракатларини оғирлаштирувчи ва енгиллаштирувчи ҳолатлари нималардан иборат эканлигини, содир этилган жиноятга нисбатан қонун томонидан қандай жазолар белгиланиши мумкинлигини, судланувчи

қандай жазога сазоворлиги, унинг содир этган жиноятига қандай жазо мувофиқлиги, бевосита ушбу судланувчига нисбатан жазонинг қайси тури, қанча миқдорда белгиланиши ҳамда жазони ўташ тури қандай бўлишлиги ҳақидаги ўзининг фикрини билдиради. Суд томонидан судланувчига жазо тайинланиши жараёнини барча процесс иштирокчилари судланувчига давлат томонидан берилаётган жазо ёхуд содир қилган жинояти учун давлат томонидан қасд олиниши деб тушунмасликлари, балки қонунда белгиланган нормани бузганлиги учун қонун томонидан ўрнатилган жазога сазовор эканлигини ва шу жазони қонун томонидан белгиланаётганлигини тушунишликлари ҳамда одил судлов шу услубда амалга оширилишида прокурор қонун вакили сифатида судга кўмаклашаётганлигини тушуниб етишлари лозим. Чунки, судланувчига нисбатан жазо тайинланганида давлатга нисбатан нафрат ҳисси эмас, қонунни жиноий қилмиш орқали бузган шахсга нисбатан қилган ишига лойиқ жазо тайинланлигига шубҳа қолдирмайдиган ҳиссиётни пайдо қилиниши керак Шу ерда бир нарсани мисол қилиб ўтиб кетиш мумкин, яъни, 220 вольт ёки ундан юқори кучланишли электр токини инсон хаёти учун хавфли эканлиги ҳамма учун маълум, агарда кимдир шу ток билан муомала қилиш қоидаларини бузса, тегишли хавфсизлик қоидаларига амал қилмаса ва натижада электр токи уриб тан жарохати олиши ёинки хаётидан ҳам маҳрум бўладиган бўлса, ҳеч кимда электр токига нисбатан нафрат ҳисси ёхуд электр токини айблаш ҳиссиёти пайдо бўлмайди. Барча биладики, электр токи билан ўйнашиб бўлмайди. Электр токи учун ҳар қандай шахс ким бўлишидан қатъий назар барибир ҳисобланади. Кимки электр токи билан муомала қилиш қоидасини бузса, ўрнатилган хавфсизлик қоидаларига амал қилмаса, албатта электр токи уриши ва натижада у шахс тан жарохати олиши ёхуд ўлиши мумкин. Бундай ҳолда албатта, ҳеч кимда электр токига нисбатан эътироз бўлмайди,юқорида таъкидлаганимиздек, ҳеч кимда электр токига нисбатан нафрат ҳисси ёхуд электр токини айблаш ҳиссиёти пайдо бўлмайди. Энди,

нима учун жамиятда ўрнатилган қонун талабларини шахслар томонидан билатуриб, қасддан бузилса, жиноят қонунчилигида белгиланган жиноят деб топиладиган жиноий қилмишларни содир этилса, унинг учун қонунда белгиланган жиноий жазо тайинланганида жиноят содир этган шахснинг ўзида ва унинг қариндошларида давлатга нисбатан, умуман олганда қонунга нисбатан эътирози бўлиши керак? Унда бундай эътироз ҳиссиётини пайдо қилмаслик ва қонунга нисбатан ҳурмат билан ёндошиш ҳиссини уйғотишлик жиноят иши бўйича айбловни қувватлаётган прокурорнинг касбий маҳорати ва нотиқлик санъатига боғлиқдир. Прокурор қонун олдида барча баробарлиги, тенглиги, қонун томонидан бир шахсга нисбатан иккинчисига ҳеч қандай имтиёз берилмаганлигини, содир қилинган жиноят учун жазони муқаррарлигини, ҳеч бир шахс асоссиз равишда суд томонидан айбдор деб топилмаслигини, ҳар қандай шахсни айби ошкора равишда суд томонидан суд мажлисида кўриб чиқилиб, одил судлов томонидан ҳал қилинишлигини, унинг вазифаси одил судловга кўмаклашиш эканлигини, тушунтириб етказа билиши зарур. Шубхасиз, суд муҳокамасининг оғирлик маркази ишнинг ҳақиқий ҳолатларини текширишни амалга оширадиган суд тергови ҳисобига тўғри келади. Суд муҳокамасининг айнан ушбу босқичида айблов учун асос бўлган далилларни батафсил текширилишига йўл қўйилади ҳамда судланувчига унга қилинаётган айблов бўйича ўзини ҳимоя қилиш учун ўз важларини келтиришни кенг имконияти яратилади. Суд муҳокамасининг ушбу қисмида судланувчични, гувоҳларни, экспертларни сўроқ қилиш, ашёвий далилларни текшириш, судланувчини шахсини тавсифловчи маълумотларни аниқлаб текширилади. Суд терговини тўла ва тўғри ўтказиш қонуний ва асосланган ҳукм чиқаришга кафолат бўлиб хизмат қилади. Суд суд муҳокамасини ўтказиш учун жиноят иши бўйича тайёрлов қисмида ўтказилиши лозим бўлган барча процессуал ҳаракатларни бажариб

бўлгандан сўнг, жиноий иш юритувни давом эттириш учун ҳеч қандай тўсиқлар йўқлигини аниқлаганидан кейин суд муҳокамасининг асосий қисми ҳисобланган – суд терговига ўтади. Айнан шу ерда барча тўпланган далиллар текширилади ва чиқариладиган ҳукм учун замин яратилади. Суд тергови - янги процессуал шароитда далилларни мустақил ва ижодий равишда текшириш босқичидир. Бу босқичда ҳар бир далил суд томонидан ҳар томонлама ва батафсил текшириб чиқилиши керак . Шунинг учун жиноят иши бўйича давлат айбловини қувватловчи ҳамда қонун билан белгиланган прокурорлик ваколатини таъминловчи прокурор далилларни текширишда фаол қатнашиши ва суд органларининг жиноят иши юзасидан чиқарган ҳар қандай қарорларини қонунийлигини таъминлаш учун ўзига қонун билан берилган ваколатлардан тўлиқ фойдаланиши ҳамда исботлаш процесси иштирокчиларининг жиноят процессуал қонунчилиги талабларига қатъий риоя этишларини таъминлаш бўйича барча чораларни кўриши керак Прокурор ушбу ҳаракатлари билан ҳукмни адолатли ва ишончли бўлиши , ўзида ҳақиқатни акс эттириши учун шарт-шароитларни яратилишини таъминлайди. Шундай қилиб, суд муҳокамасида прокурор иштирокининг ҳамда суд терговини процессуал мақсади судга кўриб чиқиш учун тақдим қилинган дастлабки тергов материалларини ўзинигина ўрганиб чиқиш эмас, суд муҳокамаси иштирокчилари ҳамда бевосита суднинг ўзини ташаббуси билан тўпланган ва тақдим қилинган далилларни ҳам текшириб чиқиб, реал ҳақиқатни аниқлаш имкониятини яратишдан иборатдир. Суд тергови мобайнида қуйидагилар аниқланади: жиноят ҳодисаси; айбланувчини жиноят содир қилишдаги айби; айбдорлик даражаси ва характерига таъсир қилувчи ҳолатлар; жиноят туфайли етказилган зарарнинг характери ва миқдори. Суд ҳукмининг сифати, қонунийлиги, асосланганлиги ҳамда адолатлилиги кўпинча суд терговининг тўла , ҳар томонлама ва объектив равишда олиб борилганлигидан келиб чиқади. Чунки, суд ҳукми суд тергови мобайнида аниқланган далилларгагина асосланади. «Суд ҳукми

тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг 1997 йил 2 майдаги 2- сонли қарорини 4-бандида « Судланувчи томонидан терговда ёки судда айбини бўйнига олиш ҳолати у иш бўйича тўпланган ҳамда судда текширилган бошқа далиллар билан ҳолисона тасдиқлангандагина айблов ҳукми чиқаришга асос бўла олади. Бу талаб айблов ҳукми тахминларга асосланган бўлиши мумкин эмаслиги ва судланувчининг айбдорлиги суд муҳокамаси жараёнида исботланган тақдирдагина чиқарилиши лозимлиги ҳақидаги ЖПКнинг 463-моддаси мазмунидан келиб чиқади» деб қўйилган. Шунингдек, шу қарорнинг 3-банди сўнгида «ЖПКнинг 26 ва 455-моддалари талабига биноан ҳукм фақат суд мажлисида текширилган ва суд мажлиси баённомасида ўз аксини топган далилларга асослантирилган бўлиши лозим» деб қайд қилиб қўйилган. Ушбу қарор талабларидан кўриниб турибдики, суд тергови Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 22-моддаси талаблари асосида ҳар томонлама, тўла ва объектив равишда амалга оширилиши лозим. Суд бевосита ва шахсан барча далилларни суд муҳокамасида текшириб чиқиши шарт. Суд тергови мобайнида суд жиноят иши бўйича тўпланган барча далилларни текшириб чиқиши, судланувчиларни, жабрланувчиларни, гувоҳларни, эксперт ва ҳолисларни қайтадан сўроқ қилиши, ашёвий далилларни кўздан кечириши, тегишли экспертиза тайинлаши, суд тергови экспериментини ўтказиши ва ҳақазоларни бевосита ва қисқа муддатда амалга ошириши мумкин. Дастлабки тергов мобайнида тўпланган барча далилларни суд терговида тўпланган далилларга таққослаб, солиштириб кўриб, реал ҳақиқатни аниқлаб олиши мумкин. Суднинг бу фаолиятига эса, прокурор кўмаклашиши лозим. Ҳукмларни асосланганлиги ва қонунийлигига кўпинча суд тергови мобайнида прокурор томонидан ҳақиқатни аниқлашга фаол кўмаклашиши ҳам сабаб бўлади.

Прокурорнинг айбловдан воз кечиши. Республикамизда ўтказилаётган суд-ҳуқуқ ислоҳотлари авваломбор амалдаги қонунчилигимизда белгиланган фуқароларимизнинг ҳуқуқ ва эркинликларини кенгайтиришга, уларни муҳофаза қилишга қаратилган талабларни такомиллаштиришга қаратилгандир. Ҳар қайси ҳуқуқни муҳофаза қилиш органи олдида устувор йўналиш айнан шу талабдан келиб чиқиши лозим. Ҳусусан олганда прокуратура идоралари ҳам ўзларига қонун билан юклатилган вазифаларни бажаришда ўз фаолият йўналишларини айнан шу талабдан келиб чиқиши лозимлиги юртбошимиз И.А. Каримов томонидан 2001 йилнинг август ойида бўлиб ўтган Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг иккинчи чақириқ олтинчи сессиясида таъкидлаб ўтилган эди. Амалдаги қонунчилигимизда ушбу талабларни бажарилиши учун етарли қонуний асослар борми, деган савол туғилади. Бунинг учун фуқароларнинг Конституция билан белгиланган ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилишга қаратилган прокурорнинг ваколатларидан бири ҳисобланган жиноят ишларини суд муҳокамасида кўрилиши мобайнидаги «айбловдан воз кечиш»дек қонун билан белгиланган ваколатини кўриб чиқамиз.. Прокурорнинг вазифаси- жиноят процессининг барча босқичларида қонун бузилиш ҳолларига нисбатан, бу қонун бузилишлари ким томонидан содир қилинишидан қатъий назар уларни бартараф қилиш учун қонун билан белгиланган чораларни ўз вақтида кўриш ҳисобланади. Биринчи инстанция судларида жиноят ишларини кўрилишида суд муҳокамасида айбловни қувватлаётган прокурор эса, ҳар қандай ҳолатда фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясида белгиланган ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш функциясини бажариши лозим бўлган давлат органи прокуратура томонидан тайинланган вакил - қонун ҳимоячиси бўлиб қолиши керак . Суд муҳокамасида давлат айбловчиси сифатида иштирок этаётган прокурор ўзининг қонунларни аниқ ва бир хилда ижро этилиши устидан назоратни амалга ошириш каби Конституцион функциясини бажаради

(Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 118-моддаси). Судларда жиноят ишларини кўрилишида давлат айбловини қувватлаш фаолияти эса қонун талаблари( Ўзбекистон Республикаси ЖПК нинг 409- моддаси)ни ижро этишга қаратилгандир. Прокурор судда судланувчини айби ўз тасдиғини топмаганлигини аниқлаши заҳоти, айбловдан воз кечади, шу ҳолда ҳам айбловни талаб қилиш қонун талабларига зид бўлади, бунда қонун ижросини талаб қилиш эмас, аксинча, қонунни бузишни талаб қилиш бўлиб қолади. Чунки, Ўзбекистон Республикаси ЖПК нинг 409-моддасини 4- қисмида “Суд муҳокамаси натижасида прокурор суд тергови маълумотлари судланувчининг айбсизлигидан далолат беради деган ишончга келса, у айбловдан воз кечиши ва воз кечиш сабабларини судга баён қилиши шарт” дейилган. Кўриниб турибдики, прокурор Ўзбекистон Республикаси Конституцияси билан унга берилган ҳуқуқни муҳофаза қилиш функциясидан четга чиқа олмайди. Агарда суд муҳокамаси натижаларига кўра, прокурор суд тергови мобайнида текширилиб, аниқланган маълумотлар судланувчини айбини исботламаяпти деган ҳулосага келса, унда қонун талабларига кўра айбловдан воз кечиши ва бунинг сабабларини судга тушунтириб бериши ёхуд судланувчига қўйилган айбловни ўзгартириш зарур деган ҳулосага келса, у бу ҳақда судга асослантирилган ёзма баёнот бериши шарт. Айбловдан воз кечиш тўла ёки қисман ҳам бўлиши мумкин, яъни айбловнинг баъзи бир бандларидан ёки қисмларидан воз кечиши ва қолган қисми бўйича айбловни қувватлаши мумкин. Бу масалани чуқурроқ муҳокама қилиш учун айблов тушунчаси моҳиятига яна бир назар ташлаш лозим бўлади. Айбловни фактик асосини суриштирув, дастлабки тергов мобайнида топилиб, аниқланган ва прокурор томонидан судда кўриш учун тақдим қилинган айбланувчини айбини исботловчи далиллар ташкил қилади. Ушбу далиллар мажмуаси судда айблов функциясини амалга ошириш учун айбловнинг бошланғич нуқтаси ҳисобланади.

Айбланувчини айбини фош қилувчи далилларни бир-бирлари билан қанчалик даражада мослиги ва гармоник муштараклиги айбловни қувватлашни мувафаққиятли чиқишининг замини ҳисобланади. Лекин, бу ишнинг бир томонини акс эттиради. Масалани иккинчи томони- тўпланган далилларга нисбатан прокурорнинг субъектив муносабати, исботлаш жараёнида ўз тасдиғини топган ёки рад қилинган фактларга нисбатан баҳо бериши ҳисобланади. Аниқланган далиллар қанчалик даражада кўп, турлича бўлишидан қатъий назар, жиноят иши юритувининг ушбу босқичида ишни келгуси такдирини ҳал қиладиган процесс иштирокчисси субъектининг самарали- мантиқий фикрлаш фаолияти билан руҳлантирилмаса, бу далиллар ҳар ердан қирқиб олинган фактлардангина иборат бўлиб қолади. Айнан далилларга баҳо бериш ва ундан келиб чиқувчи юридик аҳамиятга эга бўлган ҳулосалар ҳар қандай айблов бўйича ишни мазмунан ҳал қилишнинг зарурий элементи ҳисобланади. Суриштирув ва дастлабки тергов айблов ҳулосасини тузиш билан якунланса, жиноят ишини тақдирини прокурор ҳал қилади. У айблов ҳулосасини тасдиқлаб жиноят ишини судда кўриш учун юборади (Ўзбекистон Республикаси ЖПК нинг 388- моддаси ) ёки жиноят иши бўйича қўшимча тергов олиб бориш учун терговчига қайтариб юборади ёхуд қонуний асослар мавжуд бўлганда, жиноят ишини тугатиш ҳақида қарор чиқаради(Ўзбекистон Республикаси ЖПК нинг 382-моддаси). Албатта биринчи ҳолатда, яъни айблов ҳулосасини тасдиқлаб судга юборишда тўпланган далиллар мажмуаси айбланувчини айбдорлигини рад қиладиган заррача ҳам шубҳа қолдирмаган бўлиши талаб қилинади. Айблов ҳулосасини тасдиқлаётган прокурорда айбланувчини айбдорлиги ҳақида қаттиқ ишонч хосил бўлган бўлиши шарт. Айбдорликка нисбатан ички ишонч- бу тўпланган далилларга нисбатан баҳо беришнинг маълум билан психологик тавсифи ҳисобланади. Прокурорда ички ишончни пайдо бўлиши одатда, жиноят ишида

айбланувчини айбдорлигини тўлиқ тасдиқлайдиган далил ва исботларнинг етарлилигидан далолат беради. Дадиллик ва ишонишлик ҳиссиёти қоидага кўра, асоссиз бўлмайди, унинг асосида шу субъектга боғлиқ бўлмаган билиш фаолиятининг ҳақиқий натижаси ўз аксини топган бўлади 5 . Аксинча, ишончсизлик эса, тўпланган далилларни етарли эмаслиги, жиноят ишини бир томонлама тергов қилинганлигини, исботлаш ҳужжатлари, материалларида ҳатоликлар мавжудлигини, иш бўйича айбланувчининг айбига нисбатан ишончсизликни, жиноят ишини судда кўриш учун асослар етарли эмаслигидан далолат беради. Шундай қилиб, айблов ҳулосаси билан келган жиноят ишини ўрганиб чиқиш борасида прокурорда пайдо бўладиган айбланувчини айбдорлиги ҳақидаги ички ишонч - айбланувчи тариқасида жиноят ишига жалб қилинган шахсни жиноят содир қилганлиги фактини тасдиқлайдиган далиллар мажмуасига баҳо бериш натижасидир. Ички ишончни ажралмас қисми бўлиб,- прокурорни ушбу ҳулосасини тўғрилигига бўлган ишончи ҳисобланади, шу шарт биланки, ишончни ўзи- ҳақиқатда исботланган ҳолатга ишонишдир. Ишонч асосланмаган ҳолда, илмий қадрга эга бўлмайди. Такрорланмас кучни субъектив ишонч эмас, асосланган ишонч беради 6 ” 5 Старченко. А.А. Логика судебном иследовании -М.: 1958. -с.214. 6 Армус.В.Ф. Учение логики о доказательстве и опровержении. –М.: Госполитиздат, 1954 . –с. 4.

Адабиётлар рўйхати: 1.Басков В.И. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида) М.,”Бек” нашриёти, 1998. 2.Давлетов А. Дж. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида). Нукус. Билим.1999. 3.Россия Федерациясида прокурор назорати. (дарслик, рус тилида/ А.А. Чувилёвнинг умумий таҳрири остида/ М., 2000. 4. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (умумий қисм, дарслик, ўзбек тилида) Т.: 2002 й., «Янги аср авлоди». 5. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (махсус қисм, дарслик, ўзбек тилида) –Т.: ТДЮИ.2003 й. 6. Уголовный процесс. Учебник. Под редакцией Никифоро вой Е.Н. (Учебник, на русском языке.) Т.: 2002 й. 7.Ковалёв М.А. Жиноятларни тергов қилишда шахснинг ҳуқуқларига риоя қилиниши устидан прокурор назорати. (моно графия) М., 1981.

Похожие

Жиноят иши материалларини судга тайинлаш босқичида суд назорати

Судларда жиноят ишларини кўриб чиқишда прокурор ваколатлари

Апелляция кассация ёки назорат тартибида иш юритишда прокурор ваколатлари

Судларда фуқаролик ишларини ва хўжалик низоларини кўриб чиқишда прокурор ваколатини таъминлаш

Судларда фуқаролик ишларини ва хўжалик низоларини кўриб чиқишда прокурор ваколатлари