Инсон ва ташкилот - Юриспруденция - Рефераты

Инсон ва ташкилот

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

113.5 KB

Инсон ва ташкилот Режа: 1. Инсоннинг ташкилотга кириши 2. Инсонга ташкилотда ўзини тутишни ўргатиш 3. Инсон билан ташкилотнинг ўзаро муносабати

Инсоннинг ташкилотга кириши Шубҳасиз, ҳар бир инсон ўз ҳаёти давомида ташкилотга кириш жараёнини бир неча бор бошидан кечиришига тўғри келади . Ташкилотда бўлиш ва унга кириш – бир хил нарса эмас. Инсоннинг ташкилотга кириши бир қатор муаммоларнинг ечими билан боғлиқ. Биринчидан, бу - инсоннинг янги муҳитга мослашиши, ушбу жараён ҳамма вақт ҳам муваффақиятли кечавермайди, унинг муваффақияти инсон билан ташкилий муҳит (ташкилотдаги инсонлар доираси) ўртасидаги ўзаро муносабатнинг тўғри йўлга қўйилганлигига боғлиқ. Иккинчидан , бу - инсон хулқининг ўзгариши, усиз кўп ҳолатларда ташкилотга кириб бўлмайди. Учинчидан , бу - ташкилотдаги ўзгаришлар. Илмий муаммолар нафақат инсоннинг ташкилотга кира олиш-олмаслигини, балки у ташкилотда қандай ишлашини, атрофдагилар билан ўзаро муносабатни қандай йўлга қўйишини белгилаб беради. Ташкилотнинг қадриятлар тизимини, асосий меъёрлар ва қоидаларни ўрганиш кабилар янги аъзо учун ташкилотга муваффақиятли киришнинг муҳим шарти ҳисобланади, агар инсон уларни билмаса, у билан атрофидагилар ўртасида кескин низолар келиб чиқиши мумкин. Бундай меъёрлар ва қадриятларни ўрнатиш менежерлар ва кадрлар хизматининг вазифасига киради. Ташкилотга келган инсон уларни ўрганиш зарурлигини англаб етиши ва бунга ташкилотга кириш “нархи” нинг бир қисми сифатида қараши лозим. Ташкилотга келган инсон бу унга ўзи билан атрофидагилар ўртасида келиб чиқиши умкин бўлган ихтилофлар учун “тўлов” ни қисқартиришга ёрдам беришини тушуниши керак. Ташкилотнинг унга кирувчи инсон ўрганиши лозим бўлган энг муҳим томонлари қуйидагилардан иборат: • ушбу ташкилотнинг вазифаси ва мақсадлари; • ташкилот мақсадларига эришиш учун фойдаланилиши мумкин бўлган воситалар;

• ташкилот эришган имиж; • ташкилотнинг ўзига хос хусусиятларини ҳамда унинг фаолият кўрсатишини таъминловчи меъёрлар ва қоидалар; • у бажариши лозим бўлган функциялар; • ташкилотдаги хулқ стандартлари. Ташкилотга ишга кираётган инсон ҳамкасблари билан мулоқотда қандай меъёрларга амал қилиши, ташкилотнинг фаолиятини қандай талқин этиш, раҳбариятга қанақа масалалар юзасидан мурожаат қилиш, ишга қандай кўринишда бориш, иш вақти ва дам олиш учун ажратилган вақтни қандай сарфлаш лозимлигини аниқ билиб олиши зарур. Бунда иккита бутунлай ҳар хил жараён бўлиши мумкин. Биринчиси бу - аввалги тажрибаси қадрият ва ахлоқ меъёрлари ўхшаш бўлган иш билан боғлиқ бўлгани сабабли ташкилотнинг меъёр ва қадриятларини тушунадиган инсонни ўргатиш жараёни. Бунда янги аъзо ўз ахлоқини янги шароитларга мослаштириш мақсадида ўзига таниш бўлган ахлоқ қоидаларининг намоён бўлиши ва мулоқот қилиш ҳолатларига эътиборни қаратиши лозим. Иккинчи жараён инсон ахлоқ меъёрлари бу ердагидан фарқ қиладиган муҳитдан келганда ўрин тутади. Бунда ўзини қадриятларнинг бошқа тизими эгаси сифатида билиш ва улардан йироқлашиш вазифаси пайдо бўлади. Фақат шундан кейингина инсон амал қилиши лозим бўлган янги меъёрларни ўзлаштириш бошланиши мумкин. Ушбу жараён бироз мураккаброқ, чунки нафақат ташкилотда нима қилинаётганлигини ўрганишни, балки янги ташкилотда номақбул бўлган ахлоқ меъёрларидан воз кечиш мақсадида ўз хулқини ўрганишни ҳам талаб қилади. Инсон томонидан қанақадир ролнинг бажарилиши учун уни ишга танлаб олиб, ташкилот унинг кераклигидан келиб чиқади. Шу муносабат билан инсонни олиб қолиш ва уни ташкилотга мослаштириш ўта муҳим вазифа бўлиб, унинг ечими учун менежерлар масъул. Инсон ташкилотга киришининг муваффақияти у ташкилотга киришни қанчалик исташига, ташкилот уни олиб қолишга қанчалик қодирлигига боғлиқ. Агар инсон

ташкилотда ишлашни жуда ҳам хоҳласа, у қийинчиликларни енгиб ўтишга интилади ва ташкилий муҳитга мослашишга эришади. Агар ташкилотга кириш мотивацияси юқори бўлмаса, у ҳолда инсон ташкилотдан кетиб, ўрганиш ва ташкилий муҳитга мослашиш жараёнини тўхтатиб қўйиши ёки у билан ташкилий муҳит ўртасидаги ихтилоф кучайиб кетгунича ташкилотда қолиши мумкин. Агар инсон ташкилотга кириш учун кучли мотивацияга эга бўлмаса, ташкилот уни янги шароитларга мослаштиришга эришиши мумкин. Кўпинча айнан мослашишнинг дастлабки даври кўпчилик учун энг қийин давр бўлади. Ҳатто ўз истагига қарши равишда ташкилотда қолган инсонга ҳам тўғри муомала қилинса, у аста-секин ташкилотга мослашади. Инсонни ташкилотда олиб қолиш учун турли усулларни қўллаш мумкин. Бу узоқ муддатли моддий қўллаб-қувватлаш чоралари, мансабини оширишни ваъда қилиш ёки қизиқарли иш жойларини бериш, ташкилот ҳисобидан ўқиш ва ривожланиш имконияти бериш, имтиёзли шартларда уйжой бериш ва ҳоказолар бўлиши мумкин. Аъзо ташкилотга киришининг мазкур босқичида ташкилот учта асосий вазифани ҳал этиши лозим: • инсонни ташкилотда ишлашга қизиқтириш; • унинг эски ахлоқий меъёрлари ва одатларини йўқотиш; • унга ахлоқнинг янги меъёрларини, жамодаги алоқа ва ўзаро муносабтни ўргатиш. Ушбу жараёнлар ўзаро боғлиқ равишда кечади ва муайян усуллар тўплами бирлашуви билан эришилади. Бунда шуни ҳисобга олиш лозимки, инсоннинг ташкилотга киришида ишда етарлича банд бўлмаслик, соддалаштирилган вазифалар ва осон топшириқлар берилиши ҳамда жуда мураккаб вазифалар ва ишда катта юклама қўйилиши кўпинча салбий натижаларга олиб келиши мумкин. Янги ходим томонидан мустақил ҳал этилиши мумкин бўлган ва одатдагилардан фарқланувчи вазифаларни қўйиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Бундан ташқари, ушбу вазифаларни ҳал этиш учун инсоннинг

илгариги ҳаракатларига зид бўлган хатти-ҳаракатлар талаб этилади. Бунда янги ходимда ташкилотга бўлган қизиқиш ортади, ўзи учун ғайриоддий натижага эришишдан қониқиш ҳосил бўлади ҳамда илгариги тажриба ва билимларнинг тўғрилиги борасида шубҳа пайдо бўлади. Шуни назарда тутиш лозимки, ёш ходимлардан иборат гуруҳга ушбу ташкилотда ишлаш борасида катта тажрибага эга бўлган ходимларни қўшиш янги ташкилотга тезда мослашишга ёрдам беради. Мазкур усул янги ходимларга нафақат ташкилий муҳитни тезроқ ва яхшироқ билиб олиш ва тушуниш, балки ташкилий муҳит билан яқин алоқани йўлга қўйиш имконини ҳам беради. Агар янги ходимлар билан ташкилотнинг тажрибали аъзоси доимий равишда бирга ишласа, уларнинг нотўғри хулосалари ва қарашлари муваффақиятли бартараф этилиши мумкин. Бунда тажрибали аъзо янги ходимлар гуруҳи “оралиқ” маданиятининг ташкилот маданиятига ўтиши учун гуёки кўприк бўлади. Раҳбарият билан суҳбатлар, тушунтиришлар ва тавсиялар янги аъзони ташкилотда олиб қолишга ва унинг ташкилий муҳитга мослашишига кўмаклашувчи воситалар ҳисобланади. Бу янги ходимга ишонч беради, умидсизлик ва кераксизлик ҳиссини камайтириб, ундаги ушбу ташкилот ишларига дахлдорлик ҳиссини оширади. Инсон ташкилотга киришининг қулай жараёни унда иш учун масъулият ҳисси ва ташкилотга нисбатан ички мажбуриятлар пайдо бўлишига олиб келади. Янги ходимга дастлабки босқичда маблағ ва вақт сарфлаш уни тарбиялашнинг муҳим шарти ҳисобланади. Мазкур ҳолатда ходимда ташкилот унга кўп нарса сарфлаётганлигини ва у буларни ташкилотга қайтариши лозимлигини ҳис қилиш пайдо бўлади. Яна шуни ҳисобга олиш лозимки, ташкилотнинг янги аъзоси томонидан фақат ушбу ташкилот қадриятлари тизимида изоҳланиши мумкин бўлган ҳаракатларнинг амалга оширилиши унда ташкилот олдидаги масъулият ҳиссини тарбиялашга ёрдам беради.

Агар ташкилотнинг янги аъзолари ташкилотни ривожлантириш лойиҳаларини муҳокама қилишга жалб этилса, уларда ташкилот олдидаги масъулият ҳисси ривожланади. Бу мазкур қарорларнинг амалга оширилиши ва ташкилотнинг фаолият кўрсатиши учун масъулият ҳиссини ҳосил қилишга ёрдам беради. Бунда инсон ташкилотнинг тўлиқ ҳуқуқли аъзолари сафига ўтиши у ташкилотга кириши жараёнининг якуний босқичи ҳисобланади. Ушбу босқич ташкилотнинг янги аъзоси унинг меъёрлари ва қадриятларини аниқ ўзлаштирган тақдирда амалга оширилиши мумкин. Ташкилот уни ўзининг тўлиқ ҳуқуқли аъзосига айлантиради. Жараённинг ошкоралик даражаси ва шаклидан қатъи назар ўтиш шундай тарзда амалга оширилиши керакки, ходим ўзининг ташкилот томонидан узил-кесил қабул қилинганлигини ва унинг тўлиқ ҳуқуқли аъзосига айланганлигини аниқ ҳис қилсин. Бунда инсоннинг ташкилотга кириши, унинг ташкилий муҳитга мослашиши кўп жиҳатдан инсон ташкилотнинг меъёрлари ва қадриятларини қанчалик ўзлаштириб, қабул қилганлигига боғлиқ бўлади. Меъёрлар ва қадриятларнинг қабул қилиниши инсоннинг ташкилотга киришига қанчалик таъсир кўрсатишига умумий баҳо бериш учун нафақат у ташкилотнинг меъёрлари ва қадриятларини қанчалик тўлиқ ўзлаштирганлигини, балки ушбу меъёрлар ва қадриятлардан қайсилари мазкур инсон томонидан қабул қилинганлигини, қайсилари қабул қилинмаганлигини ҳам билиш зарур. Ташкилотнинг меъёрлари ва қадриятларини иккита гуруҳга бўлиш мумкин: ташкилот аъзолари томонидан қабул қилиниши зарур бўлган ва қабул қилиниши шарт бўлмаган меъёрлар ва қадриятлар. Бунда ташкилотнинг янги аъзоси томонидан қанақа меъёрлар ва қадриятлар қабул қилинганлигига қараб мослашишнинг тўртта хили ажратилиши мумкин:

• конформизм ( муросасозлик , барча меъёрлар ва қадриятлар қабул қилинади); • инкор этиш (уларнинг ҳеч қайсиси қабул қилинмайди); • мимикрия (асосий меъёрлар ва қадриятлар қабул қилинмасдан, балки асосий меъёрлар ва қадриятларнинг инкор этилишини ниқобловчи қабул қилиниши шарт бўлмаган меъёрлар ва қадриятлар қабул қилинади); • мослаштирувчи индивидуализм (фақатгина мажбурий меъёрлар ва қадриятлар қабул қилинади). Инсон томонидан ташкилот меъёрлари ва қадриятлари қабул қилинишининг биринчи ва учинчи хили унинг ташкилотга мослашиши эҳтимолини йўққа чиқариб, ихтилофлар келиб чиқишига ва алоқаларнинг йўқолишига олиб келади. Иккинчи ва учинчи хиллар эса турли натижаларни берса-да, инсонга ташкилотга кириш имконини беради. Ижодкорлик, мустақиллик ва ахлоқнинг ўзига хослиги талаб этилмайдиган бюрократик ташкилотларга унинг барча меъёр ва қадриятларини ўзлаштирувчи инсон тезда қабул қилиниши мумкин. Тадбиркорлик ва ижодий ташкилотларда мослашиш индивидуализми энг яхши ҳисобланади. Инсонга ташкилотда ўзини тутишни ўргатиш Ташкилот унинг аъзолари ўзларини муайян тарзда тутишларидан манфаатдордир. Муаммони ҳал этишга нисбатан биринчи ёндашув бу - муайян хусусиятларга эга бўлган инсонларни танлаб олиш. Бироқ, ушбу ёндашувни қўллаш чекланган, чунки зарур хусусиятларга эга бўлган инсонларни ҳамма вақт ҳам топиб бўлмайди. Бундан ташқари, улар ўзини ташкилот кутаётган даражада тутишига кафолат йўқ. Яна шуни ҳисобга олиш лозимки, ходимлар хулқига нисбатан қўйиладиган талаблар ўзгариб туриши мумкин.

Биринчи ёндашувни истисно этмайдиган иккинчи ёндашув шундан иборатки, ташкилот инсоннинг хулқини керакли йўналишга ўзгартиришга мажбур этган ҳолда унга таъсир кўрсатади. Ушбу ёндашув инсон феълатворни ўзлаштириш ва уни ўзгартириш қобилиятига эга, деган тасаввурга асосланади. Шу муносабат билан ўзини тутишни ўрганишни инсоннинг хаттиҳаракатини ва атрофдагиларнинг ушбу ҳаракатларга муносабатини акс эттирувчи тажриба асосида инсон хулқи ўзгаришининг вақтга кўра барқарор жараёни сифатида таърифлаш мумкин. У, биринчидан, ўз тажрибаси асосида ҳам, бошқалар тажриба тажрибаси асосида ҳам кечиши мумкин. Иккинчидан, ўзининг реал хатти-ҳаракатига тааллуқли бўлиши шарт эмас, балки потенциал, яъни инсон амалга ошириши мумкин бўлган хатти-ҳаракатга тааллуқли бўлиши мумкин. Учинчидан, ҳамма вақт, ҳатто, агар инсоннинг бевосита хулқи ўзгармаган тақдирда ҳам, инсоннинг ўзгаришида ифодаланади. Ўзини тутишни ўрганишнинг учта хилини ажратиш қабул қилинган. Биринчиси инсоннинг рефлектор хатти-ҳаракати билан боғлиқ. Масалан, агар бошлиқ қўл остидагилар ёнига нимадандир норози бўлиб ва аччиқланиб келса, у ҳолда бошлиқнинг ҳар қандай кўриниш бериши қўл остидагиларда қўрқув ва ундан яширинишга интилишни келтириб чиқариши мумкин. Иккинчи хил шунга асосланадики, инсон ўзининг аввалги тажрибасидан хулоса чиқариб, ўз хулқини ўзгартиради. Агар инсон ўзининг хатти-ҳаракати ноқулай оқибатларга олиб келаётганлигини кўрса, у ушбу хатти-ҳаракатни такрорламасликка интилади. Агар оқибатлар салбий бўлса, бундан кейин ҳам ўзини шу тарзда тутиш истаги сусаяди. Ўзини тутишни ўрганишнинг яна бир хили, одатда, бошқа одамнинг хатти-ҳаракатини кузатиш асосида ўрганиш. Инсон атрофдагиларни кузатиш баробарида автоматик тарзда уларнинг хатти-ҳаракатига мослашади. У уларнинг ҳаракат тарзи ва услубини, вазифаларни бажариш кўникмаларини тақлид қилиб ўрганади. Баъзан ўзга хатти-ҳаракат аниқ мақсадда кузатилади.

Инсонлар хулқини шакллантиришда ўзини тутишни ўрганишнинг шу уч тури ташкилот раҳбарияти томонидан ҳисобга олиниши лозим. Бунда ўзини тутишни ўрганишнинг иккинчи хили энг муҳим роль ўйнайди. Инсон ташкилотга келиб ва ўз фаолиятини амалга ошираётиб: - ўзининг функционал ролини: у ишни яхшироқ бажариш учун нима қилиши, самаралироқ ишни қандай амалга ошириши, иш жараёнида қандай қилиб ва ким билан мулоқот қилиши кераклигини ўрганади. Бунда у ўзи томонидан бажарилаётган ишда, ташкилотда нима кўпроқ, нима эса камроқ муҳим ҳисобланади, нима учун мукофотлашади, ишнинг сифатини баҳолашга нима киради - ана шулар нуқтаи назаридан урғу беришни ўрганади; - расмий-тартибот ҳаракатларини бажаришни ўрганади (ҳужжатларни тўлдириш, аризаларни расмийлаштириш, учрашувлар тайинлаш ва ўтказиш, ахборот бериш ва олиш, олинган ахборотга жавоб бериш, ишга келиш ва кетиш, муайян хилда кийиниб юриш ва ҳ.к.); - ўзининг ташкилотдаги ўрнини тўғри тушуниш ва эгаллашни ўрганади. Ташкилотдаги мавжуд меъёрлар, қадриятлар ва улар асосида юзага келган норасмий гуруҳлар ва муносабатларни билиб олади, ҳамкасблар ва раҳбарият билан ўзини тўғри тутишни ўрганади, ўзи учун ким билан яқин муносабатда бўлиш ва кимдан узоқроқ юриш, кимга ишониш, кимга суяниш ва кимдан хавфсираш кераклигини белгилаб олади; - ўзининг ташкилотдаги вазифаларини ҳал этишни, мақсадларга қандай эришишни ўрганади. Инсоннинг ташкилотдаги хулқини белгилаб берувчи бир неча жиҳатларни келтириш мумкин. Таъкидлаш лозимки, инсоннинг иши унда муайян туртки берувчи асосларнинг мажудлиги билан боғлиқ . Улар инсонни нимадир қилишга, тиришиб ишлашга, яъни ҳаракатларни амалга оширишга мажбур қилади. Рағбатлантирувчи омиллар инсонга таъсир этишнинг ташқи манбалари сифатида, уни муайян йўлга буради, ушбу фаолиятга йўналиш ва чегаралар

беради . Инсоннинг а хлоқий реакцияси шунда намоён бўладики, у нима ва қандай қилиш кераклигини танлайди, аниқ натижага келтирувчи аниқ ҳаракатларни амалга оширади. Унинг реакцияси рағбатлантирувчи омиллар билан қаттиқ боғланган, бироқ индивидуал хусусиятга эга. Инсоннинг реакцияси унинг муайян ҳаракатлари кўринишида ҳам, у томонидан муайян мойилликнинг ишлаб чиқилиши кўринишида ҳам намоён бўлиши мумкин. Инсон учун содир бўлган оқибатларга қараб унинг ахлоқий реакцияси ушбу реакцияни кучайтириш ва унга барқарорлик ато этиш мақсадида мустаҳкамланади ёки ундан воз кечилади. Амалга оширилган хаттиҳаракатни мустаҳкамлаш ёхуд ундан воз кечиш инсон хулқини шакллантиришда ўта муҳим роль ўйнайди, чунки инсоннинг хулқини онгли равишда тўғрилаш ёки ташкилот учун исталган йўналишга ўзгартириш шу орқали кечади. Бунда ўрганиш жараёни қуйидаги босқичларни ўз ичига олади. Нимадир қилиш зарурлигига дуч келиб, уни қандай қилиш кераклиги тўғрисида юзага келган ва ўзини тутишни ўрганишнинг эришилган даражасига асосланган тасаввурга мувофиқ инсон муайян ҳаракатларни амалга оширади. Мазкур ҳаракатлар унинг учун муайян оқибатларни келтириб чиқарадиган натижаларга олиб келади. У ўз ҳаракатларининг оқибатларини қандай қабул қилиши ва баҳолашига қараб, инсон ўз хулқига доир хулосалар чиқаради. Бу ўзини тутишни янада ўрганишга ва унинг хулқининг тўғриланишига олиб келади. Шундай қилиб, инсон хулқининг ўзгаришига ўзини тутишни ўрганиш оқибати сифатида қараш мумкин. Ўзини тутишни ўрганишнинг ўзи инсон учун у томонидан амалга оширилган ҳаракатлар натижасида юзага келган оқибатлар функцияси ҳисобланади. Мазкур боғлиқликнинг мавжуд бўлиши ташкилот учун ўз аъзолари хулқини тўғрилаш ва шакллантириш имконини беради. Раҳбарият ва ташкилотдаги муҳит инсон ўз фаолиятининг муайян оқибатларига эга бўлиши босқичида унга ўзини тутишни ўргатиш жараёнига қўшилиб, ташкилот аъзолари хулқи оқибатларини белгилаши ва уни аниқ мақсадни кўзлаб шакллантириши мумкин.

Инсон ҳаракатларининг оқибатлари ўзини қандай тутганлигига, нима қилганлигига боғлиқ. Бироқ улар инсоннинг ҳаракатларига баҳо бераётиб, унинг саъй-ҳаракатлари учун тўловни а малга оширувчи инсонларга бевосита боғлиқ. Мазкур ҳолатда тўлов кенг маънода инсоннинг хулқига нисбатан ташқи реакция сифатида тушунилади. У шунда намоён бўладики, инсон ўзи амалга оширган ҳаракатлар натижасида ниманидир қўлга киритади, ниманидир йўқотади, нимагадир эришади ёхуд нимагадир эришмайди. Тўлов моддий мукофотлаш ёки жазолашдан тортиб то сўз билан маъқуллаш ёхуд айблашгача – турли кўринишларда амалга оширилиши мумкин. Бу ўзини тутишни ўрганиш учун муҳим аҳамиятга эга, чунки амалга оширилган хаттиҳаракатнинг мустаҳкамланиши ёхуд ундан воз кечилишига катта таъсир кўрсатади. Инсонга унинг ҳаракатлари оқибатлари тўғрисида тасаввур берувчи тўлов мавжуд бўлмаса, амалда хулқнинг сезиларли даражада ўзгариши юз бермайди, чунки ўзини тутишни ўрганиш содир бўлмайди. Шу сабабдан инсонларни бошқаришдаги тўлов нафақат меҳнат учун мукофотлаш ёки ходимлар эҳтиёжларини қондириш воситаси ролини, балки инсоннинг хулқини ўзгартириш воситаси ролини ҳам бажаради. Бунда, агар тўловга ўзини тутишни ўрганиш ва хулқни ўзгартириш нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, тўловнинг амалдаги хулқ-атворнинг мустаҳкамланишига ёхуд ундан воз кечилишига олиб келадиган қуйидаги турларини ажратиш мумкин. Биринчиси – бу ижобий тўлов. У шундан иборатки, инсон учун ёқимли оқибатларга олиб келувчи мукофотлаш амалга оширилади. Мукофотлаш шакли турлича бўлиши мумкин. Ижобий тўлов раҳбарият томонидан ходимнинг мақбул хулқини мустаҳкамлаш учун фойдаланилиши мумкин. Бунда мукофотлаш мақбул хулққа аниқ боғланган бўлиши керак, яъни инсон нима учун мукофот олганлигини билиши лозим. Мукофотлаш амалга оширилган мақбул хатти-ҳаракатдан кейин юз бериши даркор ва, ниҳоят, мукофотлаш рағбатлантирилувчи инсоннинг манфаатларига мос келиши керак.

Иккинчи тур бу - салбий тўлов . Унинг моҳияти шундан иборатки, мақбул хулқ дарҳол инсон учун номақбул бўлган ҳолатларнинг бартараф этилишига олиб келади. Масалан, ўзини керакли тарзда тутмайдиган инсонни атрофдагилар четлаштириб қўяди. У ўзини атрофдагилар нуқтаи назаридан тўғри тутишни бошлаши биланоқ, улар четлаштиришни тўхтатади. Тўловнинг бундай турида, ҳудди биринчисидаги каби, атрофдагилар ёки раҳбариятнинг хулқ ўзгаришига реакцияси имкон қадар тезроқ юз бериши керак. Тўловнинг учинчи тури – жазо, у инсоннинг ташкилотдаги раҳбарият ёки ташкилот учун номақбул хулқига реакция сифатида юз беради. Дастлабки икки хилда мақбул хулқ мустаҳкамланади, учинчисида эса – номақбул хулқ бартараф этилади. Инсон ўз хатти-ҳаракатининг салбий, нохуш оқибатларига эга бўлади. Масалан, жарималаниши, мукофотдан маҳрум бўлиши, танбеҳ олиши мумкин. Вазифа ташкилот аъзоларининг ташкилот учун номақбул хатти-ҳаракатларини камайтириш ёки бартараф этишдан иборат. Жазолаш ташқи томондан олиб қаралганда ижобий тўловга мутлақ қарама-қарши кўринса-да – у ерда мукофотлашади, бу ерда тортиб олишади, – инсонга ўзини тутишни ўргатиш нуқтаи назаридан бу ундай эмас. Тўловнинг ушбу хили ижобий тўловга қараганда кам самара беради. Бунинг сабаби шундаки, жазолаш натижасини олдиндан айтиш қийинроқ, кўпинча жазолаган раҳбардан хафа бўлиб юриш, ишга бўлган қизиқишнинг йўқолиши каби билвосита салбий оқибатлар келиб чиқади. Шунинг учун жазолашга нисбатан эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш, унинг нохуш оқибатларини диққат билан назорат қилиш даркор. Тўловнинг тўртинчи тури бу - номақбул хулқни сўндириш . Илгари ижобий реакция билдирилган номақбул ҳаракатларни амалга оширувчи инсон, агар ушбу ҳаракатларга нисбатан ижобий реакция билдирилмай қолса, маълум вақт ўтгач уларни тўхтатади, яъни ушбу ҳаракатларга нисбатан ижобий реакция билдирилмаса, у ҳолда маълум вақт ўтгач, улар камая бошлайди.

Тўловнинг турини ва шаклини танлаш инсоннинг хулқини ташкилот учун мақбул йўналишга муваффақиятли ўзгартириш ишида муҳим роль ўйнайди. Лекин ўзини тутишни ўргатиш мақсадида тўловлаш вақтини танлаш ҳам муҳим аҳамиятга эга. Тўловлашнинг вақтини танлашга нисбатан иккита ёндашув бўлиши мумкин. Биринчиси бу - инсон томонидан ҳаракат амалга оширилган ҳар бир ҳолатдан кейин тўловлаш ( узлуксиз тўлов ). Иккинчи ёндашув бу - ҳар бир амалга оширилган ҳаракатдан кейин эмас, балки маълум вақтда тўловлаш ( даврий тўлов) . Уларнинг амалий натижа бериши улар қўлланилган вазиятга боғлиқ. Бунда биринчи ёндашув ўзининг ташкилотдаги ролини ўрганаётган ходимга нисбатан қўлланилганда яхши самара беради. Иккинчи ёндашув эса ташкилот инсоннинг муайян хулқини барқарорлаштиришни истаган ҳолларда қўл келади. Инсон билан ташкилотнинг ўзаро муносабати Инсон билан ташкилотнинг ҳар қандай ўзаро муносабати икки томонлама хусусиятга эга. Инсон ўз меҳнати, ўзининг ҳаракатлари билан ташкилот томонидан вазифаларнинг ҳал этилишига ёрдам беради. Бунда ташкилот инсонга унинг хавфсизлик, ҳурмат, ўзини ифодалаш, шахсни шакллантириш, қўллаб-қувватлашга бўлган эҳтиёжини қондиришда ёрдам берган ҳолда унга таъсир кўрсатади. Ўзаро муносабатлар яхши йўлга қўйилган, ички ҳаёт фаол бўлган ташкилотларда инсонлар соғлом ва яхши аҳлоққа эга, улар ташқи таъсирлардан яхшироқ ҳимояланган бўлиб, яккалатиб қўйилган ҳолатдаги ёки ихтилофли гуруҳлардаги инсонларга қараганда самаралироқ ишлаши қайд этилган. Ташкилотнинг инсонга таъсирлари турли кўринишларга эга. Инсоннинг хулқида ташкилотнинг таъсири остида юз берадиган айрим жиддий ўзгаришлар қуйидагилардан иборат. Биринчи галда, инсоннинг идрок қилиш, мотивация, эътибор соҳаси, баҳолаш тизими каби хусусиятларининг ўзгариши юз беради. Инсон

ташкилотнинг бошқа аъзолари манфаатларига эътиборни кучайтириш ҳисобидан ўзининг эътибор соҳасини кенгайтиради. Иккинчидан, ташкилотда инсон муайян нисбий «вазн» га эга бўлади. Ташкилот нафақат топшириқ ва ролларни тақсимлайди, балки ҳар бир инсоннинг нуқтаи назарини ҳам белгилаб беради. Гуруҳнинг кўплаб аъзолари учун ушбу тавсиф уларнинг ташкилотдаги лавозим нуқтаи назаридан муҳимроқ бўлиши мумкин. Учинчидан, ташкилот индивидга ўз «мен» ини янгича ҳис этишга ёрдам беради. Инсон ўзини ташкилот билан идентификациялай бошлайди. Тўртинчидан, ташкилотда бўлиб, қарорларни ишлаб чиқиш ва муҳокама қилишда иштирок этиб, инсон ҳеч қачон якка ўзи бермаган таклифлар ва ғояларни бериши мумкин. Бешинчидан, инсон ўзи ёлғиз ҳаракат қилгандагига қараганда ташкилотда кўпроқ таваккалчиликка қўл уришга мойил. Бу ташкилотда ўзини фаолроқ тутиш манбаи ҳисобланади. Ташкилот якка ва гуруҳий хатти-ҳаракат қоидаларини, мажбуриятлар доирасини, ҳуқуқ ва ваколатларни, жавобгарлик чегарасини, ишга доир мулоқотлар стандартларини белгилайди. Инсонлар хулқининг зарур уйғунлигига ташкилот учун умумий мақсадларни қўйиш, ходимларда уларнинг қадрини ҳис этишни қўллаш, ташкилий хулқ стандартларидан фойдаланиш ҳисобидан эришилади. Ҳуқуқий меъёрлар ва давлатнинг декретлари (сиёсий тартибга солувчилар), ишлаб чиқариш-маъмурий тартиблар, ташкилот низомлари ва йўриқномалари (ташкилий тартибга солувчилар), урф-одатлар, анъаналар, жамоатчилик фикри (ижтимоий тартибга солувчилар) шахслар ва гуруҳлар хулқини тартибга солувчилар ҳисобланади. Шахснинг фаолиятини, унинг ташкилий хулқини аниқ белгилаб қўйиш бир қатор ҳужжатлар билан амалга оширилади, уларнинг асосийлари – лавозим йўриқномаси ва меҳнат шартномаси (контракти).

Лекин ташкилот билан ўзаро ҳамкорликда инсон муайян ҳаракатларни бажарувчи механизм сифатида эмас, балки интилиш, истак, ҳис-туйғу, кайфият ва тафаккурга эга бўлган, муайян эътиқодга амал қилувчи ақлли ва онгли мавжудот сифатида иштирок этади. Ташкилот инсонни ўзи хоҳлаган тарзда ўзгартиради, деб ҳисоблаш нотўғри. Кўпинча инсон ташкилотнинг кўплаб таъсирларига узоқ вақт қаршилик кўрсатади, кўплаб таъсирларни у фақат қисман қабул қилади, айримларини у тўлиқ инкор этади. Бундан ташқари, инсон ўз қулайлиги ва мажбуриятларини уддалаш имконияти бўлиши учун ташкилотга турли усуллар билан таъсир этишга, унинг фаолиятига ўзгартиришлар киритишга уринади. Инсоннинг гуруҳга таъсир этиш шакли ва даражаси унинг шахсий хусусиятларига ҳамда гуруҳнинг хусусиятларига боғлиқ. Кўпчилик инсонларнинг хулқи стандарт доираларга қийин мослашади. Стандартлаштириш билан инсон хулқининг хилма-хиллиги ҳамда инсон хулқи билан ташкилотдаги муҳит меъёрлари ўртасидаги зиддиятларни олиб ташлаш учун инсоннинг хулқи нима билан белгиланиши, у ўзи ва атрофидагиларни қандай белгилаши, рағбатлантирувчи таъсирларга қандай муносабат билдириши, унинг учун нима мақбуллигини билиш лозим. Табиийки, инсоннинг хулқига у ўз олдига қўйган мақсадлар, ҳаракатлар кескин тус оладиган шароитлар, унинг имкониятлари, кечаётган жараёнлар ва бошқа омиллар катта таъсир кўрсатади. Омиллар хилма-хил бўлгани ҳолда ҳар бир инсоннинг хулқи маълум барқарорликка эга бўлиб, уни маълум даражада олдиндан айтиш мумкин. Инсоннинг ташкилот билан ўзаро муносабати кооперациялашув, қўшилиш ёки ихтилоф хусусиятига эга. Биринчи ҳолатда инсон билан ташкилот ўртасида яхши муносабатлар йўлга қўйилади. Инсон ўзаро муносабатни яхшилаш йўлларини қидиради, гуруҳнинг қарорларини ижобий қабул қилади ва ташкилот билан

муносабатларни ўзаро фойдали асосда сақлаб туриш йўлларини излашга тайёр бўлади. Инсоннинг ташкилот билан қўшилиб кетишида улар ўртасида ҳар икки тараф бошқасини ўзи билан органик бир бутунлик сифатида қарайдиган муносабатларнинг ўрнатилиши кузатилади. Инсон ўз мақсадларини ташкилотнинг вазифаларидан келиб чиқиб белгилайди, кўп жиҳатдан ўз манфаатларини ташкилотнинг манфаатларига буйсундиради ва ўзини ташкилот билан идентификациялайди. Ташкилот, ўз навбатида, индивидни содиқ инсон каби қабул қилишга интилади. Ихтилоф юзага келган тақдирда инсон билан ташкилот манфаатларининг қарама-қарши қўйилиши ва улар ўртасида кураш кузатилади. Ушбу низоларга омилларнинг икки гуруҳи сабаб бўлиши мумкин: • ташкилий омиллар (олдинда турган мақсадлар, ўзаро муносабатлар, ролларнинг тақсимланиши ва ҳоказоларга қарашлардаги фарқ билан боғлиқ); • ҳиссиёт омиллари (инсонга ишонмаслик, таҳдид, қўрқув, ҳасад, нафрат ва ҳ.к.з. лар билан боғлиқ). Омилларнинг иккинчи гуруҳи юзага келтирадиган низоларнинг бартараф этилиши қийин. Таъкидлаш лозимки, ташкилот ривожланган сайин ходимнинг хулқини ўзгартириш зарурати пайдо бўлади. Ташкилот ва унинг раҳбарияти инсон хулқининг ўзгаришига фаол таъсир этиши мумкин. Бунинг учун қўлланиладиган таъсир этиш воситалари инсон тушган вазиятга қараб, унинг хулқига таъсир кўрсатувчи омилларнинг бутун хилма-хиллигини ҳисобга олган ҳолда, биринчи галда эҳтиёжлар ва фаолият мотивларини, инсон ўз тажрибасига таянган ҳолда ташкилотдаги ўзгарувчан муҳитга мустақил мослашиши учун шароитлар яратилишини ҳисобга олган ҳолда танланиши лозим. Буни нафақат муайян шахсга таъсир этиш орқали, балки ходимнинг ташқи муҳитини ўзгартириш ёрдамида ҳамда шахс ва ташқи муҳитга комбинацион таъсир этишни қўллаш орқали амалга ошириш мумкин.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг меҳнат кодекси – Олий Мажлис Ахборотномаси, 1996 й. 2. Адизес И. Управляя изменениями. – СПб. Питер, 2010. 3. Амиров Д.А. Организационное поведение: Дарслик. – М.: «Велби», 2006. 4. Балашов А.П. Теория организации и организационное поведение: Ўқув қўлланмаси. – М.: ИНФРА-М, 2014. 5. Вершигора Е.Е. Менеджмент: Ўқув қўлланмаси. – 2-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ИНФРА-М, 2007. 6. Веснин В.Р. Основы менеджмента: Дарслик. – М.: Проспект, 2011. 7. Виханский О.С., Наумов А.И. Менеджмент: Дарслик. – 5-нчи нашри., стереотип. – М.: Магистр: ИНФРА-М, 2010. 8. Герчикова И.Н. Менеджмент: Дарслик. – 4-нчи қайта ишланган, тўлдирилган нашри. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2010. 9. Гибсон Дж.Л., Иванцевич Д.М., Донелли Д.Х-мл. Организации: поведение, структура, процессы. – М.: ИНФРА-М, 2000. 10. Глухов В.В. Менеджмент: Олий ўқув юртлари учун дарслик. – 3-нчи нашр. – СПб.: Питер, 2010.

Похожие

Инсон ва фукароларнинг хукукий холати

Инсон ва фукаролар хукукининг асосий тушунчалари

Инсон хукуклари ва эркинликлари – олий кадрият

Инсон ва фукароларнинг асосий хукуклари, эркинликлари ва бурчлари

Инсон манфаатлари йўлида